Dərslik «Çİnar-çAP»

§ 4. Tofokkiir proscslori vo ya fikri omoliyyatlar

insan hoyat vo foaliyyot zamani qarşıya çıxan mosələləri, problemi holl etmok, suallara cavab tapmaq iiçün fikirləşir vo bu vaxt bir sira fikri omoliyyat icra edir. Əgər qarşıya yeni bir cisim, hadiso çıxarsa vo o, idrak obyektinə çevrilərsə, bu zaman insan ilk növbədo onunla başqa cisimlor arasinda oxşar vo forqli cohotlori, onun ayn-ayn hissolorini, xassolorini, onlar arasındakı nisboti vo ya miinasibotlori özü iiciin aydınlaşdırmaq istoyir. Bu halda tofokkiir bir proses kimi insanin idrak fəaliyyətindo iştirak edir. Bu cohot fikri foaliyyot adlamr. Fikri foaliyyot prosesindo insan bir sira omoliyyatlardan istifado edir. Bunlar

341 fikri əməliyyatlar, yaxud təfokkür prose 1 ə r i adlanir.

Fikri əməliyyata və ya tofəkkür proseslərinə təhlil və torkıb, müqayisə, iimumiləşdirmə, konkretloşdirmə və təsnifat daxildir.

T ə h 1 i 1 cismi, hadisoni fikron hissələrinə ayırnıağa, yoni tamın ayrı-ayrı əlamətlərinin, kcyfıyyətlorinin, cohətlərmm miiəyyənləşdirilmosino deyilir. Tolim foaliyyoti zamani şagird һвј hansi bir cismi, hadisoni fikron hissələrino ayinr, hisso ilo tam homcinin ayn-ayn hissolor arasinda olan münasibəti araşdırıı Mosolon, savad təlimi dövründo birinci sinif şagirdi ayn-ayn horflərlə tanış olur, hor bir horfi torkib hissosino ayinr, ovvolco hərfin hissələrini yazmağı öyrənir, sonra onlan birləşdirib sözlorı yazır. Bu, tohlil prosesidir.

Tohlil cismi, hadisoni fikron hissolorino ayirmaqdirsaJ torkib homin hissolori fikron birloşdirməkdən ibarotdir Tohlil vo torkib vəhdot təşkil cdir. Çünki «... tofokkiir bir-biri iiej olaqodar olan iinsiirlori bir vohdət hahnda birləşdirməkdon ibaretj olduğu qodor do şiiur obyektlorini onlann ünsürlərinə parçala-maqdan ibarotdir. Tohlilsiz sintez ola bilmoz» (F.Engels).

Insamn fordi inkişafı prosesindo tohlil vo torkib müxtolıl mərholəlordən kcçir. Uşaqların idrak foaliyyotində cisim ilk dofo əməli olaraq tohlil vo torkib edilir: о bilavasito sökülür, hissolorino aynhr, yenidon birləşdirilir. Belo tohlil vo torkib osason birinci siqnal sistcmi soviyyosindo baş verir. Bu cür tohlil vo torkib hey­vanlarda da vardir. Mosolon, meymunun qozıı sındıraraq onun loposini ayinb yemosi bclo tohlilə aiddir. Əlbəttə, insanda birinci siqnal sistemi soviyyosindo özünü göstərən tohlil belo, mahiyyotc3 heyvanlann tohlilindon forqlonir.

Insan miicorrod tofokkiiro yiyolondikco, cisim vo hadisolorin fikron tohlil vo torkib edilməsinə keçir. Bu, ikinci siqnal sistemi soviyyosindo coroyan cdir.

Tohlil vo torkib cismi istonilon kimi parcalamaq vo ya birlos-dirmok demok deyildir. Bu zaman miioyyon sistem vo ardicilluj gözləmək lazimdir. Əgər maşını sökiib onu omolo gotiron hissolon bir-birindən ayirma vo bunlan birləşdirib homin maşını quraşdırma zamani miioyyon olaqo, asılılıq nozoro ahnmasa vo ardıcıl horokot edilməsə, maşm deyil, goroksiz material yığını ahnar.

Demoli, torkib ayn-ayn hissolorin sado birloşmosi olmadı^ı kimi, tohlil edilon cismin ayn-ayn hissolori do bütövün sadecsf

342 parcasi deyildir. Cismin bu və ya digor hissosi onun özündən ııuıoyyən xüsusiyyətlə forqlonir. Mosolon, biz mcyvo ağacını liissolərə ayırıb kökü, gövdəni, yarpaqları, mcyvəni aynlıqda öyrənirik. Artıq bunların hor biri ayrılıqda cismin özündən ferqlonir. Homcinin torkib hissolori oksigeno vo hidrogeno ayrılmış su, artiq, su hesab edilmir. Miiollim şagirdlorin tohlil vo torkib qabiliyyətini inkişaf etdirmok iizro miimarisolor apararkon bu cohoto do diqqot yetirmoli vo onlann nozorino homin xüsusiyyəti çatdırmalıdır.

Bu monada tohlil vo torkibin iki növü aydin nozoro çarpır. .Əvvələn, tohlil dedikdo, tami fikron torkib hissolorino ayirmaq aozordo tutulur. Ikincisi, tohlil prosesindo cismin, hadisonin ancaq miioyyon hisso vo ya xassosi fikron tamdan aynhr. Torkib do belodir. Bir halda, torkib dedikdo, tamın hissolorini fikron birləşdinnok nozordo tutulur. Digor halda, homin cismi toşkil edon biitiin hissolor deyil, yalniz miioyyon bir hisso birloşdirilir. Л Beloliklo, tohlil vo torkib fikri foaliyyot prosesindo qarşılıqlı voKdotdo coroyan edib varlığın iimumiloşmiş halda inikasina iml^n yaradar.

M ü q а у i s ө cisim vo hadisolor arasinda oxşar vo forqli cohilori fikron müəyyənləşdirmokdən ibarot olan omoliyyata dcyilr. Cismin vo hadisonin zahiri oxşarlıq vo forqlori holo onlann qavriılması prosesindo nozoro carpir. Lakin fikri miiqayiso nisbo^n miirokkob prosesdir vo sonralar inkişaf etmoyo başlayır.

Miqayisenin böyiik idrak ohomiyyoti vardir. Təsadüfı deyildir ki, rul pedaqoqu K. D. Uşinski müqayisəyə ciddi ohomiyyot verirdi O, göstorirdi ki, ogor siz xarici tobiot hadisolorindon hor hansi Irinin aydin başa düşülməsini istoyirsinizso, onu on oxşar cisiml^don fərqləndirin vo onunla on uzaq olan cisimlor arasinda oxşarln tapın, yalniz bu zaman siz cismin biitiin olamotlorini I aydinlakhra bilorsiniz. Bu iso с i s m i anlamaq demokdir. Miiqayiso həmişə məqsədəyönəlmiş olur. Bununla olaqodar olaraq u"rak prosesindo miiqayisodon osason iki istiqamotdo istifado edilir. Birinci halda cisim vo hadisolor tutuşdu-I г и 1 и r\ onlar arasındakı о x ş a r cohotlor, ikinci halda iso cisimlonq arşılaşdırılıb aralarındakı forqli cohot­lor tapılı «

İstəndi hoyatda, istorso do tolim prosesindo cismin, hadisonin I ümumıyyətlə miiqayiso edilmosi idrakin

343 dorinliyi üçün az faydalıdır. Ona görə do cisinıləri тиоууөгив olamət, ya münasnbotə görə müqayisə etmok lazimdir. Audi nozoro alınmalıdır ki, cismi, hadisoni tok bir olamoto vojH miinasiboto göro deyil. bir çox olamot vo münasibotloro göro da. miiqayiso ctmok mümkündür. Mosolon, iki çayı uzunluğutjj dərinliyinə, suyunun çoxluğuna, axma siirotino goro miiqayiej ctmok olar. Odur ki, insanin qarşısında aydin miiqayiso moqsodi olmahdir. Lakin müqayisonin diizgiin aparılması iiciin bu ЫауЦ deyildir. Bununla birlikdo, miioyyon şərtloro do riayot etmok lazimdir.

Əvvəlon, miiqayiso edilon cisim vo hadisolor bir-biri ilo s surotdo olaqodar olmahdir. Bclo olmasa, miiqayiso no düz notico veror, no do fayda. Mosolon, dəvə ilo sancağın miiqayi heç bir notico vermoz. Bir ölkəni başqa bir ölkə ilo, bir t: hadisoni başqası ilo, bir hondəsi fiquru digori ilo miiqayiso etdi \oziyyot basqa olur. Bclo miiqayiso cisim vo hadisolorin otrafli dork edilmosino kömək cdir.

ikincisi, hor iki cisimdo miiqayiso üçün götürülən əlam eyni olmahdir. Mosolon, iki şagirdi miiqayiso edorkon bifin dorsdoki miivoffoqiyyotini, digorinin iso mti/amli #lub-olmamasini götürmək diizgiin notico vennoz. /

Üçüncüsü, miiqayiso üçün cisim vo hadisolorin mil hum olamotlori götürülmolidir. Mosolon, iki şagirdi bir-biri iltj miiqayiso edorkon onlann tolimo olan marağı, qabiliyyotlorldcyil, geyimlori osas götürülorso, bu cür müqayisənin faydasi plmaai Ikinci dərəcoli əlamətlərə göro cisimlori miiqayiso etmo^, hom fikri foaliyyot iiciin, hom do müqayisonin düzgünlüyi iiçiin ohomiyyotsizdir.

Tolim prosesindo miiqayiso böyük ohomiyyoto malk olu idrakin dorinliyinə kömək göstərməklə yanaşı, öıronil materialm möhkəm yadda qalmasını da tomin cdir.

Tolim prosesindo on çox ardıcıl miiqayiso totbiq edilir Bu, her dorsdo mümkündür; hor giin yeni dorsi keçərkən on köhno materiallarla miiqayiso etmok, onlar arasındakı oxşar о forqli cohotlori tapmaq yeni materialm daha yaxşı mənimsənlməsino, köhnə materialm iso daha möhkəm yadda qalmasına mübət tosir gostorir.

Tolimin yuxan pillələrinə qalxdıqca miiqayiso posesi do təkmilləşir, noticodo şagirdlər cisim vo hadisolor arasind olan çox