Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"Nə itirdiyinizə və nə başınıza gələnlərə kədərlənməyəsiniz deyə Allah sizə kədər yerinə kədər verdi." Yəni Allah sizi filan hüzndən uzaqlaşdırmaq üçün kədərinizi kədərlə qarşıladı. Başlarına gətirilən bu kədər nə olursa olsun Allahın bir neməti idi. "Nə itirdiyinizə və nə başınıza gələnlərə kədərlənməyəsiniz deyə" ifadəsi bunun dəlilidir.

Uca Allah öz kitabında onların bu kədərini pisləyir və belə buyurur: "Məqsəd, itirdiklərinizə kədərlənməmənizdir." (Hədid, 23) Buna görə, möminləri o pislənilən kədərdən uzaqlaşdıran bu kədər bir nemət, bir hədiyyədir. O təqdirdə bu kədər, davranışlarından peşman olmalarından və zəiflikləri səbəbi ilə qaçırdıqları zəfərə bağlı hayıflanmalarından qaynaqlanan bir kədər olar. O zaman ayədəki "bi-gammin" ifadəsi ilə qarşımıza çıxan ikinci kədər sözünü etdiyimiz kədərdən gələn kədərdir və başındakı "ba" hərfi əvəz mənas(n)ı daşıyar. O zaman ifadənin mənası belə olar: İtirdiyinizə və başınıza gələnlərə kədərlənmənin kədərinə əvəz olaraq Allah sizə zəfəri qaçırmanızın hayıflanması və peşmanlığının kədərini verdi.

Ayədəki "esabekum" hərəkətinin dəyişdirmə, yerinə başqasını vermə mənasını ehtiva etməsi də caizdir. O zaman ifadənin mənas(n)ı "Allah sizə mükafat olaraq kədər kədəri yerinə peşmanlıq və hayıflanma kədəri verdi." olar. O zaman iki kədərin bir əvvəlki şərhdəki mənaları yer dəyişdirər.

Hər iki anlama görə də "feesabekum=size (qarşılıq olaraq) verdi" ifadəsi, "Amma yenə də sizi fəlakət idi." ifadəsinin davamı olar və arxasından gələn "Sonra da... üzərinizə endirdi." ifadəsi ilə çox gözəl bir bütünlük meydana gəlir. O təqdirdə sıralama belə olar: Allah sizi, haqqınızda razı ola bilmədiyi kədərdən qorumaq üçün bir kədərə qarşılıq sizə başqa bir kədər verdi. Sonra üzərinizə bir güvən duyğusu, bir mürgüləmə endirdi.

Burada başqa bir ehtimal da söz mövzusudur. Bu ehtimalı dəstəkləyən xüsus, cümlə axışının, "Allah sizə... verdi." ifadəsinin özündən əvvəlki cümlənin davamı olduğu istiqamətindəki zühurudur. O zaman çıxacaq anlama görə kədərdən məqsəd "Hanı... qaçırdınız" ifadəsinin məzmunu və "bigammin" ifadəsindəki kədərdən məqsəd, mübahisə/müzakirənin və əmrə itaətsizliyin gətirdiyi nəticədir ki, o da müşriklərin möminlərə arxadan hücum etmələridir. Bu vəziyyətdə "bigammin" sözündəki "ba" hərfi səbəb bildirmiş olar. Bu da gözəl bir mənadır. Bu vəziyyətdə "kədərlənməyəsiniz deyə" ifadəsindən məqsəd, kədərlənməyəsiniz deyə sizə məsələnin mahiyyətini izah edirik olar. Eynilə aşağıdakı ayədə olduğu kimi: "Gərək yer üzündə görülən, gərəksə başınıza gələn hər müsibət tərəfimizdən yaradılmadan əvvəl qətiliklə bir kitabda təyin olunmuşdur. Bu (detallı planlama) Allah üçün asan bir işdir. Məqsəd, itirdiklərinizə kədərlənməməniz və ONun sizə verdikləri üzündən şişməmənizdir." (Hədid, 22-23)

Bu ehtimal, ayənin nizamı və sonrakı cümlələrin sıralanmas(n)ı ilə uyğun gələn bir ehtimaldır. "Feesabekum" ifadəsinin nə ilə əlaqəli olduğu ilk və ikinci kədərin, "bigammin" sözündəki "ba" hərfinin və "likeyla" sözünün mənas(n)ı mövzusunda təfsirçilər, heç biri doğru olmayan müxtəlif ehtimallar irəli sürmüşlər ki, onları nəql etməkdə və üzərlərində dayanmaqda heç bir fayda yoxdur.

Bizim olabiləcək gördüyümüz iki mənanın hər birinə görə "itirdiklərinizə kədərlənməyəsiniz deyə" ifadəsindəki itkindən məqsəd, qalibiyyət və qənimət, "başınıza gələnlər" ifadəsindən məqsəd də, Müsəlmanların başına gələn ölümlər və yaralanmalardır.

"Sonra da kədərin arxasından Allah üzərinizə, içinizdən bir qrupu qucaqlayan bir güvən duyğusu, bir mürgüləmə endirdi." Ayədəki "emeneh" güvən və "nuas" yuxu əvvəli rehavet, yüngül yuxu deməkdir. "Nuas" sözü "emeneh" sözündən əvəzdir. Çünki aralarında normal olaraq ayrılmazlıq vardır. "Emeneh" sözünün "amin" sözünün çoxluğu olması da olabiləcəkdir. "Tələbə" sözünün "talib" sözünün çoxluğu olduğu kimi. O təqdirdə bu söz "əleykum" ifadəsinin sonundakı əvəzliyin halı və "nuasen" sözü də "enzele" hərəkətinin mefulü olar. Ayədə keçən "yeğşa" hərəkətinin kökü olan "gaşeyan" sözü qucaqlamaq, əhatə etmək mənasını verər.

Bu ayə göstərir ki, Müsəlmanlar üzərinə enən söz mövzusu "mürgüləmə" onların yalnız bir qrupunu qucaqladı, hamısını təsir etmədi. Bunun dəlili ayədəki "içinizdən bir qrupu qucaqlayan" ifadəsidir. Bu kəslər təxribatdan və dağılmadan sonra peşman olunca və hayıflanınca, Peyğəmbərimizin yanına dönən kəslərdən meydana gəlirdi. Çünki bu kəslər döyüş qaçağı vəziyyətindəykən uca Allahın ağrıyaraq onları bağışlaması düşünülə bilməz. Çünki döyüşdən qaçmaq böyük günahlardandır. Halbuki uca Allah "Amma yenə də Allah sizi bağışladı. Allah möminlərə qarşı lütfkardır." buyurur. Yenə uca Allahın inayətinin pis və çirkin davranışlar edənlərə, onlar bu davranışları davam etdirərkən, hələ tövbə etmədən əvvəl şamil olması da düşünülə bilməz. Halbuki daha əvvəl açıqlandığı üzrə uca Allah, möminlər kədərlənməsinlər də ürəkləri Allahın razı olmadığı duyğularla çirklənməsin deyə onların kədərini başqa bir kədərlə dəyişdirdiyində, onları inayət çətiri altına almışdı.

Bu səbəbdən söz mövzusu kəslər Müsəlmanlardan bir qrup idi. Bunlar etdiklərinə peşman olaraq Peyğəmbərimizin yanına dönüb onun ətrafını qucaqlayan kəslərdir. Bu hadisə yəqin Peyğəmbərimiz müşrik ordusunun arasından ayrılaraq keçidə döndüyü zaman olmuşdur. Hərçənd bu Müsəlman qrupun yavaş yavaş dönüşü, Peyğəmbərimizin öldürülmədiyini öyrəndikdən sonra reallaşmışdır. Müsəlmanların digər bəzilərinə gəlincə; onlar uca Allahın, haqqlarında "Bir qrup da öz dərdinə düşdü." deyə buyurduğu kəslərdir.

"Bir qrup da öz dərdinə düşdü." Bu qrup da möminlərin bir başqa qrupudur. Mömin olmalarından qəsdimiz, onların uca Allahın bu ayədə toxunduğu münafiqlərdən olmadıqlarıdır: "Münafiqləri də ortaya çıxarması için idi. Onlara, 'Gəlin, Allah yolunda döyüşün; ya da müdafiə etmə edin' deyilincə, 'Döyüşməyi bilsəydik əlbəttə arxanızdan gəlirdik.' dedilər..." (Al/götürü İmran, 167) Haqqında danışılan münafiqlər ilk mərhələdə, döyüş başlamadan əvvəl möminlərin camaatından ayrılaraq kənara çəkilən kəslərdir. Bu münafiqlərin başqa bir vəziyyəti var ki, sonrakı ayələrdə izah ediləcək.

Sırf özlərini düşünməklə xarakterizə edilən bu ikinci qrupa, Allah ilk qrupa bağışladığı əfvi, kədər verməyi, arxasından güvən duyğusu ilə mürgüləməyi bağışlamamış; tərsinə onları öz hallarında buraxmışdı. Onlar da sırf özlərini düşünüb özləri xaricindəki hər şeyi unutmuşlar idi.

Uca Allah, onların sifətlərinin iki dənəsinə toxunur. Bu iki sifət bir-birindən ayrılmaz, biri digərinin davamı olan xüsusiyyətlərdir. Uca Allah söz mövzusu kəslərin sırf özlərini düşündüklərini açıqlayır. Bunun mənas(n)ı, onlar gerçək mənas(n)ı ilə öz xoşbəxtliklərini istəyirlər deyil. Çünki möminlər də öz xoşbəxtliklərindən başqa bir şey istəmirlər. Hətta hər səy və iradə sahibi canlı qətiliklə öz xoşbəxtliyindən başqa bir şey istəməz. Bu səbəbdən nəzərdə tutulan budur: Onların dünya həyatlarını qorumaqdan, öldürülmə şəbəkəsinə düşməməkdən başqa bir düşüncələri yoxdur. Onlar dindən və ya başqa bir şeydən yalnız dünyada özlərinə zövq və çıxar təmin etmək istəyirlər. Onlar yalnız bu düşüncə ilə dinə bağlanmışlar: Din məğlub olmaz bir faktordur. Uca Allah dinin düşmənlərinin ona qarşı üstün gəlmələrinə razı olmaz. Zahiri səbəblər, dinin düşmənləri lehinə belə olsa nəticə dəyişməz. Bunlar dini sağmal bir inək kimi düşünürlər. Məmələrindən süd axdıqca onu sağacaqlar. Əgər vəziyyət tərsinə dönər də taleh üzlərinə gülməzsə, geri dönüb köhnə inanclarına sarılacaqlar.