Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

Mən deyərəm ki: Sələmə Oğulları ilə Hərisə Oğulları Ənsardan iki oymaqdır. Sələmə Oğulları Hazreç, Hərisə Oğulları isə Evs boyundandır.

Mecma-ul Bəyan təfsirində belə deyilir: İbni İshak, Süddi, Vakıdi, İbni Cərir və başqaları bu rəvayəti nəql edərlər: "Müşriklər Hicrətin üçüncü ilinin Şevval ayında bir çərşənbə günü Uhuda gəlib yerləşdilər. Peyğəmbərimiz onlarla qarşılaşmaq üzrə cümə günü səfərə çıxdı. Döyüş o ayın ortasına rast gələn şənbə günü meydana gəldi. Bu döyüşdə Peyğəmbərimizin iki ön dişinin yanındakı bir dişi qırıldı və üzündən yara aldı. Lakin Mühacirlər və Ənsar təxribata uğrayıb yetmiş şəhid verdikdən sonra təkrar döyüş sahəsinə döndülər və Peyğəmbərimiz yanında qalanlarla birlikdə tətbiq etdiyi nəşr/təzyiq sonunda müşrikləri geri püskürtdü. Müşriklər o gün Müsəlmanlardan ölənlərə müsle (orqan sahilmi) etdilər. Ən ağır müsleye məruz qalan Hz. Həmzə idi." (c. 2, s. 497)

Mən deyərəm ki: Uhud Döyüşü haqqındakı rəvayətlər bir çoxdur. Biz gərək yuxarıda, gərəksə irəlidə bunların çox azına yer verməyi uyğun hesab etdik. Yer verdiyimiz rəvayətlər, bu mövzuda enən ayələrin mənalarını qavramağa dayaq meydana gətirən rəvayətlərdir. Uhud Döyüşü haqqındakı ayələr bir neçə hissəyə ayrılar:

Bir hissəs(n)i; o gün təxribata uğrayan, mübahisə/müzakirəyə girən və ya təxribat və yılgınlık əlamətləri göstərən Müsəlmanların vəziyyətinə toxunur.

Bir hissəs(n)i; danlama və qınama məzmunludur. Bunlar, Allah tərəfindən haram edildiyi halda təxribata uğrayıb Peyğəmbərimizin yanından ayrılanlar haqqında enmişdir.

Bir hissəs(n)i; Müsəlmanların təxribatından əvvəl şəhid olan və müqavimət göstərib döyüşdən qaçmayaraq ölənə qədər döyüşənlərə tərif ehtiva etməkdədir.

Bir hissəs(n)i də; döyüşün sonuna qədər müqavimət göstərib döyüşən və sağ xilas olanlara gözəl təriflər yönəltməkdədir.





130- Ey möminlər! Faizi qat qat artırılmış olaraq yeməyin və Allahdan qorxun ki, qurtuluşa çatasınız.



131- Kafirlər üçün hazırlanmış olan cəhənnəm atəşindən çəkinin.



132- Allaha və Peyğəmbərə itaət edin ki, sizə mərhəmət edilsin.



133- Rəbbinizin bağışlamasına və genişliyi göylər ilə yer üzü arası qədər olan cənnətə qaçışın. Ora (günahlardan) çəkinənlər üçün hazırlanmışdır.



134- Onlar bolluqda da, darlıqda da (Allah üçün) mal xərcləyərlər, hirslərini məğlub et/yeyilərlər və insanların qüsurlarını bağışlayarlar. Allah, yaxşı işlər edənləri sevər.



135- Yenə onlar, çirkin bir iş (zina) etdiklərində və ya özlərinə zülmətdiklərində, Allahı xatırlayaraq dərhal günahlarının bağışlanılmasını diləyərlər. Günahları Allahdan başqa kim bağışlaya bilər ki? Onlar işlədikləri günahlarda, bilə-bilə israr etməzlər.



136- İşdə onların mükafatı, Allah tərəfindən bağışlanılmaq və altlarından çaylar axan, içində davamlı qalacaqları cənnətlərdir. Yaxşı işlər edənləri gözləyən mükafat nə qədər gözəldir!



137- Sizdən əvvəl ilahi qanunların dəyişməzliyini sübut edən bir çox hadisələr gəldi keçdi. O halda yer üzünü gəziş də Allahın ayələrini yalan sayanların aqibətini görün.



138- Bu (Quran) insanlara istiqamətli bir şərh, (günahlardan) çəkinənlər üçün bir yol göstərici və bir öyüddür.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Oxuduğumuz ayələr, inananları yaxşılığa çağırır; pislikdən və pislikdən çəkindirir. Bununla birlikdə əvvəlki və sonrakı ayələrlə də əlaqəs(n)i itirmir. Əvvəlki və sonrakı ayələr, Uhud Döyüşünü və möminlərin o günlərdə içində olduqları, Allahın razı olmadığı qınanmış pislikləri və halları izah edir. Bu pis hallar, möminlərdə meydana çıxan boşalmağı, zəifliyi, Allaha və Peyğəmbərə üsyankar olmağı tələb etmişdi. Bu səbəbdən bu ayələr, Uhud Döyüşündə enən ayələrin tamamlayıcısı sayılmaqdadır.

Bu ayələr, daha sonra möminlərə bu yox edici təhlükələrə, məhvedici kələ-kötürlüklərə düşməkdən qoruyan yolları göstərir. Onları Allahdan qorxmağa, ONA güvənməyə, Allaha və Peyğəmbərə stabilliklə itaət etməyə çağırır. Bu doqquz ayə, xüsusilə etina etdirmə və çəkindirmə məzmunludur. Bu ayələr, Müsəlmanları yaxşılıq etməyə qaçmağa, bu yolda bir-birləri ilə yarışmağa təşviq edir. Söz mövzusu yaxşılıq, bolluqda və darlıqda Allah yolunda infak etmək, hirsi məğlub et/yeyilmək və insanların qüsurlarını bağışlamaqdır. Cəmiyyətdə yaxşılıq severliği və xeyr işləri yaymaq, əziyyətlərə və pisliklərə dözmək, pisliyə pisliklə cavab verməmək kimi ərdəmlər, söz mövzusu yaxşılıqları bir araya gətirər. Cəmiyyəti qoruyan, onun skeletini gücləndirərək ayaqda dayanmasını təmin edən yeganə yol budur.

Faizdən uzaq dayanmaq, bu infakın və xeyirxahlığın lazımlı şərti olduğu üçün, sözə bu mövzu ilə girildi. Faizdən qaçınmaq xeyirxahlığa və infaka doğru atılmış ilk addım kimidir. Daha əvvəl Bəqərə Surəsində keçən infak və faiz ayələrində vurğuladığımız kimi infak, bütün yolları ilə cəmiyyət quruluşunun dayağını meydana gətirən təməl daşların ən əhəmiyyətlisidir. İnfak insan cəmiyyətinə birlik ruhu üfləyər. Bu sayədə cəmiyyətin dağınıq gücləri arasında birlik meydana gəlir. Beləcə ictimai həyatda xoşbəxtliyə çatılar. Yenə infak sayəsində cəmiyyət özünə yönələn hər yox edici və çətinlik verici fəlakəti aradan qaldıracaq gücü qazanar. Faiz, infakın bu xüsusiyyətinin ən böyük əleyhdarı, ən amansız düşmənidir.

Uca Allah, bu ayələrdə möminləri işdə buna təşviq edir. Arxasından, onları günah maneələri üzündən Rəbləri ilə əlaqələrini kəsməməyə təşviq edir. Əgər Allahın xoşuna gəlməyəcək işlər etsələr, ikinci və üçüncü dəfə tövbə edərək, pisliklərdən imtina edərək qüsurlarını kompensasiya etmələrini, bundan bezməmələrini və usanmamalarını təklif edir. Möminlər bu iki çağırışa uyğunlaşdırsa, xoşbəxt bir həyatın yolunda irəliləmələri reallaşar. Beləcə nə saparlar, nə yerlərində sayaraq həlak olarlar.

Gördüyün kimi bu şərh, davranışlarında qüsurlar görülən bir insanı kamala çatdırmanın, ərdəmlərlə bəzənmiş nəfslərə sıza biləcək alçaqlıqları müalicə etmənin ən yaxşı yoludur. Ərdəmlərlə bəzənmiş nəfslərə sıza bilən bu alçaqlıqlar, korlanmağa və gərilməyə gətirib çıxardığı kimi məhv olmağa, yox olmağa da gətirib çıxarar.

QURANın TƏHSİL METODU VƏ ELM İLƏ ƏMƏLİN AYRILMAZLIĞI

Quranda konkretləşən ilahi təhsil metodunun xüsusiyyəti işdə budur. Quran, iyirmi üç illik eniş müddəti boyunca öyrətməyi məqsəd qoyduğu qanunlar bütünü üçün prioritetli maddələr təyin edər. Bu prioritetli maddələrin bir hissəs(n)i tətbiq olununca, bu praktik tətbiqi möminlərin təhsilində ikinci bir maddə olaraq al/götürüb təqdim edər. Tətbiqin axsaqlıqlarını düzəldib geridə qalan doğru edilmiş hissələ birləşdirər, pozuqluğu qınayıb yaxşı və sağlam tətbiqi tərifləyər və bu yaxşı tətbiqin sahibinə təşəkkür edər. Çünki uca Allahın kitabı bir elm və əməl (tətbiq) kitabıdır. O nə bir nəzəriyyə və fərziyyə kitabı və nə bir kor-koranə təqlid kitabıdır.

Onun təhsil metodu buna bənzər: Bir müəllim düşünün; ən qısa şəkildə və ən az sözlərlə elmi qanunları şagirdlərinə təqdim edərək, onları tətbiqlərini istər. Sonra şagirdlərin bu tətbiqlərini təkrar ələ alaraq, onların doğru və səhv tərəflərini son nöqtəsinə qədər təhlil edər. Öyüd və xəbərdarlıq üslubu ilə əskiklikləri və axsaqlıqları açıqlayar. Doğru və sağlam tətbiqləri tərifləyərək, vəd və təşəkkürə bağlar. Sonra da eyni tətbiqi təkrarlamalarını istər. Şagirdlər, sahələrində kafilik qazanana və işlərində irəliləmə yazana qədər bu metodu təkrarlayar.

Bu izah etdiyimiz metod, diqqətli araşdırıcıların ilk baxışda fərqinə vara biləcəkləri Quran gerçəklərindən biridir. Bir baxırsan uca Allah, əvvəlcə cihada bağlı ümumi qanunları, məsələn Bəqərə Surəsinin "Döyüşmək sizə fərz qılındı" deyə başlayan 216. ayəsini endirərək möminlərə orada cihadı əmr edir. Arxasından ikinci adım/addım olaraq Bədir Döyüşünü ələ alır və orada açıqladıqlarını möminlərə əmr edir. Sonra Uhud Döyüşünü, arxasından da başqa döyüşlər, ələ alır və belə gedir. Bir baxırsan uca Allah, keçmişdəki peyğəmbərlərin və ümmətlərin yaşadıqları hadisələri izah edir; bu hadisələrdəki səhvləri düzəltdikdən və doğru davranışın nə olması lazım olduğunu vurğuladıqdan sonra onu yeni nəsillərə bir ibrət nümunəs(n)i və praktik tətbiq qanunu olaraq təqdim edir və bu təhsil belə belə davam edir. Gərək yuxarıdakı ayələr arasındakı "O halda yer üzünü gəziş də Allahın ayələrini yalan sayanların aqibətini görün." deyə buyuran 137. ayə və gərəksə bu surənin "Nə qədər peyğəmbərlər vardır ki..." deyə başlayan 146. ayəs(n)i söylədiklərimizin nümunələridir.

* * *