Ekolojik tarimda iÇ pazarin geliŞİMİ

EKOLOJİK TARIMDA TOPRAK İŞLEME VE BEKLENTİLER

Ekolojik tarımda farklı bitkisel ve hayvansal ürünler için farklı üretim yöntemleri mevcut olup bunların bir çok ortak ilkesi bulunmaktadır. Toprak işlemeye yönelik olanları aşağıda verilmiştir (Altındişli ve İlter, 1998).

1. 
   Toprağın iyileştirilmesi ve içindeki organizmaların korunması ve beslenmesi sağlanmalı; toprak sömürülmemeli; tersine doğal verimlilik arttırılmalıdır. Bunu sağlamak için ekim nöbeti, organik gübreleme yapılmalı ayrıca uygun toprak işleme yöntemleri kullanılmalıdır.
   
2. 
   Toprak strüktürünü iyileştirici ve humus miktarını arttırıcı önlemlerle beraber toprağı koruyucu, enerji tasarrufu sağlayan, çalışılan yerin koşullarına uygun toprak işleme yöntemleri uygulanmalıdır. Bunun için, toprağın yapısı ve koşullarına dikkat edilmeli, çizici aletlerle çalışılmalı, pulluk gibi toprağı devirerek işleyen aletlere mümkün olduğunca az yer verilmeli ve temel kural olarak gereğinden fazla sayıda toprak işlemeden kaçınılmalıdır.
   
3. 
   Bilindiği gibi tarımsal üretimde, verim ve kalite arasında ters bir orantı mevcuttur. Genel kural olarak ikisi arasında denge kurulmalıdır. Ancak ekolojik tarımda bu denge oluşturulurken kalitenin, ürün miktarına göre öncelik aldığı unutulmamalıdır.
   
4. 
   Ekolojik üretim yapan tarım işletmesinde başta petrol olmak üzere fosil yakıtlar ve diğer enerji kaynakları optimum verimi sağlayacak düzeyde azami tasarruf kuralına uyularak kullanılmalıdır. Enerji kullanımında güneş enerjisi ve rüzgar enerjisi gibi doğal enerji kaynakları olabildiğince tercih edilmelidir.
   

Yukarıdaki ilkeler a) Toprağı organik madde ve bitki besin elementleri yönünden zengin tutma, b) Gerektiği kadar toprağı işleme, c) Yüksek verim yerine kaliteyi tercih etme, d) Enerji kaynaklarının kullanımında olabildiğince tasarruf ana başlıkları altında özetlenebilir. Buna göre, ekolojik tarımda toprak işlemeden beklenenler de aşağıdaki şekilde sıralanabilir (Gülsoylu, 1999);

• 
  Toprak işleme, toprakta su ve rüzgar erozyonuna yol açmamalı,
  
• 
  Toprak içindeki organizmaların yaşamalarına uygun en iyi ortamı hazırlamalı,
  
• 
  Topraktaki makro ve mikro besin elementlerinin kaybolmasını önlemeli,
  
• 
  Toprakta sıkışmayı önlemeli, bitkinin kök gelişimine uygun ortamı hazırlamalı,
  
• 
  Toprağa verilecek materyalin toprak altına ve özellikle kök bölgesine verilmesini sağlamalı ve
  
• 
  Pulluk gibi toprağı devirerek işleyen aletler mümkün olduğunca az kullanılmalı, bunun yerine çizel, kültivatör gibi toprağı devirmeden işleyen aletler tercih edilmelidir.
  

Tarımsal üretimde kullanılan toprak işleme tekniklerinin bazıları ekolojik tarımın isteklerine cevap verecek durumdadır. Ancak bu tekniklerin hangisinin kullanılması gerektiği konusunda verilecek kararda üretimi yapılacak bitkinin cinsi ve agroteknik özellikleri, arazinin konumu ve erozyon etkisinde olup olmadığı, toprak yapısı ve nem durumu vb. gibi kriterler etkili olmaktadır (Gülsoylu, 1999). Buna göre de, uygun toprak işleme sisteminin seçilmesi önem taşımaktadır.

TOPRAK İŞLEME SİSTEMLERİ

Tarımsal üretimde amacın gerçekleştirilmesi için uygun toprak işleme sistemlerinin seçilmesi gerekmektedir. Toprak işleme sistemleri (soil tillage systems); bitkisel üretim için dipkazan, pulluk, diskaro, vb., toprak işleme makinaları ile toprağın işlenmesi, ekim, hasat, ön bitkiye ait artıkların parçalanması ve kıyılması, pestisit ve kimyasal gübre uygulama gibi toprağı işleme tabi tutan ardışık işlemlerdir.

Çok değişik tipte olmaları nedeniyle, toprak işleme sistemlerini birbirlerinden tam olarak ayırmak ve kesin kavramlarla ifade etmek oldukça güçtür. Ancak sistemler; amaç dikkate alınarak geleneksel (conventional) veya korumalı (conservation) toprak işleme olarak iki temel grupta tanımlanabilir.

Geleneksel Toprak İşleme

Belirli bir coğrafik alanda, yetiştirilen belirli bir ürün için tohum yatağı hazırlığında geleneksel olarak yapılan toprak işleme uygulamalarıdır. Geleneksel toprak işleme; ürün artıklarının çoğunun gömüldüğü, ekimden sonra toprak yüzeyinde %30’dan daha az ürün artıklarının bırakıldığı bir toprak işleme sistemidir. Bu tip toprak işlemede, birinci ve ikinci sınıf toprak işleme makinalarından yararlanarak tarlanın ekim için hazırlanması söz konusudur. Birinci sınıf toprak işleme makinası olarak genellikle kulaklı pulluk gibi toprağı deviren makinalar kullanılır.

Geleneksel toprak işlemenin yer aldığı üretim sisteminde çoğunlukla aşağıdaki uygulamalara yer verilir (Zeren, 1985):

• 
  Kulaklı pullukla sürüm,
  
• 
  Diskli tırmıkla ufalama (1 veya 2 kez),
  
• 
  Tırmık veya kültivatörle işleme (1 veya 2 kez),
  
• 
  Ekim ve gübreleme,
  
• 
  Kültivatör veya döner çapa ile çapalama (1 veya 2 kez),
  
• 
  Sulama,
  
• 
  Tarımsal savaş ve
  
• 
  Hasat.
  

Korumalı Toprak İşleme

Korumalı toprak işleme; su ve rüzgar erozyonunu azaltmak maksadıyla, ekim işleminden sonra, toprak yüzeyinin en az %30’nun ön bitkiye ait artıklarla kaplanmasının sağlandığı uygulamalardır (ASAE, 1996; Anonim, 1997; Anonim, 1998b; Peet, 1997). Toprak yüzeyinin tamamen kaplanması için gerekli artık yoğunluğu; toprak tipi, eğim durumu, ekim nöbeti ve toprakta kışın kalan bitki artıkları başta olmak üzere pek çok faktöre bağlıdır (Anonim, 1998c). Korumalı toprak işlemede toprak sadece tohum yatağının hazırlanması, kimyasal uygulanması, yabancı otların kontrol edilmesi ve tohumun ekilmesi için işlenir (Anonim, 1997).

Korumalı toprak işleme sistemi olarak uygulamada değişik alt sistemlere rastlamak mümkündür. Bunlardan bazıları aşağıda belirtilmektedir.

• 
  Minimum toprak işleme (minimum tillage),
  
• 
  Azaltılmış toprak işleme (reduced tillage),
  
• 
  Nem engelli (malç) toprak işleme (mulch tillage),
  
• 
  Toprak işlemesiz (sıfır toprak işleme, çiziye ekim veya dikim) (no-till, zero-tillage, slot-plant),
  
• 
  Şerit halinde toprak işleme (strip tillage),
  
• 
  Sırta ekime yönelik toprak işleme (ridge tillage).
  

Minimum Toprak İşleme

Bitkisel üretim veya mevcut toprak koşullarında, işlenme gereksinimini karşılamak için toprağın gerekli olabilecek en az düzeyde işleme tabi tutulmasıdır. Bu tanımlama, yıllara ve ülkelere göre değişim göstermektedir. Çoğu zaman, anlamlı bulunmayan minimum toprak işleme yerine azaltılmış toprak işleme kavramını kullanmak daha doğru olmaktadır.

Azaltılmış Toprak İşleme

Geleneksel toprak işlemeye göre daha az enerji gerektiren işlemlerden oluşan sistemdir. Diğer bir ifade ile, azaltılmış toprak işleme; geleneksel toprak işleme sistemine göre yoğun olmayan ve toprağı daha az işleme tabi tutan bir sistemdir. Bu sistemde; geleneksel sisteme göre ya uygulamaların sayısı azaltılır veya birim alan başına enerji gereksinimi daha az olan toprak işleme makinalarına yer verilir.

Nem Engelli (Malçlı) Toprak İşleme

Artıklar özellikle toprak yüzeyine veya yüzeyin yakınına bırakılacak şekilde tüm toprak yüzeyinin işleme tabi tutulmasıdır.

Malçlı toprak işleme; toprak işlemesiz ve sırta ekime yönelik toprak işleme dışında bir korumalı toprak işleme sistemidir. Toprak işleme; çizel pulluğu, diskli aletler, tarla kültivatörleri, kesme pulluklar veya ot yolucularla yapılmaktadır. Yabancı otlar, herbisit uygulaması ve/veya ürünün çapalanması ile kontrol altına alınmaktadır. Uygulama sayısı; erozyon kontrolünü sağlayacak yeterli artığın yüzeyde bırakılmasının sağlanmasıyla sınırlı olmaktadır.

Toprak İşlemesiz (Sıfır Toprak İşleme, Çiziye Ekim veya Dikim)

Önceden bozulmamış toprağa doğrudan tohumun ekilmesi işlemidir. Bu sistemde toprak, ekimden hasada ve hasattan da ekime kadar bozulmadan bırakılır. Sadece doğrudan ekim makinası olarak adlandırılan makinaların artık parçalayıcı ve gömücüleri (coulter) veya diskli, çapa vb. tip çizi açıcıları (Furrow opener) tarafından toprak dar bir şerit şeklinde işlenir. Bu nedenle doğrudan ekim makinaları, ekim işleminin dışında toprağı bozmaz. Tohumun bırakılacağı derinlikte bir çizinin açılabilmesi için kullanılan ekim ve dikim makinaları, artıkları kesebilmeli ve bozulmamış toprağa batabilmelidir. Bu nedenle de geleneksel makinalardan farklı yapısal özelliklere sahip olmalıdır. Toprağın işlenmemesinden dolayı sorun olabilecek yabancı otların kontrolü ise ekim öncesi, çimlenme öncesi veya çimlenme sonrası uygulanabilecek herbistlerle sağlanmaktadır. Herbisit uygulama şekli ve zamanı, yabancı ot yoğunluğuna ve iklim koşullarına bağlıdır.

Şerit Halinde Toprak İşleme

Toprak yüzeyinin %30 veya daha az kısmının bant veya şerit biçiminde işleme tabi tutulmasıdır.

Sırta Ekime Yönelik Toprak İşleme

Bitkinin üzerine ekileceği ve bakım işlemleri sırasında veya hasat sonrasında sırt oluşturulması ve bunların her yıl aynı yerde korunmasını sağlayan sistemdir.

Sırta ekime yönelik toprak işlemede; toprak genellikle gübre uygulamaları dışında, hasattan ekime kadar işlenmeden bırakılır. Bitkiler, önceki yetiştirme döneminde yapılmış sırtlara ekilir veya dikilirler. Sırtlar genellikle, yıllık bakım esnasında, karık usulü sulama da veya sırt/çukur oluşturularak yapılır. Sırtlar; sırta yönelik toprak işleme sistemi hemen başladığında veya bakım işlemleri sırasında nemli toprağın sırtların oluşturulmasını önlediği, hasattan hemen sonra yapılabilir. Ancak, sırtların hasattan hemen sonra yapılması, çizilerdeki yetersiz artıkların aşırı erozyona sebep olacağı ve sırtlarda yabancı otların gelişmesine izin vereceği gerekçesiyle tavsiye edilmemektedir. Hasattaki sırt yüksekliğinin; 15-20 cm olması, erozyon riski yüksek olan bölgelerde ekimden sonra çiziden en az 8 cm daha yüksekte olması önerilmektedir.

Sırt halinde toprak işleme sistemlerinde genellikle kazayağı, diskli sıra temizleyicileri, gömücü üniteler veya yatay diskleri bulunan ekim makinaları kullanılmaktadır. Sıra temizleyiciler, 3-5 cm lik toprağı, yüzeydeki artıkları ve yabancı ot tohumlarını sıradan uzaklaştırır. Böylelikle, sırt üzerinde nemli, artıklardan arınmış ve tohumun ekildiği bir ortam hazırlanmış olur. Mısır ve tane sorgum sapları bazı durumlarda hasat ve ekim dönemi arasında parçalanır. Kuru kimyasal gübre; serpme veya ekim makinası ile bant şeklinde sonbaharda verilir.

Toprak işleme uygulamaları, sadece problemin çözümlenebilme düzeyi yönünden değil, aynı zamanda enerji girdileri ve uygulama sonrası meydana gelen yan etkiler yönünden de incelenmelidir. Genel olarak mevcut bir problemin çözümü ile başka problem veya problemlerin meydana geldiği bilinmektedir. Örneğin, gevşetme işlemleri sırasında, arzulanmasa dahi kesekler oluşmakta ve çalışma derinliğinde sert ve geçirimsiz tabaka meydana gelmektedir.

Toprak işleme sistemlerinin seçiminde pek çok faktör etkili olmaktadır. Bunların başında toprakla ilgili olarak toprağın tekstür, strüktür, organik madde içeriği, mineral yapı durumu ile arazinin eğimi, aşınabilirlik, bitki kök derinliği; iklimsel olarak yağış miktarı ve dağılımı, su dengesi, yetiştirme sezonunun uzunluğu, toprak ve çevre sıcaklığı, kurak geçen süre gibi özellikler; ürüne bağlı olarak ise yetişme süresi, kök yapısı ve özellikleri, su gereksinimi, tohum; sosyo ekonomik durumla ilgili olarak işletme büyüklüğü, güç kaynağı varlığı, aile yapısı ve durumu, işgücü durumu, nakit ve kredi kullanım imkanları; diğer başlığı altında ise hükümet politikaları, amaç ve öncelikler yer almaktadır.

Toprak işleme sistemlerinin genel bir karşılaştırması Tablo 1’de verilmiştir.

Tablo 1. Toprak İşleme ve Ekim Sitemlerinin Karşılaştırılması

Sistem	Tarla uygulaması	Üstünlükleri	Eksiklikleri
Kulaklı pulluk	Sonbahar veya ilk baharda sürüm İlk baharda bir veya iki kez disk veya tarla kültivatörüyle işleme Ekim ve bakım	Drenajı zayıf topraklar için uygunluğu Toprak karıştırma kabiliyetinin yüksekliği İyi hazırlanmış tohum yatağı	Erozyon kontrolünün düşüklüğü Toprak nem kaybının yüksekliği Zamana bağımlılık Yakıt ve iş gücü giderlerinin yüksekliği
Çizel pulluğu	Sonbaharda çizel ile sürüm İlk baharda bir veya iki kez disk veya tarla kültivatörüyle işleme Ekim ve bakım	Yüzeyi tamamıyla temiz bırakan toprak işleme sistemine göre daha az erozyon oluşumu Engebeli yüzey nedeniyle Sonbaharda pullukla sürüm veya diskle işleme Drenajı zayıf topraklar için uygunluğu Toprak karıştırma kabiliyetinin yüksekliği	Erozyon kontrolünün düşüklüğü Toprak nem kaybının yüksekliği Orta ve yüksek düzeyde iş gücü ve yakıt gereksinimi
Disk	İlkbahar veya sonbaharda diskli aletlerle işleme İlk baharda disk ve/veya tarla kültivatörüyle işleme Ekim ve bakım	Yüzeyi tamamıyla temiz bırakan toprak işleme sistemine göre daha az erozyon oluşumu Hafif orta bünyeli drenajı iyi topraklara uygulanabilmesi Toprak karıştırma kabiliyetinin yüksekliği	Erozyon kontrolünün düşüklüğü Toprak nem kaybının yüksekliği
Sırta ekime yönelik toprak işleme	Sapların parçalanması (karık usulü sulamada) Sırta ekim Yabancı ot kontrolü için bakım Yeniden sırt oluşturma	Konturlama nedeniyle iyi erozyon kontrolü Değişik topraklar için uygulanabilirliği Karık usulü sulama için uygunluğu Sırtların hızlı ısınma ve kuruması Düşük yakıt ve iş gücü giderleri	Toprağın karıştırılmaması Dar sıra için uygunsuzluğu Makinalarda değişikliğe gereksinim duyulması
Toprak işlemesiz	İlaçlama ve bozulmamış yüzeye ekim Gerektiğinde çimlenme sonrası ilaçlama	Maksimum erozyon kontrolü Toprak neminin korunması Minimum yakıt ve iş gücü gideri	Toprağın karıştırılmaması Aşırı Herbisit bağımlılığı Özellikle aşırı artıklı ve zayıf drenajlı topraklarda bazı kısıtların bulunması Yavaş toprak ısınması