Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı
Yüklə 9,25 Mb.
|
Hasan ZéfiRi: 1916 yılında Tebriz’de doğdu. Küçük çaplı bir matbaanın sahibiydi. Azaldık Cephesi’nin üyesi olup, aydınların orta tabakası arasında saygın bir yeri vardır. heft:Yedi rakamı. Hemedan: Kentin eski unvanı “Belde-i Tayyibe”dir. hemveten: Yurttaş, vatandaş. Herat: Kentin eski unvanı “Darüs-Saltana”dır. Halen Afganistan sınırları dâhilindedir. (İlhanlı, Gürgânî, Kara-Koyunlu ve Zend dönemleri) her cür: Her türlü. Hero هرو /Hero-abad هروآباد : Halhal kentinin şehir merkezidir. (Erdebil BV) heşt: Sekiz rakamı. heZar: Bin rakamı. Hiyav: خياو, Mişkin/ Mişkinşehr kenti. (Erdebil BV) Hoy: Eski unvanı “Darüs-Safa”. (İlhanlı, Kara-Koyunlu, Zend ve Kacar dönemleri) Humar/Humarlu: “Humarlu”, Horasan’da yaşayan bir Türk tayfasıdır. Humar→Kum-er; Hum-eri→HuMaRi→Kumeri. -hur: Lezgi, Avar, Sahur, Grız, Hınalık ve diğer Kafkas dillerinde “köy, kend” anlamındadır: Necefhur (Necefköy/ Necefkend), Mangulihur (İmamkendi/ İmamköy), gelenhur, Ecehur. hurşîd: Güneş. hüccetül-İslam: Henüz merci-i taklid seviyesine yükselememiş, fetva verme yetkisi bulunmayan din adamı. ĥüsusi(xüsusi) malikiyet: Özel mülkiyet. I Iğrıras: اغريرث AfrAsyab’ın kardeşi, Turan padişahı. İran yanlısı tutumundan ötürü AfrAsyab tarafından öldürüldü. (Hasan Amîd, s.1230) Isfahan: Kendin eski unvanları “Darüs-Saltana” ve “Adl-Isfahan”dır. (Safevi, Afağâne/ Afganlılar, Afşar, Zend ve Kacar dönemleri) İ il: Ulus, il. ilhan: İlin, ulusun hanı. İmam-ı İsNa Aşere: Bkz. →Oniki İmam İmamkulu Han: Kaşkay İli’nden Allahverdi Han’ın oğludur. Safevi dönemi Serdarlarındandır. 25-30 bin süvarisi ile Portekizlilerin Géşm/ Gışm ve Hürmüz ve diğer adaların işgalini önlemiştir. (http://elxan.blogspot.com) İran Başbakanları: İran ile ilgili kitap ve makalelerde yapılan hatalardan biri de Pehlevi dönemi başbakanlarının isimlerinin teleffuzu ve iktidara geliş sıralmasında görülmektedir. Batılı ve Türk yazarlar benzer hataları tekrarlanmaktadır. Araştırmacı ve yazarların çalışmalarına katkı amacıyla Pehlevi dönemi başbakanlarının isimleri aşağıda verilmiştir. İktidar yılları Şemsi takvime göre düzenlenmiştir. Konuya ilgi duyanlar, aşağıda verilen Şemsi ayların listesinden Miladi takvime göre karşılıklarını bulabilirler.
İrec: Bkz.→Tur İrevan: Kentin eski adı “Çuhur Sa’d”tır. Aynı zamanda bölgenin de adıdır. (Safevi, Afşar ve Kacar dönemleri) İstiklâl Marşı: İran’ın, hem Şah dönemi, hem de İİC’nin ayrı ayrı İstiklal marşı vardır. Ancak Meşrutiyet döneminin marşı hâlâ hafızalardadır: Ey İran! Ey İran, ey merz-i pur gôher Ey hâket ser çeşme-yi honer Dûr ez-tû endîşe-i bedân Payende bâd nîk u Cavidân ...
Ey İran! Ey İran! İncilerle bezenmiş vatan Ey! Toprağından sanatın kaynaklandığı Senden uzak olsun kötülerin düşüncesi Sonsuza dek huzurlu ve payiDar ol!
Sen kayadan bir düşman olsan Benim demirden bir kılıcım. işik ağası: Eşik ağası, saray muhafızlarının komutanı (Gard-ı Şahi). İişik âgası hakkında bkz.→Farsça’ya Geçmiş Türkçe Kelimelere Örnekler -it, -ut, -et: Kafkas dillerine ait toponim eklerindendir: Lekit, Ohut, Pulut, Lecet. ittifaq-ârâ: Oybirliği. K -k, -âk, -ek: Geniş zaman gövdelerinden isim kurulmasını ve isimlerden sıfat yapılmasını sağlar. Horak: yiyecek. -k, -çe, -îçe: Küçültme ekleridir: End/ miktar→endek/ biraz; merd/ adam→ merdek/ adamcağız; keman/ yay→keMançe/ kemençe; bağ/ bağ→ bağçe/ bahçe. kadim: Eski. -Kale, -bert (-birt, -bird, burd): Kale/ Gala kelimesi Türkçe, Bert ise Ermenice’dir: Gündüz Kale, Bedir Kale, Ezneburt. Kâlpûş: Mahal, mekân, geçici ikametgâh. Karaçorlu: Bir Türk tayfası. Karaçor/ karaçolu/ karaçoRi, “Kılıç, uzun kılıç” demektir. kârger: İşçi, amele. kârĥana/ karxana: İmalâthane, fabrika, işletme. kârşiNaSi erşed: Yüksek lisans tezi. karye/ garye: Köy. Karye-i Asayiş: Asayiş köyü; Urumiye’ye bağlı eski Asuri köylerinden. Kaşan: Kentin eski unvanı “Darül Mü’minîn”. (Gürgânî, Ak-Koyunlu, Safevi ve Zend dönemleri) Kavam: Adalet, temel, nizam. Kavamül-Mülk: Devlet mülkünün temeli. Şahıs unvanlarından. Kazvin: Kentinin eski unvanı “Darüs-Saltana”dır. (Safevi dönemi) keher: Gövdesi kızıl, ayak ve yelesi siyah olan at. kelağayı: 1.İpek kadın başörtüsü. 2.Azerbaycan’da devlet-gez tayfa erkeklerinin başlarına sardıkları uçları büsküllü sarık. Kelb: “Köpek” anlamındadır. Mecaz olarak “Kul, bende ve hadim” anlamında erkek çocuklara isim ve lakab olarak verilmektedir. Hz. Ali’nin hadimi anlamında “Kelb-i Ali” adı kullanılır. Türklerde de aynı anlamda “Köpek” adı isim ve lakap olarak kullanılmaktadır. Gerek Türkistan ülkelerinde, gerekse Anadolu’da “Köpek,Köpekli, Köpekoğlu” adını taşıyan tanınmış soylu Türk tayfa ve aşiretleri vardır. Köpekov; Türkistan’ın soylu ailelerinden. -kend: 1.Tayfa, nesil ve bir toplumun yaşam mıntıkasını belirtir. “Köy” anlamına da gelir: Ganlıkend, Aydınkend.→ kendli: Köylü. 2.Özel bir şahıs adı ve şahıs mefhumunu ifade eden sözlerle, mıntıka veya bölgenin bir şahsa mensupluğunu anlatır: İsakend, Mahmutkend, Gonaqkend. “-di, -şen, -hur” kelimeleri de “kend/ köy” anlamına gelmektedir: Türkedi, Senceredi (Derviş kendi), Mehdişen, Miruşen, Ecehur (Hacıhur), Jindu (Talışça, Aşağı köy), Senedi (Yamaç köyü), Veledi (Talışça, Ayıdöşeği köyü), Ketişen (Ermenice, Çaykend/ Çayköy), Vartaşen (Ermenice, Gülköy), Seperadi (Talışça, Üçhisse köyü), Spitakşen (Ermenice Ağkend), Metsşen (Ermenice, Büyükkend), Nuydi, Nuvedi, Zeyhur. -keran: (İran dillerinden Talışça) Bağımsız bir kelime olup, “evler” anlamındadır: Gilekeran (Gilekevleri), Lenkeran (Kamışevler), Türkekeran (Türkevleri), Tahtakeran (Tahtaevler), Sifekeran (Akevler). “-keran” ve “-kenar” kelimelerinin; sahil, kıyı, sınır, son, yakın anlamlarına geldiği de kaydedilmiştir. Kerli: Yerleşim birimi. (Kara-Koyunlu dönemi) -kert: Ermenice, “yurt, kend, köy” demektir. Farsça ve Azarbaycan Türkçesi’ndeki “abad”ın karşılığıdır: Stapanakert, Mardakert. Kestan: Yerleşim birimi. (Kara-Koyunlu dönemi) keşikçibaşı: Şah sarayında başmuhafız. kız kalesi: Gerek İran, gerekse diğer Türk coğrafyalarında çok sayıda “Kız Kalesi” adını taşıyan müstahkem mevki ve kale bulunmaktadır. Bazı araştırmacılar, bu adın “Kız/ Quz/ Oğuz” adından kaynaklandığını ve bu adı taşıyan kale ve müstahkem mevkilerin adının “Oğuz Kalesi” anlamına geldiğini ifade etmektedir. Bilimsel anlamda araştırmaya muhtaç olan “Kız Kalesi” adının, Farsça’ya “Kale Guz/ Kale Oğuz/ Oğuz Kalesi” yerine “Kale Duhter/ Kız Kalesi” şeklinde çevrilip çevrilmediği hususu ciddi araştırmaya muhtaçtır. kışlak: ZemisTanî, germSir, aşiret ve tayfaların kışladıkları yer. Kirman: Kentin eski unvanı “Darül-EMan”dır. (Emevi, Gürgânî ve Kacar dönemleri) Kirmanşahan: Kirmanşah/ Bahteran kentinin eski unvanı “Dar’üd-Dövle”dir. (Kacar dönemi) Kolî: Çingene. Bu tabir Farsça’dır. İran Türkleri Çingenelere “Karaçî” derler. Bkz.→Hintliler, Çingene (Hind) Koşaçay: Miyanduab kenti. (Batı Azerbaycan BV) kös: Kös, davul. kûh/ kû: Dağ Kûhgiluye: Bir aşiret olup, Şah Rıza Pehlevi döneminde iskân edildiler. Dilleri, Farsça-Türkçe karışımıdır. (Mehr’üz-Zaman Novbân, s.98-99) kûhistan: Dağlık. kûhpaye: Dağ eteği. Kûhsar: Dağlık. Küyü: Kevser (Givi) ilçesinin eski adı. (Erdebil BV) L -l, -al, -el: Çok az sayıdaki kelimede bulunmaktadır: Çeng/ pençe→çengâl: çengel. -lak, -lag/ dah, -lek/ dek: Yer ve mekân bildirir: Gumlag, duzdah, guzdek, guzlek. lelebaşı: Şehzade terbiyecisi, lala, atabeg; Şahın sırdaşı. -lan: Yer ve mekân bildiren ektir: Savalan, Zengilân, Hırdalan. Lem-yezel: Allah’ın sıfatlarındandır. Bâki, kalıcı. Lem-yezelî: Zeval bulmazlık, kalıcılık. leng: Topal. leşker: Asker, ordu. -lı, -lu: “lı” ve “lu”ekleri Türkçe mekân zarfı ve mensubiyet eki olmakla birlikte, “lı” ekini Türkler, “lu” ekini ise hem Türkler, hem de Farslar kullanmaktadır. Her ikisini kullananlar da vardır. Bazı Farsça kitaplarda, “lı” ve “lu” eki ile biten kelimelerin sonuna “î” mensubiyet ekinin ilave edildiği de görülmektedir. Böylece mensubiyet eki aynı kelimede iki defa kullanılmaktadır. lotu: لوطى Külhanbey, kabadayı. “Meşdî” ve “Dâş” da denir. Güçsüzü güçlüye karşı savunurlardı. Kendi aralarında özel adet ve gelenekleri ve konuşma tarzları bulunmaktaydı. Kacarların son döneminde “LotugeRi” ve “MeşdîgeRi” adı verilen kendilerine mahsus eşyaları vardı; Yezd zinciri, pirinç Kirman kadehi, ipek Kâşî çevre, Isfahan çakısı, hünnab ağacından çubuk, Lâmelif-Lâ adı verilen şal kuşak ve üstü el dokuma yemeni pabuç. Muhammed Rıza Pehlevi’nin, “lotu” denen kabadayıları saray eliyle yönlendirerek, rejim muhaliflerini dövdürttüğü, kollarını bacaklarını kırdırttığı ve işyerlerini talan ettirerek, halka karşı baskı aracı olarak kullandığı iddia edildi. M Mader: Anne. Mahabad (I): İlk İran peygamberi olduğu söylenir. Onun takipçilerine Mahabadîyân denir. Mahabad peygamberin kitabının adı Desâtîr’dir. (Hasan Amîd, s.1251) Mahabad (II): Eski adı Türkçe olduğu için “Mahabad” olarak değiştirilen Savucbulağ/ Savucbulağ-Mukri kenti. mahal: İlçe, bölge, mıntıka. Azerbaycan hanlıkları döneminde, “ilçe” anlamında kullanılmıştır. Göyce-mahal, Mahal-ı Kara-Koyun/ Kara-Koyun mahalı. mecd: Şan ve şeref, büyüklük, ululuk. Mecdüs-Saltana: Saltanat’ın şerefi. Şahıs unvanlarından. meclis-i müessisân: Kurucu meclis. Medinetüs-Selam: Bağdat kentinin eski unvanı. (Emevi, Abbasi, Deylemi ve İlhanlı dönemleri) Mehdi: “Sâhib’üz-Zaman, İmam-ı Asr, Onikinci İmam” Hz.Hasan AskeRi’nin oğludur. Hicri 15 Şaban 255 Cuma/ 29 Temmuz 869 tarihinde doğdu, sonra gâib oldu. Şiiler, O Hazretin zuhurunu intizar etmektedir. men: İran’da, bölgelere göre değişen ağırlık ölçü birimidir. Sagt meni→640 miskal; 2.969,6 kg.; Şah meni→ 1.280 miskal, 5.939,2 kg.; Şiraz meni→ 720 miskal; Tebriz meni→640 miskal. -mend, -vumend, -Man, -vend, -evend, -vâr, -ver, -vur, - yâr, -yer, -Nak, -gîn: Türkçe’deki “-lı, -li” eki ile oluşturulmuş sıfatların anlamını verir: hıred→hıredmend: Akıllı, Şad→ŞadMan: Memnun, neşeli, hîŞavend: Akraba, Şehriyar: Pâdişah. Menije: Turan hükümdarı AfrAsyab’ın kızı. Gîv’in oğlu Bijen’e aşık oldu. (Hasan Amîd, s.1251) merd: Erkek, adam, mert. merta’: Mera, otlak. Çoğulu→Meratı’. merz: Sınır, hudut. meşhed-I: Şehidin gömüldüğü yer, şehitlik. Meşhed-II: Horasan’daki Meşhed kentinin unvanları “Meşhed-i Mukaddes” ve “Meşhed’ür-Reza”dır. Hz.İmam Rıza’nın manevi unvanı, “Zamin-i Âhu”dur. “Yâ Zamin-i âhu” yazılı tablolar İmam Rıza’ya yöneliş ve intizardır. “Yâ Hazret-i Mevlana” gibi. (Gürgânî, Safevi, Afşar, Afağane ve Kacar dönemleri ve halen) Meşhedser: Babulser kenti. (Mazenderan BV) mîhenperest: Vatanperver. millî xalq qoşunu: Millî halk ordusu. mîr 1.Seyyid. (Mir Cafer Pişeveri gibi) 2.Emir. Mir Hüseyin Şehriyar: (1905-1988) Tebriz’de dünyaya gelen Şehriyar, Tıp fakültesini yarım bırakarak çalışma hayatına atıldı. Bank-ı Keşaverzî/ Tarım Bankası’ndan emekli olunca 1953 yılında Tebriz’e geri döndü. Mir Hüseyin Şehriyar, Türk ve Türkçe yayılma sahasının yetiştirdiği son dönemin görkemli şairidir. Adı, eserlerinden en önemlisi olan “Haydar Babaya Selam” ile özdeşleşmiştir. Türkiye’de “Haydar Baba’ya Selam” isimli şiir kitabına ulaşmak kolaydır. Burada, gençlik yıllarında aşkını reddeden, yaşlılık döneminde kendisini ziyarete gelen eski sevgilisi için yazdığı söylenen Farsça bir şiirini paylaşalım: Hâlâ Çerâ? Âmedî Canem be-gurBanet velî hâlâ çerâ? Bi vefâ! hâlâ ki men ofTadem ez-pâ çerâ? Nûş Darûî ba’dez merg-i Sohrab âmedî, Seng dil îyn zûdter mî hastî hâlâ çerâ? Ömri Ma-râ mühleti imrûz ferdâ-yı nîst, Men ki, yek imrûz mihMan-ı tû-em ferdâ çerâ? NazeniNa! be Naz-i tû cevânî dâde-îm, Diger eknûn bâ cevân Naz kûn, bâ-Ma çerâ? Şûr-i Ferhâd be porseş ser be-zîr efkende Bud, Ey leb-i Şirin cevAb-ı telh ser-bâlâ çerâ? Ey şeb-i hicrân ki yek dem der tû çeşm-i men ne-hoft, În gadr bâ-baht-ı hAb âLude men lâ lâ çerâ? ÂsıMan çûn cem’i müşTagan peRiŞan mîkoned, Der şigeftem men ne-mî pâşed zi hem dünya çerâ? Der haZan-ı hicr-i gol ey bülbül-ü teb’ı hazîn, Hâmuşî şart-ı vefAdaRi Bud ğovğa çerâ? Şehriyarâ! Bi-haBib hod nemî kerdi sefer, În sefer, Rah-ı kıyâmet mî revî tenhâ çerâ? Şimdi Niye ? Geldin, canım sana kurban olsun, fakat şimdi niye? Vefâsız, şimdi ben (elden) ayaktan düştüm niye? Panzehir gibi, niye Söhrab’ın ölümünden sonra geldin? Taş yürekli! Bunu daha önceden düşünseydin, şimdi niye? Bizim ömrümüz, bugün ve yarın için fırsat vermez, Ben ki sana bugün misâfirim, yarın niye? Ey nazlım! Gençliğimizi senin nazın için harcadık, Şimdi nazını gençlere dök, bize niye? Ferhat’a, aşkını sorduklarında; başını öne eğmiş, Ey tatlı sözlü! Acı cevap, dik başlılık niye? Geceleyin hicrânından gözlerim uyku tutmadı, Benim uyuyan talihime, niye bu kadar ninni söylüyorsun? (Talihim uyansın artık) Gökyüzü, sevgililerin topluluğunu perişan eder, Ben hayret ediyorum, neden dünya dağılmıyor? Çiçeğin ayrılık sonbaharında çileli bülbül, Suskunluk vefânın şartı idi, bağrışma neden? Ey Şehriyar! Sevgilisiz yolculuk yapmazdın, Bu yolculuk kıyamet yolculuğu gibi uzundur, yalnız niye? Mîr Hüseyin Şehriyar *Çeviriye katkısı için, Bayan Sehrane Afşar’a teşekkürlerimle. Yüklə 9,25 Mb. Dostları ilə paylaş:
|