Əhməd-Cabir İsmayıl oğlu Əhmədov

Qırmızı meyvəli quşarmudu (üvəz) – Рябина обыкновенная – Sorbus aucuparia L. Gülçiçəklilər (Rosa­ceae) fəsiləsindən çox da böyük olmayan boz rəngli, hamar qabıqla örtülmüş ağacdır. 84 növündən 14-ü mədəni halda yetişdirilir. Azərbaycanın dağ-meşə bölgələrində quşar­mudu­nun 11 növü yayılmışdır. Növbə ilə düzülmüş lələyəbənzər yar­paq­ları vardır. Ağ rəngli çiçəklərindən acı badam iyi gəlir. Mey­vələri giləmeyvəyə oxşayır, şirəlidir, parlaq çəhrayı rəng­dədir. Bitki may-iyun aylarında çiçək açır, meyvələri av­qust-sentyabr aylarında yetişir və payızın sonuna kimi ağacda qalır. Quşarmudu iynəyarpaqlı meşələrdə geniş yayıl­mışdır. Bu bitkiyə, eləcə də, meşə açıqlıqlarında, kolluq­larda, çay və göl kənarlarında tez-tez rast gəlinir.

Rusiyanın Avropa hissəsinin meşəliklərində və Sibirdən başlayaraq ta şimalın son hüdudlarına qədər sahələrdə quşar­mudu yayılmışdır. Bundan əlavə, Zaqafqaziyada, o cümlədən Azərbaycanda bu bitkiyə çox təsadüf olunur. Quşarmudunu, eyni zamanda bağlarda və parklarda da becərirlər. Dərman məq­sədilə meyvələrindən istifadə olunur. Meyvələrinin xoşa­gə­lən, turşməzə, acıtəhər dadı vardır. Bu meyvələri şaxta dü­şən­dən sonra toplayırlar. Tibbi məqsəd üçün həm becərilən, həm də yabanı halda yayılan quşarmudu meyvələrindən çox vaxt təzə dərilən kimi və ya qurudandan sonra istifadə edilir. Təzə dərilmiş meyvələri bütün qışı soyuq binalarda və ya don­du­rulmuş halda saxlanılır. Quşarmudunun meyvələrindən təba­bətdə və yeyinti sənayesində karotin və digər vitaminlərlə zəngin xammal kimi istifadə edilir.

Bitkinin adı (aucuparia) latın dilindən tərcümədə «quş­ları aldatmaq» mənasını verir, çünki bunun meyvəsini quşlar daha çox istifadə edirlər. Qırmızı quşarmudunun müalicəvi təsiri ta Qədim Yunanıstanda məlum idi. Qida və dərman bit­kisi kimi Avropada orta əsrlərdə məlum olmuş və hazırda məi­şətdə əsas yer tutan bitkidir.

Qırmızı quşarmudunun tərkibində 8% (4-13,4%) şəkər (sorboza), 2,8% üzvi turşu (əsasən, limon və alma turşusu), 0,51% aşı maddələri, 200 mq% C vitamini, 18 mq% karotin, 235 mq% aminturşular (arqinin, -alanin, histidin, qlisin, lizin, tirozin, sistin, sistein, asparagin turşusu və s.), efir yağları, ka­lium, kalsium, natrium və maqnezium duzları vardır. Çə­yir­dəyində 22% yağ, qlikozid amiqdalin, yarpaqlarında 200 mq% C vitamini, flavonlar (astraqalin, giperozid,kemferol-3-sofo­rizid, kversetin-3-soforizid, izokver-sitrin) vardır. Mey­vəsinin acı dadı 0,8% monoqlikozid olan parasorbin turşusundan irəli gəlir. Qabığında isə 11% taninlər var.

Meyvəsinin ətliyi turş və büzüşdürücü acı dadlıdır. Şax­talar düşəndən sonra dərildikdə acılığı yox olur. Mədəni halda becərilən quşarmudunun bəzi sortları şirin olduğundan təzə halda yeyilir. Ondan vitaminli içki, şərbət, kompot, mürəb­bə, pastila, jele, nalivka, qəhvə və çay əvəzedicisi hazırlanır.