Əhməd-Cabir İsmayıl oğlu Əhmədov

Meşə çiyələyi – Земляника лесная – Fragaria vesca L. Gülçiçəklilər (Rosaceae) fəsiləsinin çiyələk cinsinə mənsub çoxillik sürünən pöhrələri olan ot bitkisidir. Məlum olan 20 növündən bir növü – meşə çiyələyi Azərbaycanın dağ-meşə ra­yon­larında çox geniş yayılmışdır və ehtiyatı çoxdur. Yar­paqları kökyanı, üçqat, rombaoxşar oval, uzun saplaqlı sal­lanmış olur. Çiçəkləri ağ olub çətir formalıdır. Meyvəsi qırmızı yumur­taya­oxşar və ya düzgün olmayan şar formalı qeyri-həqiqi gilə­mey­və­dir. Giləmeyvənin səthində sarımtıl rəngli xırda toxumcuqlar var.

Meşə çiyələyi dağ-meşə bölgələrində çox geniş ya­yıl­mışdır. Meşə çiyələyi insanlara Daş dövründən məlum idi. Son­ralar meşə çiyələyinin mədəni sortları yetişdirilmiş və XVIII əsrdən başlayaraq Çili növlərinin Avropaya gətirilməsi və onların Avropa və Amerika sortları ilə qarışığından 3000-ə qədər meşə və bağ çiyələyi sortları yetişdirilmişdir.

Meşə çiyələyi mayın axırı, iyunun əvvəllərindən baş­layaraq bütün yayı çiçəkləyir. Çiçəkləri ağ rəngli olub ətirlidir. Meyvələri iyun-avqustda yetişir. Meyvələri ətirli, şirin, meyxoş olub, forması yumurtavarı və uzun konusvarıdır. Rəngi qırmızı, ağ, bəzən bənövşəyi olur. Çiyələk xırda meyvəciklərin bir­ləşməsindən əmələ gəlib, hər meyvəciyin üzərində qeyri-həqiqi xırda sarı toxum yerləşir.

Meşə çiyələyinin tərkibində 6-9,5% şəkər (qlükoza və saxaroza), 2,5-4%-ə qədər üzvi turşular (alma, limon və xinin), 0,4% aşı maddəsi, 20-50 mq% C vitamini, 3,5% karotin, pektin maddəsi, dəmir duzları və efir yağları vardır. Yarpaqlarında 250-280 mq% askorbin turşusu, 2-3%-ə qədər aşı maddəsi, üzvi tur­şular vardır. Qeyd etmək lazımdır ki, meşə çiyələyi bəzi in­san­larda allergik xəstəlik yaradır. Bu isə əsasən örə (кра­пивница) xəstəliyi ilə müşayiət olunur.

Meşə çiyələyini təzə halda süd və ya qaymaqla yeyirlər. Ondan mürəbbə, povidlo, şərbət, marmelad, konfet və karamel üçün içlik, şərab və sərinləşdirici içkilər hazırlanır. Təzə mey­vələr susuzluğu yatırır, iştahanı artırır, qidanın həzmini yax­şılaşdırır. Tərkibində dəmir çox olduğundan qanazlığında, sinqa və böyrək xəstəliklərində geniş tətbiq edilir. Çiyələyin quru­dul­muş yarpaqlarından moruq meyvəsi ilə birlikdə çay dəmləyib, soyuqdəymədən baş verən xəstəliklərdə tərlədici və hərarəti aşağı salan dərman kimi istifadə olunur.

Çiyələyin kökündə 9%-ə qədər tanin vardır. Ishala qarşı çiyələyin kökündən alınmış sulu məhluldan istifadə edilir.