Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"Məhəmməd yalnız bir peyğəmbərdir. Ondan əvvəl daha nə qədər peyğəmbərlər gəlib keçmişdir..." Ayədəki "mata" sözünün kökü olan "mevt=ölüm" sözü, ruhun bədəndən çıxması və bədənin həyatının yox olması deməkdir. Ayənin orijinalında keçən "kutile" sözünün kökü olan "katl=öldürülme" sözü isə, qəsdi və ya bənzəri bir səbəbə söykənən olaraq meydana gələn ölüm deməkdir. "Ölüm" və "öldürülmə" sözləri ayrı yerlərdə istifadə edildiklərində, ölüm, öldürülməyi də əhatəsinə alan/sahə ümumi bir mənas(n)ı ifadə edər. Amma əgər bir yerdə istifadə etsələr, "ölüm" özbaşına ölmək demək olarkən, "öldürülmə" belə olmayan ölüm mənasını verər.

"İnkalebe al/götürə akıbeyhi=topukları üzərində çevrilmə etdi" demək, geri döndü deməkdir. Ragıp əl-İsfahani deyir ki: "Recea al/götürə akıbeyhi", bükülərək geriyə döndü deməkdir. "İnkalebe al/götürə akıbeyhi" eynilə "Recea al/götürə hafiretihi", "irtedda al/götürə asarihima kassasansa" və Ərəblərin "recea avduhu al/götürə bədihi" sözləri kimidir."

Uca Allah bu ayədə geriyə dönməyi Peyğəmbərin ölümü ya da öldürülməsi şərtinin cavabı saydığına görə, geri dönməkdən məqsəd, dindən dönməkdir, döyüşdən dönmək deyil. Çünki döyüşdən qaçmanın Peyğəmbərin ölməsi ya da öldürülməsi ilə bir əlaqəsi yoxdur. Amma Peyğəmbərin ölümü ya da öldürülməsi ilə iman etdikdən sonra küfrə dönmənin arasında bir əlaqə vardır. Aşağıdakı ayə də bu geri dönüşdən nəzərdə tutulanın dindən dönmək olduğunu dəlillər/sübut edər: "Bir qrup da öz dərdinə düşmüşdü. Bunlar, Allah haqqında cahiliyyə zehniyyətini daşıyan bir düşüncə daşıyırdılar..." (Al/götürü İmran, 154) Üstəlik Müsəlmanlar, Uhuddan əvvəl də, məsələn Huneyn, Hayber və bunlar xaricindəki döyüşlərdə də döyüşdən qaçdıqları halda Allah onlara belə xitab etməmiş, döyüşdən dönmələrini belə bir söz ilə ifadə etməmişdir: "Hu-neyn günündə də (Allah sizə kömək etdi). Hanı (o gün) ədəd tərəfindən çox meydana gəlin, xoşunuza getmiş, lovğalanmanıza gətirib çıxarmışdı da çoxluğunuz heç bir fayda təmin etməmişdi. Yer üzü o qədər genişliyinə baxmayaraq sizə dar gəlmişdi. Sonra da arxanızı dönüb qaçmışdınılıq." (Tövbə, 25) Bu səbəbdən gerçək budur ki, yuxarıdakı ayədəki geri çevril, köhnə küfr inancına dönmək deməkdir.

Bu ayənin axışındakı danlama və paylamağı göz önünə al/götürərək onun mənasının özünün bu olduğunu söyləyə bilərik: Məhəmməd, digər peyğəmbərlər kimi Allahın bir peyğəmbəridir. Onun vəzifəsi, yalnız Rəbbinin mesajını təbliğ etməkdir. O, heç bir şeyin (zəfər və ya uduzmanın) maliki deyil. Hər şeyin maliki Allahdır. Din ONun dinidir və ONunla birlikdə qalıcıdır. O halda imanınızı onun həyatına bağlamanızın nə mənas(n)ı var? Elə görünür ki, əgər o ölər və ya öldürsələr, dinə bağlılığı buraxıb geriyə dönəcək və hidayətdən sonra pozğunluğu seçəcəksiniz.

Oxuduğumuz ayələrin axışı güclü bir şəkildə göstərir ki, Uhud günü döyüşün qızışmasından sonra Müsəlmanlar Peyğəmbərimizin öldüyünü sanaraq dağıldılar və döyüşdən qaçdılar. Beləcə ayələrin axışından çıxan nəticə, rəvayətlərin və tarixin verdiyi məlumatı təsdiq edir. Necə ki İbni Hişam, əs-Siretin Nəbəviyyə adlı əsərində bu rəvayəti köçürür: "Ənəs b. Malikin əmisi Ənəs b. Nadır, Ömər b. Hattab və Talha b. Ubeydullah ilə qarşılaşdı. Yanlarında Mühacirlər və Ənsardan bəzi kəslər daha vardı. Silahlarını buraxmışlar idi. Ənəs b. Nadır; 'Döyüşməkdən əl çəkmənizin səbəbi nədir?' deyə soruşdu. 'Rəsulullah öldürüldü.' dedilər. Ənəs onlara; 'Ondan sonra yaşayıb nə edəcəksiniz? O halda Rəsulullahın, uğrunda öldüyü iddia üçün siz də ölün.' dedi. Sonra düşmənin qarşısına çıxdı və öldürülənə qədər döyüş idi." (c. 3, s. 30)

Qısacası, bu dağılmanın və silah buraxmanın mənas(n)ı budur: Onların imanı Peyğəmbərimizin varlığına bağlı idi. O var olduqca var olur, onun ölməsiylə də yox olurdu. Bu da iman vasitəçiliyi ilə dünya mükafatı istəmək demək idi. İşdə uca Allah bu səbəb ilə onları danlayır. Uca Allahın bu ayənin sonunda gələn "Şükr edənləri isə Allah mükafatlandıracaq." ifadəsi, bu mənas(n)ı təsdiq edir. Çünki uca Allah bu ifadəni bir sonrakı ayədə, "Kim dünya qazancını istəsə, ona ondan verərik. Kim axirət savabını istəsə, ona da ondan verərik." cümlələrindən sonra da təkrarlayır. Bu incəliyi yaxşı anlamaq lazımdır.

"Şükr edənləri isə Allah mükafatlandıracaq." ifadəsi, ayələrin axışından aydın olacağı üzrə, bu ifadənin əvvəlində izah edilənlərdən edilmiş bir istisna xüsusiyyəti daşıyar. Bu da sübut edir ki, Müsəlmanlar arasında bu geri dönüşü və ya dağılma və döyüşdən qaçma kimi geri çevril əlamətlərini göstərməyən kəslər də vardı ki, bunlar "şükr edənlər" idi.

Şükrün özü, neməti aşkar etməkdir. Necə ki şükrün əleyhdarı olan küfr də, neməti gizləmək, üzərini örtmək deməkdir. Neməti aşkar etmək, onu, verəninin istədiyi yerdə istifadə etmək, verənini dillə tərifləmək və heç unutmayaraq ürək ilə xatırlamaqdır. Buna görə uca Allaha hər hansı bir neməti qarşılığında şükr etmək, neməti istifadə edərkən ONU xatırlamaq, neməti ONun istədiyi yerdə istifadə etmək və bu mövzuda ONun istəyi xaricinə çıxmamaqdır. Hər şey də mütləq Allahın bir nemətidir. ONun hər neməti üçün tək istəyi, özünə qulluq etmə yolunda istifadə edilməsidir. Necə ki belə buyurur: "O, istədiyiniz hər şeydən sizə (bir miqdar) vermişdir. Allahın nemətlərini saymağa qalxsanız, bitirə bilməzsiniz. Heç şübhəsiz, insan çox zalım və çox nankordur." (İbrahim, 34) O halda Allahın hər hansı bir neməti üçün ONA şükr etmək; o nemət barəsində Ona itaət etmək, o nemət əsnasında ONun rübubiyet mövqesini xatırlamaqdır.

Buna görə Allaha qeydsiz şərtsiz, mütləq mənada şükr etmək; Onu heç unutmadan hamı/həmişə xatirdə tutmaq və heç əmrinə qarşı gəlmədən ONA itaət etməkdir. O halda "Mənə şükr edin, əsla/çəkin mənə nankorluq etməyin." (Bəqərə, 152) ayəsinin mənas(n)ı budur: "Məni elə xatirdə yapış ki, bu xatirdə tutmağa heç unutma qarışmasın. Mənim əmrlərimə elə itaət edin ki, bu itaətə heç üsyan qarışmasın." Bu səbəbdən bu ayələ maraq/əlaqəli olaraq, "Bu, insan gücünü aşan bir şeyi əmr etməkdir." deyənlərin sözlərinə qulaq asmayın. Çünki bu sözlər, bu gerçəkləri kifayət qədər araşdırmamış olmaqdan və qulluq sahəsindən uzaq olmaqdan qaynaqlanır.

Bu kitabın daha əvvəlki səhifələrində etdiyimiz şərhlərdən bilirsən ki, cümlədə mütləq halı ilə hərəkət istifadə etmək, ancaq o hərəkətin daşıdığı mənanın müəyyən bir zamanda baş verdiyinə dəlalət edər. Amma sifət istifadə etmək elə deyil. Sifət istifadə etmək, sifətin daşıdığı mənanın sabitlik qazanmasına və insandan ayrılmaz bir bacarığa çevrildiyinə dəlalət edər. Məsələn "o kəslər ki şərik qaçdılar, o kəslər ki səbr etdilər, o kəslər ki zülmət idilər, o kəslər ki hücum edirlər" deməmiz ilə "müşriklər, səbirlilər, zalımlar, təcavüzkarlar" deməmiz arasında fərq vardır. Buna görə "şükr edənlər" özlərində şükr sifəti sabit olanlar, bu ərdəmin şəxsiyyətlərində sabitlik qazandığı kəslər deməkdir. Mütləq şükr də, qulun nemət olan bir şeyi xatırladığında onunla birlikdə mütləq uca Allahı xatırlaması, nemət olan bir şeyə toxunduğunda mütləq onunla əlaqədar olaraq Allaha itaət etməsidir.

Bu mövzuda ortaya çıxan bir gerçək də budur: Şükr, ancaq elm və əməl baxımından uca Allaha ixlasla bağlanmaqla reallaşar. O halda şükr edənlər, ixlasla Allaha bağlı olanlar və şeytanın özlərindən ümid kəsdiyi kəslərdir.

Uca Allahın', İblisin ağızından köçürdüyü bu sözlər bu gerçəyi ortaya qoyar: "İblis; 'Sənin izzətinə and içərəm ki, onların bütününü azdıracağam. Tək onlardan ixlas sahibi olanlar xaric.' dedi." (Sad, 82-83) "İblis; 'Ey Rəbbim, məni azdırdığın üçün yer üzündə pisliyi onlara cazibədar göstərərək hamısını azdıracağam. Tək aralarındakı ha-lis qulların xaric.' dedi." (Hicr, 39-40) Görüldüyü kimi İblis, azdırma cəhdində ixlaslı qullar xaricində heç kimi xaric tutmur. Uca Allah da, İblisin sözünü rədd etməyərək təsdiqləmişdir. Yenə buyurur ki: "İblis dedi ki: Məni azdırdığın üçün, and içərəm ki, sənin doğru yolunun üzərində tələ qurub insanların yolunu kəsəcəyəm. Sonra önlərindən, arxalarından, sağlarından, sollarından onlara soxulacağa(ı)m da çoxunu şükr edər tapmayacaqsan." (Ə'RAF, 16-17) Ayənin sonundakı "çoxunu şükr edər tapmayacaqsan." cümləsi istisna xüsusiyyəti daşıyar. Ayrıca "ixlaslılar" sözü burada "şükr edənlər" sözü ilə dəyişdirilmişdir. Bunun tək səbəbi budur: Çünki şükr edənlər, eyni zamanda ixlaslı olanlar, şeytanın özlərindən ümid kəsdiyi və heç bir şəkildə təsiri altına al/götürə bilmədiyi kəslərdir. Onun təsiri və tələs(n)i, rübubiyet mövqesini unutdurmaq və günahkarlığa çağırmaqdır.

Uhud Döyüşü haqqında enən ayələrdən, "İki birliyin qarşılaşdığı gün döyüşdən geri dönənlərinizi şeytan, qazandıqları bəzi günahlarından ötəri sürüşdürməyə girişmiş idi. Amma Allah onları yenə də bağışladı. Heç şübhəsiz, Allah bağışlayıcı və halım." (Al/götürü İmran, 155) ayəs(n)i də, araşdırdığımız ayədəki "Şükr edənləri isə Allah mükafatlandıracaq." ifadəsi və bunun arxasından gələn "Biz şükr edənləri mükafatlandıracağıq." ifadəsi ilə birlikdə göz qarşısında saxlanıldığında bu gerçəyi təsdiq etməkdədir. Çünki "şükr edənlər" ifadəsinin istisna mənas(n)ı daşıdığı daha əvvəlki şərhimizdən bilinmişdi.

Bu ayələri beləcə diqqətlə araşdırdıqdan sonra bu fikiri oxusan, qarışıqlıqdan donakalırsın. Görüş budur: "İki birliyin qarşılaşdığı gün döyüşdən geri dönənlərinizi..." deyə başlayan ayə bu rəvayətin məzmununa işarə edir: "Uhud günü şeytan, 'Ey, Məhəmməd öldürüldü!' deyə yüksək səslə qışqırdı. "[4] <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm> Möminlərin boşalmalarına və döyüş meydanından ayrılmalarına səbəb olan işdə şeytanın bu seslenişi idi.

Allahın kitabının, bu kimi sözlərlə, ehtiva etdiyi gerçəklərin zirvəsindən və uca məlumatlarının səviyyəsindən hansı sadəliyə endirildiyini ibrətlə görmək lazımdır!

Beləcə ayəs(n)i kərimə Uhud günü zəifliyə qapılmayan, əzmlərini itirməyən və Allah yolunda edə biləcəkləri heç bir vəzifəs(n)i etməkdən geri qalmayan bir qrup Müsəlmanın var olduğuna dəlalət etməkdədir. Allah onları "şükr edənlər" deyə adlandırmış və şeytanın onlara soxulma yolu tapa bilmədiyini, onlardan ümid kəsdiyini təsdiqləmişdir. Onlar yalnız bu döyüşdə bu ünvanı qazanmamışlar idi. Tərsinə bu ünvan onların sabit və şəxsiyyətlərindən ayrılmaz bir sifəti idi. Bu iki ayə xaricində, yəni "Məhəmməd yalnız bir peyğəmbərdir..." və "Allahın icazəs(n)i olmadan heç bir kimsə ölməz..." deyə başlayan ayələr xaricində Quranın heç bir yerində heç bir kimsəyə "şükr edənlər" ünvanı sifət olaraq verilmiş deyil. Uca Allah bu ayələrdə "şükr edənlər"ə nə mükafat verəcəyini də açıqlamır. Bu şərhimə, bu sifətin ucalığını və gözəlliyini vurğulamaq üçündür.

"Allahın icazəs(n)i olmadan heç bir kimsə ölməz..." Bu ayə döyüşdə ölən qardaşları üçün bəzi sözlər söyləyən Müsəlmanların o sözlərinə tariz xüsusiyyəti daşıyar. Uca Allah bu ayədə o sözlərə işarə edir: "Ey möminlər, səfərə çıxan və ya döyüşə qatılan qardaşları haqqında; 'Əgər bizim yanımızda olsadılar, ölməzlər və öldürülməzdilər.' deyən kafirlər kimi olmayın..." (Al/götürü İmran, 156) Bu ayədə də onlardan bir başqa qrupun sözlərinə işarə edir; onlar da belə demişlər idi: "Əgər bu işdən (zəfərdən) bir nəsibimiz olsaydı, burada öldürülməzdik..." (Al/götürü İmran, 154) Bunlar möminlərdən bir qrup idi. Peyğəmbərimizi tərk edən və döyüşdən qaçan münafiqlərdən deyillər idi.

Onların bu sözləri, insanların ölümlərinin, Allahın icazəs(n)i ilə və qəti bir ilahi qəzadan qaynaqlanan möhkəm bir ilahi ənənə ilə olmamasını tələb edir. Bunun qaçınılmaz nəticəs(n)i isə, ilahi suverenliyin və vasvası Rəbbani tədbirin əsassız olmasıdır. İnşallah, Ən'am Surəsinin başında əcəllərin yazımı mövzusunu ələ alan bir neçə sözümüz gələcəkdir.

Bu sözləri söyləyənlərin sözlərinin qaçınılmaz gərəyi budur: Bunlar, yetkinin Peyğəmbərimizin (s. a. a) və möminlərin əlində olduğu zənni ilə iman etmişlər; bu səbəbdən də, daha əvvəl də söylədiyimiz kimi, dünyanı murad etmişlər. Bu sözləri söyləməkdən qaçınanlar da, axirəti istəyirlər deməkdir. Buna görə də Uca Allah belə buyurmuşdur: "Kim dünya qazancını istəsə, ona ondan verərik. Kim axirət mükafatını istəsə, ona da ondan verərik." (Al/götürü İmran, 145) Uca Allah bu ayədə nə üçün "ona ondan verərik" deyir də "onu ona verərik" demir? Çünki adamın istəyi, istəyinin bütününə çatdıracaq səbəblərin hamısına uyğun düşməyə bilər. O zaman adam istəyinin hamısına çata bilməz. Lakin bu istək, hər vaxt, ona çatdıracaq səbəblərin bir hissəs(n)i ilə müəyyən bir nisbətdə uyğunlaşar. Əgər istək, səbəblərin bütünü ilə uyğunlaşsa istəyinin bütününə, əgər bu səbəblərin bəzisi ilə uyğunlaşsa yalnız bəzisinə çatar. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Kim keçici dünyanın xoşbəxtliyini istəsə, dilədiyimiz kəslərə orada dilədiyimiz qədər nemət verərik. Lakin sonra onu cəhənnəmə yollarıq. Xor görülmüş və rəhmətdən qovulmuş olaraq oraya girər. Buna qarşılıq kim axirət mutluğunu istər də mömin olmaq şərti ilə o uğurda lazımlı səyi xərcləsə, belələrinin səyləri təqdir edilər, onlar əməklərinin qarşılığını al/götürərlər." (İsra, 18-19) "İnsana işlə/çalışdığından başqası yoxdur." (Nəcm, 39)

Uca Allah daha sonra şükr edənləri xüsusi olaraq xatırlayaraq onları hər iki qrupun xaricində tutur. Belə buyurur: "Biz şükr edənləri mükafatlandıracağıq." Bunun tək səbəbi budur: Daha əvvəl ifadə edildiyi üzrə, şükr edənlər nə dünya və nə də axirət ilə məşğul olarlar. Onlar yalnız Allahın məmnuniyyətini istəyərlər.