Dış kapak örneği

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

AİLE İŞLETMELERİ

Aile işletmelerinin diğer işletmelere oranı oldukça yüksektir. Gelişmiş ülkelerin çoğunda ve ekonomik olarak etkili olan işletmeler genellikle aile işletmesidir. Birçoğu da aile işletmesi olarak başlamış olan diğer işletmelerdir. Aile işletmelerinin bilinen geçmişi Roma İmparatorluğu’na kadar dayanmaktadır.²⁵

İşletme türleri arasında aile işletmeleri özel bir yere sahiptir. Sahiplerinin yönetimdeki etkisi oranına bağlı olarak çeşitlilik gösteren aile işletmelerinde aile yaşamı ile iş yaşamı genellikle birbirine girmektedir.²⁶ En küçük toplumsal birim olarak tanımlanan aile, geleneksel unsurları itibariyle kurumsal yapılarla çelişmektedir. Aile işletmelerinin özellikle duygusal ve geleneksel nedenlere bağlı olarak beliren özellikleri, bu işletmelerin kurumsallaşmasında bir takım zorluklara neden olmaktadır.

Bu bölümde, aile işletmelerinin tanımı, özellikleri, hedefleri, sorunları, üstün ve zayıf yönleri ile sistem modelleri işlenmektedir.

1. AİLE İŞLETMESİ TANIMI VE ÖZELLİKLERİ

Akademik düzeyde ortak bir yargıya varılamadığı görülen aile işletmeleri için tanım yapmanın zorluğu, dünya üzerindeki işletmelerin büyük çoğunluğunun akrabalık bağı olan kişiler tarafından yönetiliyor olmasından gelmektedir. Tüm şirketler içinde aile şirketlerinin oranı Amerika’da %95 iken, kamu kuruluşları dışında Türkiye’de %99’dur.²⁷

Aile işletmeleri ifadesinde geçen aile terimi, işletme sahibinin eşi, çocukları, damatları, gelinleri, torunları, annesi, babası, amcaları, teyzeleri, kuzenleri ve dünürlerini kastetmektedir.²⁸Aile bireyleri tarafından yönetilmesi ölçüt alınarak yapılacak bir tanıma göre neredeyse tüm işletmeler aile işletmesi sayılacaktır. Sınıflandırmanın daha doğru yapılabilmesi için tanıma belirleyici bir ölçütün eklenmesi doğru olacaktır. Bu yaklaşıma göre en az iki neslin örgütsel yapı içerisinde görev yaptığı, mirasın dağılmasına engel olmak amacı güdülen ve aile geçimini sağlayan birey tarafından yönetilen örgütler aile işletmeleri olarak kabul edilebilmektedir.²⁹

Alayoğlu³⁰ ise aile işletmelerini benzer şekilde tanımlamış, tek bir kişinin yönettiği ve “patron şirketi” olarak adlandırdığı işletmelerin ikinci kuşağa devri halinde aile şirketi haline dönüşeceğini belirtmiştir. Bunun dışında aynı aileden iki ya da daha fazla kişinin çalıştığı ve aynı zamanda işletmenin çoğunluk hisselerine sahip olduğu işletmelere de bu sınıfta yer vermiştir.

Büte,³¹ incelediği aile işletmesi tanımlarının ortak özelliklerini barındıran yeni ve kapsamlı bir tanım geliştirmiştir. Buna göre ailenin geçimini sağlamak ve mirasın dağılmasını önlemek için kurulan, aileden en az iki veya daha fazla kişinin işletmenin finansal yapısını kontrol etme gücüne sahip olduğu, yönetim kademelerinin önemli bölümünde aile bireylerinin yer aldığı ve kurumda aileden en az iki kuşağın istihdam edildiği, akrabalık bağı olan bireylerin mal ya da hizmet üretmek gayesiyle bir araya gelerek kurdukları kar amaçlı sosyal örgütler aile işletmesi olarak tanımlamaktadır.

İncelenen tanımlardan anlaşıldığı üzere ağırlıklı olarak iki nesil aynı aile bireyleri tarafından yönetilmesi üzerinde durulan aile işletmelerinin tanımında özellikle finansal açıdan ailenin yönetimi ölçüt olarak kabul edilmektedir. Bu çalışmada da aile işletmesi olarak bu ölçütlere önem verilmektedir.

Aile işletmelerinde, diğer türlere göre farklılık gösteren özellikler ağırlıkla güven, denetim ve motivasyon odaklıdır. Daha çok ikinci nesilde belirginleşen bu özellikler, önceki nesilde elde edilen örgüt içi güven ortamının getirdiği bir özellik olarak görülmektedir. Önceki kuşaktan gelen, çalışanlarla ve tedarikçilerle kurulmuş iletişimlerde tesis edilmiş olan güvene dayalı ilişkiler örgüt içi denetimlerde ve ortak hedef birlikteliği sağlamada oldukça yardımcı olmaktadır.³²

Aile işletmelerinde yöneticilerin aileden olmasının yararlarından birisi de ailenin inandığı değerlerin korunması güdüsüne sahip olmalarıdır. Bu durum yöneticilerde önceki kuşağı temsil sorumluluğunun doğmasına ve bu sayede işletme kültürünün oluşmasına katkı sağlamaktadır. İşletme kültürü; dengeli büyüme uzun vadeli hedefler koyma, bu hedeflere bağlılık, geçerli misyon ve vizyona sahip olma gibi, elde edilmesi zor olan özelliklerin kazanılmasına yardımcı olmaktadır.

Üst yönetim kademesi üyelerinin birbirine bağlılığının işletme performansı üzerindeki olumlu etkileri, bilimsel araştırma çalışmalarıyla elde edilmiş verilere dayanan gerçeklerdir. Aile işletmelerinin avantajları olarak sayılabilecek bu özellikler doğru bir şekilde yönetilemediğinde, işletme için yıkıcı bir etkiye de sahip olabilmektedir. Özellikle kuşaklar arası geçişin yaşandığı ve ikinci ya da üçüncü neslin yönetiyor olduğu işletmelerde daha belirginleşen bu özelliklerin olumsuz etkileri de daha belirgin olabilir.

Aile işletmelerinde genellikle geniş yetkili yönetim ve sahip olmanın getirdiği yüksek merkeziyetçilik, duygusal ve sosyal ilişkiler, kurucuların işletmeyi uzantıları olarak görmek istemeleri, rekabet şartlarında uygun olamayan stratejileri, örgüt kültürünü ve yönetim biçimlerini de peşi sıra getirebilmektedir.

2. AİLE İŞLETMELERİNİN HEDEFLERİ

Aile işletmeleri, diğer işletme türlerine göre özellikle yönetsel açıdan farklılıklara sahiptir. Bu farklılık ailenin ve işletmenin hedeflerinin farklılığından gelmektedir ve doğaldır.³³ Aile işletmelerinde, kurumsal hedeflerin önüne geçen bazı hedefler bulunmaktadır.

İşletmelerde çalışanlara performansları ölçüsünde fırsat tanınması esastır. Aile işletmelerinde ise bu durum farklıdır. Aile bireylerine verilen duygusal değerler itibariyle işletmedeki fırsatlardan her bireyin eşit oranda yararlanması hedeflenmektedir.

Aile işletmelerinde bir diğer hedef, aile bireylerinin işletmede istihdam edilmesidir. Ailenin geçimini sağlamak sorumluluğu gibi, bireylerin iş sahibi olmasına katkıda bulunmak da geleneksel bir görevdir ve bu görevi yerine getirmek için yönetici konumundaki birey, tüm diğer aile bireylerinin işletmede çalışmasını hedeflemektedir. Diğer işletmelerde birçok ölçüte göre yapılan değerlendirmeler aile işletmelerinde göz ardı edilmekte ve personel seçiminde bu amaç göz önünde bulundurularak uygulama yapılmaktadır.

Yatırım, işletmelerin daha da büyümeleri ve geleceklerini sağlama almaları için kullandıkları önemli bir enstrümandır. İşletmelerde gelirler belli dönemlerde hazırlanan bütçelerle planlanır ve bu planlarda işletmeye fayda sağlayacak yatırımlarda kullanılması planlanır. Hak sahipleri kardan pay alsalar da yatırım için önemli oranda bir pay ayrılır. Aile işletmelerinde ise aile bireylerinin yaşam kalitesini yükseltmek öncelikli amaçtır. Bu amaç için genellikle kar payları kullanılır. Yatırımlar, yaşam için ayrılan bütçeden sonra düşünülür. Aile işletmelerinde aile bireylerinin kendi yaşam standartlarını yükseltme hedefleri nedeniyle yatırımlar gereken önemi görmemektedir.

Aile işletmelerinin hedeflerinden birisi de işletmenin ve bireylerin ekonomik gücünün güvence altına alınmasıdır. Aile işletmelerinin yatırımlara gereken önemi vermemesinin bir diğer nedeni de bu güven arayışıdır. İşletmelerde gerçekleştirilen yatırım çalışmaları değişik oranlarda risk taşırlar. İşletmenin büyümesi, yatırımlar yaparak aldığı risklerle aynı oranda mümkündür. Aile işletmeleri ise risk almak yerine sağlam adımlarla ilerlemeyi tercih etmektedir.³⁴

Bu bölümde incelendiği üzere aile işletmelerinde hedefler bireysel olarak belirlenmektedir. Diğer işletmelerde ise kurumsallaşmanın gereği olan örgütsel hedefler ortaya çıkmaktadır. Her ne kadar aile işletmelerinde bireysel hedeflerden söz edilse de kurumsallaşma çalışmaları gerçekleştirilen aile işletmelerinde bu hedefler değişmekte ve kurumsal hedeflerin benimsenmeye başladığı görülmektedir.

3.