9.4. İdarəetmə psixologiyası
Psixologiya yunan sözü olub “psyüxe” və “loqos” sözlərindəndir, mənası insan ruhu haqqında elm deməkdir. Psixologiya psixi hadisələri öyrənir. Bu hadisələr duyğu, qavrayış, hafizə, təfəkkür, təxəyyül, iradə, hisslərlə əlaqədardır. Psixologiya davranışı, insan fəaliyyətinin idarə olunmasını öyrənən elmdir. Psixologiya xarici təsirləri araşdırır, psixikanın mexanizmlərini tədqiq edir və cavab fəaliyyətini proqramlaşdırır və tənzimləyir. Psixika beynin xassəsidir. Xarici təsirləri qavrayır, davranış planlarını qurur, davranış planına uyğun olaraq əzələləri fəaliyyətə gətirir. Psixika, yəni psixi hadisələr idrak prosesindən və psixi halətlərdən ibarətdir. İdrak prosesinə duyğu, qavrayış, hafizə, təxəyyül və təfəkkür proseslərini aid etmək olar.
Psixika (psixi hadisələr)
İdrak prosesi (duyğu. qavrayış, hafizə, təfəkkür, təxəyyül)
|
|
Psixi halətlər (inam,
əhval-ruhiyyə, aktivlik)
|
Şüur qərar qəbul etmənin aparatıdır. Şüurun formaları vardır:
Fərdi şüur.
Kollektiv şüur.
Ictimai şüur.
Fərdi şüur özünü dərk etmək, özünü qiymətləndirmək, özünü tərbiyə, özünə nəzarəti əhatə edir. Mənlik şüuru özünüidarəetmənin aparatıdır.
Kollektiv şüur kollektivin özünü dərk etməsidir. Kollektiv şüur kollektivin özünü vahid bir tam kimi, sosial qrup kimi dəyərləndirilməsini tələb edir. Kollektiv şüur kollektiv münasibətləri tənzimləyir.
İctimai şüur isə cəmiyyətin özünü dərk etməsi, ictimai münasibətlərin formalaşmasının və tənzimlənməsinin əsasıdır.
Qabiliyyət biliyin bacarığa çevrilməsində rol oynayan vasitəsidir. İnsan qabiliyyətlərin köməyi ilə bilik və bacarıqlara yiyələnir. Bu zaman onların qabiliyyətləri inkişaf edir və nəticədə fəaliyyət qabiliyyəti formalaşır. Yəni təbii qabiliyyət fəaliyyət qabiliyyətinə keçir.
Qabiliyyətlərə yerimək, qaçmaq, oturmaq, danışmaq, eşitmək, görmək, düşünmək, hiss etmək və s. aid etmək olar. Bunlar ümumi qabiliyyətlər olub hamıya məxsusdur.
Xüsusi qabiliyyətlər isə müəyyən fəaliyyət növünün müvəffəqiyyətli icrası üçün səciyyəvidir. Xüsusi qabiliyyətlərə ifaçılıq, rəsm çəkmək, bəstələmək, uzaqgörənlik, təşkilatçılıq və başqalarını misal göstərmək olar. Bacarıq isə insanın əldə etdiyi biliklər əsasında formalaşır.
İstedad insana hər hansı mürəkkəb əmək fəaliyyətini müstəqil olaraq müvəffəqiyyətlə və sürətlə icra etməyə imkan verən qabiliyyətin formasıdır. Buna görə də, mürəkkəb, gərgin və yüksək ustalıq tələb edən işlərə yüksək istedadı olan insanlar cəlb olunurlar. Əgər qabiliyyət insanı sadəcə mütəxəssisə çevirirsə, istedad onu mahir mütəxəssisə çevirir. (Mahir sözünün mənası usta deməkdir.) Bu cür mütəxəssislər öz üzərinə düşən çətin və mürəkkəb vəzifələrin öhdəsindən layiqincə gəlməyə qadir olurlar.
İdarəetmə sahəsində bacarıq dedikdə, qərar qəbul etmək bacarığı, fəaliyyəti planlaşdırmaq, təşkil etmək bacarığı, tədqiqatçılıq bacarığı, qarşıya qoyulmuş məqsədə nail olmaq bacarığı, müəssisənin daxili imkanlarından səmərəli istifadə etmək bacarığı, təşkilatda sosial-psixoloji mühiti formalaşdırmaq bacarığı, təsərrüfatçılıq bacarığı və s. başa düşülür.
Vicdan etik kateqoriya olub, insanın ayrı-ayrı adamlar, cəmiyyət, xalq qarşısında məsuliyyətini dərk etməsi və öz hərəkətlərini əxlaqi baxımdan qiymətləndirilməsidir. Vicdan insanda anadangəlmə deyil, ətraf mühitin təsiri ilə formalaşır. Vicdanın təzahür formaları aşağıdakılardır:
Abır, həya, ədəb-ərkan.
Xəcalət, peşmançılıq.
İnsaf, mürvət.
Namus, qeyrət, ismət.
Şərəf, ləyaqət, fəxr.
Halallıq, düzgünlük, ədalətlilik.
Humanistlik, əl tutmaq.
Vicdanın formalaşmasında tərbiyənin bütün formaları rol oynayır. Tərbiyə insanlar arasında ünsiyyətin, normal münasibətlərin, əmək vərdişlərinin, ailə-məişət məsələlərinin tənzimlənməsində əsas rol oynayır. İnsan doğulduğu gündən ömrünün bütün dövrlərində tərbiyələnir. Bu məqsədlə tərbiyənin 3 növünü fərqləndirirlər:
ilkin tərbiyə;
özünü tərbiyə;
yenidən tərbiyə.
İlkin tərbiyə ailə və cəmiyyət üçün faydalı olub, milli və ümumbəşəri keyfiyyətlərin məqsədyönlü formalaşdırılmasını özündə əks etdirir. İlkin tərbiyə insan doğulduğu andan başlayaraq ona təlqin edilir. İlkin tərbiyə ilə insana əxlaqi keyfiyyətlər aşılanır. İlkin tərbiyədə tərbiyəçi qismində ata, ana, bacı, qardaş, qohumlar, müəllimlər iştirak edirlər. İlkin tərbiyə insanda istehsalata və idarəetmə prosesinə gələnədək formalaşmalı və onun daxili motivlərindən biri kimi çıxış etməlidir.
Özünütərbiyə heç bir tərbiyəçinin iştirakı olmadan, insanın özü tərəfindən əxlaqi keyfiyyətlərin müstəqil olaraq məqsədyönlü mənimsənilməsidir. Özünütərbiyə özünüidarəetmənin funksiyasıdır. Özünütərbiyədə mühitin rolu böyükdür. Çünki tərbiyələnən şəxs mühitdən xeyli əxlaqi nümunələri və mənəvi normaları müşahidə edir və mənimsəyir.
Yenidəntərbiyə əxlaqi keyfiyyətlərin, mənəvi normaların, milli dəyərlərin lazımi səviyyədə mənimsənilmədiyi və ya təkrar mənimsənilməsinə ehtiyac olduğu halda insana aşılanır. Bu zaman həmin fərdin təkrar tərbiyə olunmasına ehtiyac duyulur.
Tərbiyənin tərkib hissələri aşağıdakılardan ibarətdir: əxlaq tərbiyəsi, ideya-siyasi tərbiyə, iqtisadi tərbiyə, əmək tərbiyəsi, estetik tərbiyə, fiziki tərbiyə və s.
Dostları ilə paylaş: |