Əhməd-Cabir İsmayıl oğlu Əhmədov

Bostan paxlasının müalicəvi xassələri. Xalq təba­bə­tində bişirilmiş paxladan və ya onun həlimindən qarın po­zuntusu zamanı aşılayıcı və iltihaba qarşı istifadə olunur. Süddə bişirilib, əzilmiş kütləni irinli yaraların sağalmasını sürət­lən­dirmək üçün istifadə olunur. Çiçəklərindən alınmış hə­lim və cövhərlərdən kosmetikada üzü yumaq üçün istifadə olunur.

Buğda – Пшеница – (Triticum L.). Buğda taxıllar (Gramineae) fəsiləsinin Triticum cinsinə aiddir. Buğda – əsas ərzaq bitkisidir. Dünyada əkin sahəsinə görə birinci yeri tutur. Buğda dənində 80-84% endosperm olması istehsal zamanı yüksək sortlu un çıxarını artırır. Buğdanın botaniki və əmtəə təsnifatı vardır. Cəmi 20 botaniki növü yayılmışdır. Bunlardan ikisi ən geniş yayılmışdır: yumşaq və bərk buğda:

Triticum vulgare – yumşaq buğda.

Triticum durum – bərk buğda.

Yumşaq buğdanın sünbülü boş, qılçıqlı, dənin rəngi qır­mızı, qəhvəyi və sarı, konsistensiyası yarımşüşəvarı, şüşəvarı və unlu olur. Həm payızlıq və həm də yazlıq yumşaq buğda be­cərilir. Yumşaq buğdadan alınan un, əsasən çörəkçilikdə, az miqdarda isə makaron istehsalında istifadə olunur.

Bərk buğdanın sünbülü dolu, dəni uzunsov sarı, açıq və ya tünd kəhrəba rəngində, konsistensiyası isə şüşəvarı olur. Payızlıq və yazlıq bərk buğda becərilir. Bərk buğdadan dənəvər və makaron unu istehsal edilir. Yumşaq buğdanın 9 növü, bərk buğ­danın 10 növü vardır. Əmtəə təsnifatına görə buğda stan­darta əsasən 6 tipə və yarımtiplərə ayrılır.

Tip I – Yazlıq qırmızıdənli yumşaq buğda – 5 yarımtipə bölünür.

1.1. Yarımtip – tündqırmızı dənli, şüşəvarılığı 75%-dən az olmamalıdır;

2. 
   Yarımtip – qırmızıdənli şüşəvari, şüşəvarılığı 60%-dən az olmamalıdır;
   

1.3. Yarımtip – açıq qırmızıdənli yarımşüşəvarı, şüşə­va­rılığı 40%-dən az olmamalıdır;

1.4. Yarımtip – sarı-qırmızıdənli (ala-bəzək), yarım­şü­şəvarı, şüşəvarılığı 40%-dən az olmamalıdır;

1.5. Yarımtip – sarı, unlu, şüşəvarılığı 40%-dən az olma­malıdır.

Tip II – yazlıq bərk buğda (durum) aiddir.

2.1. Yarımtip – tünd kəhrəba rəngli;

2.2. Yarımtip – açıq kəhrəba rəngli.

Tip III – yazlıq ağdənli yumşaq buğda aiddir.

3.1. Yarımtip – ağdənli, şüşəvarı, şüşəvarılığı 60%-dən az olmamalıdır;

3.2. Yarımtip – ağdənli, şüşəvarılığı 60%-dən az ol­mamalıdır.

Tip IV – payızlıq yumşaq qırmızıdənəli buğda. Birinci tip kimi 5 yarımtipə bölünür.

Tip V – payızlıq ağ buğda aiddir (yarımtipləri yoxdur).

Tip VI – yazlıq bərk buğda (yarımtipləri yoxdur).

Buğdanın texnoloji xarakteristikası onun tipə və ya­rımtiplərə bölünməsi ilə əlaqədardır. Məsələn, I və IV tipin 1 və 2 yarımtipləri yüksək, 3-cü orta, 4 ortadan aşağı, 5 isə az key­fiyyətli çörəkbişirmə qabiliyyətinə malikdir. III tipin I yarımtipi çörəkbişirmə istehsalında çox qiymətli hesab edilir, eyni za­man­da, bu buğda makaron unu istehsalı üçün də çox əlve­rişlidir. Bu tipin 2 yarımtipi isə orta keyfiyyətə malikdir. I tip buğda çox nişastalıdır və qənnadı məmulatı üçün un isteh­sa­lında işlədilir. Bu buğdadan çörək unu istehsal etdikdə şüşəvarı buğda əlavə edirlər.

Bərk buğdanın tərkibində 13,0% zülal, 54,5% nişasta, 2,5% yağ, 2,2% sellüloza, 1,7% minerallı maddə, 0,8% şəkər, B₁, B₂, PP, B₆, E vitaminləri və -karotin (provitamin A) vardır.

Yumşaq payızlıq və yazlıq buğdanın tərkibində 11,2-12,5% zülal, 54,0-53,0% nişasta, 2,1-2,3% yağ, 1,2-0,9% şəkər, 2,4-2,5% sellüloza, 1,7% minerallı maddə, B₁, B₂, PP, B₆ vitaminləri və -karotin vardır.

Buğdanın tərkibində müxtəlif fermentlər, mineral duzlar (fosfor, kalium, maqnezium duzları), Na, Ca, Fe və digər minerallar vardır.

Əlbəttə, müxtəlif buğda sortlarının kimyəvi tərkibi onun seleksiya sortundan, əkilib-becərildiyi torpaq-iqlim şəraitindən, aqrotexnikasından, yetişmə dərəcəsi və yığılması müddətindən və digər amillərdən asılı olaraq dəyişə bilər.

Buğdanın digər dənli bitkilərdən fərqi ondadır ki, buğda zülali tərkibcə yaxşı dartılma qabiliyyətinə malik olan maddə (kleykovina) ilə zəngindir. Buna görə buğda unundan maya ilə hazırlanmış çörək yaxşı məsaməliliyə malik olmaqla orqa­nizmdə yaxşı mənimsənilir.

Buğda unundan makaron məmulatı, unlu qənnadı məmu­latı hazırlanır və kulinariyada geniş istifadə olunur. Buğdadan spirt, nişasta, yarma və digər məhsullar alınır. Buğdadan alınan mannı yarması tərkibinə görə buğda rüşeymdən ibarət olub yüksək qidalılıq dəyərinə malikdir. Mannı yarmasının tər­ki­bində, demək olar ki, sellüloza yoxdur, uşaq və pəhriz qi­dasında, mədə-bağırsaq xəstəliklərində istifadə olunur.