Direktor va mutaxassislarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti

2.2. Arifmetik masalalarni yechish turlari
Qaysi ko’rgazmali materialdan foydalanishga qarab, quyidagi masalalar ajratiladi: dramatizatsiya masalalari, illyustratsiya masalalari va bolalar ko’rgazmali materialga tayanmasdan yechiladigan og'zaki masalalar(masalalarning bunday taqsimlanishi shartli, chunki maktabgacha yoshdagi bolalar muammolarni faqat og'zaki hal qilishadi).
Dramatizatsiya masalalari. Dramatizatsiya masalalariga katta e'tibor beriladi. Drammalashtirishning ma’nosi shundan iboratki, unda bolalalrga buyumlarning ikki guruhini birlashtirib, bu ikki guruhning har biridagi buyumlar miqdoridan katta bo’lgan sonni; buymlarning biror miqdorini ajratish bilan esa oldingi bor sondan kichik sonni hosil bo’lishi ko’rsatiladi. Bu bosqichda bolallarga masalaning tarkibi tushuntirib berilmaydi, ularning butun e’tibori masalada berilgan sonlar orasidagi munosabatlarga qaratiladi.
Ular bolalar kuzatadigan harakatlarni aks ettiradi va ko'pincha bevosita ishtirok etadilar. Eng muhimi sonlar savolga javob tariqasida emas, balki masalani yechimini topish uchun ishtirok etishi kerak.
Tarbiyachi bolalarni o’zlari ko’rib turganlari haqida qisqa gapirib berish (ya’ni masala shartini tuzishga )ga o’rgatadi: “Vali ikkita kubcha keltirdi, Parpi esa bitta kubcha keltirdi’’. Vali nechta kubcha keltirganini, Parpi nechta kubcha keltirganini, kubchalar qancha bo’lganini so’rash mumkin. Shundan keyin bolalarga bunday savollar beriladi:
- Bizdagi kubchalar Parpudagi kubchalalardan ko’p bo’ldimi? (Parpida 1 ta kubcha bor edi, bu yerda 3 ta kubcha bo’ldi).
- Bizdagi kubchalar Valida bo’lgan kubchalardan ko’p bo’ldimi? Nega? (Vali 2ta kubcha keltirdi, bu yerda esa uchta kubcha. Uch ikkidan katta).
- Bizda 3 ta kubcha bo’lishi uchun nima qildik?
(Ikkita kubcha oldinga bitta kubcha qo’ydik uchta kubcha bo’ldi).
O’qitishning bu bosqichida tarbiyachi arifmetik amallarni ifodalaydi: “Ikkita kubchaga bitta kubchani qo’shamiz”.
Birinchi sinf o'quvchilari ba'zan u yoki bu harakatni bildiruvchi so'zlarning ma'nosini tushunmasliklari sababli masalani yecha olmaydilar: sarflangan, bo'lingan, sovg'a qilingan va hokazo. Shuning uchun maktabga tayyorgarlik guruhida quyidagilarga alohida e'tibor berish kerak: muayyan harakatlarni bildiruvchi so'zlarning semantik ma'nosi. Buning uchun qanday amaliy harakatlar vazifa asosi sifatida qabul qilinishini hisobga olish kerak. Shu bilan birga, qarama-qarshi ma'nodagi harakatlarni o'z ichiga olgan yig'indi va muvozanatni topish vazifalarini taqqoslash tavsiya etiladi: keldi - ketdi, oldi - berdi, ko'tarildi - tushirildi, olib keldi - olib ketdi, uchib keldi - uchib ketdi.
Bolalar uchun ma'nosini tushunish qiyin bo'lgan qarama-qarshi ma'noli bir ildizli so'zlarni solishtirish eng muhimi: berdi (u) - berdi (unga), sovg’a qildi (u) – sovg’a berishdi (unga), ucib keldi (u) – uchib ketdi (undan). Dramatizatsiya jarayonida harakatlar nomlanadi.
Mashg’ulotlarda bolalarning ob'ektlar bilan harakatlar haqidagi bilimlari kengaytiriladi va takomillashtiriladi, vazifalar har doim hayotda sodir bo'layotgan narsalarni aks ettiradi degan g'oya to'planadi.
Ayniqsa, ta’limning 1-bosqichida drammalashtirish masalalari ahamiyatlidir: bolalar o’zlari haqida masalalar tuzadilar, bir birlarining harakatlari haqida gapirib beradilar, yechish uchun savollar qo’yadilar.
Illyustratsiya masalalar. Mustaqillikni yanada rivojlantirish va turli xil hayotiy vaziyatlarda miqdoriy munosabatlarni o'rnatish tajribasini to'plash uchun rasmlar va o'yinchoqlar asosida illyustratsion masalalar xizmat qiladi.
Birinchidan, bolalarga mavzuni, syujetni va sonli ma'lumotlarni taqdim etadigan rasmlar ko'rsatiladi. Tarbiyachi birinchi vazifani rasmga ko'ra o'zi bajaradi. U bolalarni rasmga qarashga, sonli ma'lumotlarni va miqdoriy munosabatlarning o'zgarishiga olib kelgan hayotiy harakatlarni ajratib ko'rsatishga o'rgatadi. Masalan, rasmda 5 ta shar bilan bola tasvirlangan, u qizga 1 ta shar berdi. Rasmga qarab, tarbiyachi so'raydi: "Bu erda nima chizilgan? Bola nima ushlab turibdi? Uning nechta shari bor? U nima qilyapti? Sharni qizga bersa, unda sharlar qancha qoladi, ko‘pmi yoki kammi? Biz nimani bilamiz? Masalaning sharti tuzing. Nima so'rashingiz mumkin?"
Avvaliga tarbiyachi bolalarga yetakchi savollar bilan yordam beradi, keyin ularga faqat reja beradi: "Nima chizilgan? Qanday? Nima o'zgardi? Ko'pmi yoki kammi?" Kelajakda bolalar mustaqil ravishda rasmlarga qarab masalalar tuzadilar.
Masalalarni tuzish uchun umumiy fonni (o'rmon, daryo) yoki vaza, savat, archa, olma daraxti kabi narsalarni ko'rsatadigan chizmalardan foydalanish mumkin. Buyumlarning rangli tasvirlari: olmalar, sharlar, noklar, bodringlar, qayiqlar, uylar, daraxtlar va boshqalar kiritilgan chizmalarda sonli ma'lumotlarni ko'rish mumkin bo'lishi lozim.
Shunday qilib, bu tasvirli masalalarda faqat mavzusi va raqamli ma'lumotlari oldindan belgilanadi, uning syujetini bolalar o'zgartirishi mumkin.
Raqamli ma'lumotlarni o'zgartirib, tarbiyachi bolalarni bir mavzu bo'yicha turli xil tarkibning yig'indisi va qoldiqlarini topish, o'rganish uchun ishlatiladigan har qanday syujetli rasm uchun masalalar berishi mumkin bo’ladi.
Tasavvur va mustaqillikni rivojlantirish uchun o'yinchoqlar asosida masalalarni tuzish yanada kengroq imkoniyatlar beradi. Tarbiyachi bolalarni hayotdan ko'rgan yoki o'qigan turli faktlarni eslashga undaydi. U namuna beradi - u bitta mavzu bo'yicha masalalar uchun bir nechta variantni taklif qiladi. Shu bilan birga, u bolalarning bir mavzu bo'yicha (bir-biriga o'xshamaydigan) turli xil mazmundagi masalalarni tuzishiga va hayotiy faktlarni ishonchli tarzda etkazishiga ishonch hosil qiladi, mustaqillik va ijodkorlikni rag'batlantiradi. Bolalar eng qiziqarli masalalarni tanlaydilar va ularni yechadilar.
Masalalarni tuzish uchun material atrof-muhit, tanish narsalar bo'lishi mumkin. Masalan: “Guruh xonasi o‘rtasida 6 ta stol, yana stol esa devor oldida joylashgan. Guruhda nechta stol bor?”, “Navbatchilar bolalar stoliga 8 dona bankada suv, yana bankani tarbiyachi stoliga qo‘yishdi. Navbatchilar jami nechta banka qo‘yishdi?