Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"Nə qədər peyğəmbərlər var ki, çox sayda özlərini Rəblərinə həsr etmiş kəslər onlarla birlikdə döyüş idilər..." Ayədə keçən "keeyyin" sözü çoxluq ifadə edər. "Min" sözü beyaniyye, yəni şərh ədatıdır. Yenə ayədə iştirak edən "Ribbiyyun" sözü, "Ribbi"nin çoxluğudur və "Rəbbani" sözünün sinonimi olaraq özünü Allaha həsr etmiş, onun xaricində heç bir şeylə məşğul olmayan adam deməkdir. Başqa bir görüşə görə, "Ribbi" min və "Ribbiyyun" da minlər tərəfindən deməkdir. Yenə ayədə keçən "istəyəni" hərəkətinin kökü olan "istikanet" sözü, yalvarma-yalvarma mənasını verər.

Bu ayədə möminlərə öyüd, təşviq və danla qarışıq ibrət götürmə çağırışı vardır. Uca Allah onları, bu özlərini Allaha həsr etmişləri nümunə götürməyə çağırır. O təqdirdə Allah özlərinə, onlara olduğu kimi, dünya xoşbəxtliyi ilə gözəl axirət mükafatı verəcək və özlərini, eynilə onlar kimi, yaxşı işlərindən ötəri sevəcək.

Uca Allah möminlərə onların ibrət götürülüb şüar əldə edilməsi lazım olan davranışlarını və sözlərini izah etmiş ki, Uhud günü ortaya qoyduqları, Allahı məmnun etməyən davranışları və sözləri bir daha təkrarlamasınlar. Ayrıca uca Allah o seçmə kəslərə etdiyi kimi, onlara da dünya xoşbəxtliyi ilə axirət mükafatını bir yerdə versin.

Uca Allah, axirət mükafatını "gözəl" olmaqla xarakterizə edərkən dünya mükafatı üçün belə bir sifət istifadə etmir. Bu ifadə tərzi ilə axirət mükafatının dünya mükafatına nisbətlə sahib olduğu yüksək mövqeyə işarə edir.









149- Ey möminlər! Əgər kafirlərə itaət etsəniz, sizləri topuqlarınız üzərində geriyə çevirərlər də hüsrana uğrayarsınız.



150- Halbuki sizin mövlanız Allahdır. O, kömək edənlərin ən xeyirlisidir.



151- Biz kafirlərin ürəklərinə qorxu salacağıq. Çünki onlar Allahın, haqqında heç bir dəlil endirmədiyi şeyləri ONA ortaq qaçdılar. Onların gedəcəkləri yer/yeyər cəhənnəmdir. Zalımların çatacağı yer/yeyər nə pisdir!



152- Allah sizə verdiyi sözü yerinə yetirdi. Hanı Allahın icazəs(n)i ilə onları (müşrikləri) qırıb keçirdiniz. Nəhayət, Allah sizə sevdiyinizi (zəfəri) göstərdikdən sonra zəifliyə qapıldınız, (Peyğəmbərin verdiyi) əmr mövzusunda mübahisə/müzakirəyə cəhd etdiniz və itaətsizlik etdiniz. Kiminiz dünyanı istəyirdi. Kiminiz də axirəti istəyirdi. Sonra sizi imtahandan keçirmək üçün onların başından sovdu. Amma yenə də sizi bağışladı. Allah möminlərə qarşı həqiqətən lütfkardır.



153- Hanı Peyğəmbər sizi arxanızdan çağırarkən heç kimə baxmadan qaçırdınız. Nə itirdiyinizə və nə başınıza gələnlərə kədərlənməyəsiniz deyə Allah sizə kədər yerinə kədər verdi. Heç şübhəsiz Allah etdiklərinizdən xəbərdardır.



154- Sonra da kədərin ardından Allah üzərinizə, içinizdən bir qrupu qucaqlayan bir güvən duyğusu, bir mürgüləmə endirdi. Bir qrup da öz dərdinə düşdü. Bunlar Allah haqqında cahiliyyə zehniyyətini əks etdirən, gerçəyə zidd bir düşüncə daşıyırlar və; "Bu işdən (zəfərdən) bizə bir şey varmı?" deyirdilər. Onlara da ki: "Bütün işlər Allahın əlindədir." Sənə açıqlaya bilmədikləri bir şeyi içlərində saxlayırlar. İçlərindən; "Əgər bu işdən (zəfərdən) bir nəsibimiz olsaydı, burada öldürülməzdik." deyirlər. Onlara da ki: "Əgər evlərinizdə də olsaydınız, alınlarına ölüm yazılanlar uzanacaqları yerləri yenə də boylarlar idi." Allah, könüllərinizdəkini imtahandan keçirmək və ürəklərinizi arıtmaq üçün bunları başınıza gətirdi. Heç şübhəsiz, Allah könüllərin özünü bilər.



155- İki birliyin qarşılaşdığı gün döyüşdən geri dönənlərinizi şeytan, qazandıqları bəzi günahlarından ötəri sürüşdürməyə giriş idi. Amma Allah onları yenə də bağışladı. Heç şübhəsiz, Allah bağışlayıcı və halım.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Bu ayələr, Uhud Döyüşü haqqında enən ayələrin tamamlayıcılarındandır. Bu ayələrdə möminlərə istiqamətli təşviq və etina etdirmə vardır. Onlardan yalnız Rəblərinə itaət etmələri istənir. Çünki O, mövlaları və kömək ediciləridir. Bu ayələrdə uca Allah möminləri, vədlərinin doğruluğu, Uhud günündəki təxribatın və pərişanlığın yalnız özlərindən qaynaqlandığı mövzusunda şahid tutur. Təxribata uğramalarının səbəbinin, Allahın əmrlərinin və Peyğəmbərin uyğun gəlilməsinə çağırdığı əmrlərin sərhədlərini dişləyələrinin olduğu açıqlanır. Bununla birlikdə uca Allahın, onların günahlarını bağışladığı, çünki bağışlayıcı və halım olduğu bildirilir.

"Ey möminlər! Əgər kafirlərə itaət etsəniz... O, kömək edənlərin ən xeyirlisidir." Ayələrin axışından bu nəticəyə çatmaq uzaq bir ehtimal deyil: Kafirlər Uhud Döyüşü sonrasında və bu ayələrin endiyi günlərdə möminlərin yaxşılığını istər görünərək onlara bəzi art məqsədli təlqinlərdə ol/tapılırdılar. Bu təlqinlər yolu ilə onları döyüşməkdən soyutmağa, sürtüşmeye, ayrılığa, görüş fərqliliyinə və razılaşmazlığa salmağa çalışırdılar. Bu mövzudakı ayələrin sonunu meydana gətirən bu ayələr, bu ehtimalı gücləndirən bir dəlil ola bilər: "Onlar elə kəslərdirlər ki, insanlar özlərinə; '(Düşmənləriniz olan) bütün insanlar sizə qarşı (təkrar) əsgər yığdılar, onlardan qorxun.' dediklərində bu, onların imanlarını artırdı və "Allah bizə yetər, O nə də gözəl vəkildir." dedilər... İşdə o şeytan (bu sözü deyən insanlar), ancaq öz. O halda əgər inanmış kəslər sinizsə, onlardan qorxmayın, məndən qorxun." (Al/götürü İmran, 173-175)

Bu ayənin Uhud günü Yəhudilərin və münafiqlərin; "Məhəmməd öldü, haydı tayfalarınıza dönün." şəklindəki sözlərinə işarə olduğunu iləri sürən bir görüş də var. Amma bunun heç bir dayağı yoxdur.

Uca Allah oxuduğumuz ayələrin ilkində kafirlərə itaət etmənin, onların vəliliyini qəbul etmə meyli göstərmənin möminləri hüsrana aparacağını və bu hüsranın kafirliyə dönmək demək olduğunu açıqladıqdan sonra, sözün axışını dəyişdirərək "Halbuki sizin mövlanız Allahdır. O, kömək edənlərin ən xeyirlisidir." buyurur.

"Biz kafirlərin ürəklərinə qorxu salacağıq. Çünki onlar Allahın, haqqında heç bir dəlil endirmədiyi şeyləri ONA ortaq qaçdılar..." Bu ayə, kafirləri qorxutmaq surətiylə dəstəkləniləcəkləri yolunda möminlərə istiqamətli gözəl bir vəddir. Həm Sünni, [5] həm də Şii[6] qaynaqlarda iştirak etdiyinə görə Peyğəmbərimiz, düşmənlərin ürəklərinə qorxu salmağı uca Allahın digər peyğəmbərlər arasında sırf özünə bağışlanmış bir imtiyaz olduğunu ifadə etmişdir.

Bu ayədə iştirak edən "Çünki onlar... ONA ortaq qaçdılar." cümləsinin mənas(n)ı budur: "Onlar heç bir dəlil ilə dəstəklənilməyən şeyləri Allaha ortaq qaçdılar." Uca Allaha ortaq qaçmanın heç bir dəlili olmadığı gerçəyi Quranda tez-tez təkrarlanar. Allahın varlığını inkar edərək təsiri və tədbiri zamana, maddəyə isnad etmək də ortaq qaçmanın bir növüdür.

"Allah sizə verdiyi sözü yerinə yetirdi. Hanı... onları qırıb keçirirdiniz..." Ayədə keçən "tehussunehum" sözünün kökü olan "hass" sözü, kökdən qırxacaq şəkildə öldürmək deməkdir.

Uhud Döyüşünə bağlı rəvayətlərin ittifaq etdikləri və tarixin də sübut etdiyi bir gerçəkdir ki, möminlər döyüşün ilk mərhələsində müşrikləri məğlub et/yeyildilər, onlara qarşı üstünlük təmin etdilər və bir çoxunu qılıncdan keçirdikdən sonra mallarını yağmalamağa qoyuldular. O vaxt oxçular keçiddəki mevzilerini boşaldınca Xalid b. Velid, yanındakılar ilə birlikdə Abdullah b. Cübeyrin və yanında qalan az ədəddəki oxçunun üzərinə gedərək onları öldürdülər. Sonra möminlərə arxadan hücum etdilər. Bunun üzərinə dağılan müşriklər geri gələrək Rəsulullahın səhabələrindən yetmiş adamı öldürdülər və möminləri ağır bir təxribata uğratdılar.

Ayədə keçən "Allah sizə verdiyi sözü yerinə yetirdi." cümləsi, Al-lahın təqva və səbir şərtinə bağlı olaraq zəfərə çatdırma vədinin doğruluğuna istiqamətli bir təsbitdir. "Allahın icazəs(n)i ilə onları qırıb keçirdiniz." cümləsi, Uhud Döyüşünün ilk mərhələsində Allahın möminlərə hədiyyəs(n)i olan düşmənlərinə üstünlük təmin etmələrini əks etdirir. "Nəhayət, Allah sizə sevdiyinizi (zəfəri) göstərdikdən sonra zəifliyə qapıldınız, (Peyğəmbərin verdiyi) əmr mövzusunda mübahisə/müzakirəyə cəhd etdiniz və itaətsizlik etdiniz." ifadəsi də, oxçuların davranışlarını əks etdirir.

Bilindiyi kimi oxçular qənimət ala bilmək üçün mevzilerini tərk edib, Peyğəmbərimiz ilə birlikdə olanlara qatılma mövzusunda aralarında mübahisə/müzakirəyə qoyuldular. Beləcə zəifliyə qapılmış, döyüş mövzusunda mübahisə/müzakirəyə girişmiş və Peyğəmbərimizin, vəziyyət nə olursa olsun mevzilerini tərk etməmələri yolundakı əmrinə qarşı gəlmiş oldular. Buna görə, ayədə keçən "feşiltum" hərəkətinin kökü olan "feşel" sözünü, gev-şekliğe qapılma və iradə zəifliyi olaraq açıqlamaq lazımdır. Bu sözü "qorxaqlıq" mənasına tutmaq, onların vəziyyətini əks etdirməz. Çün-kü bu davranışlarının arxasında qorxaqlıq deyil, qənimət ehtirası vardı. Əgər bu sözü qorxaqlıq mənasında al/götürsək, bu sifət Müsəlmanların bütünü üçün söz mövzusu olardı. Bu vəziyyətdə "sonra sizi onların başından sovdu." cümləsindəki "sonra" sözü zaman baxımından deyil, sıralama baxımından sonralıq ifadə edər.

Ayədəki "mübahisə/müzakirəyə cəhd etdiniz" ifadəsi, bütün oxçuların zəiflik və əmr dinləməzlik baxımından eyni tutumu mənimsəmədiklərini, tərsinə bəzilərinin əmrə itaət edərək söz dinləmə rəftarını davam etdirməkdə israrlı olduqlarını göstərər. Buna görə uca Allah bu ifadələrin arxasından "Kiminiz dünyanı istəyirdi. Kiminiz də axirəti istəyirdi." buyurur.

"Sonra sizi imtahandan keçirmək üçün onların başından sovdu." Yəni boşalma, mübahisə/müzakirə və əmrə qarşı gəlmə halları ortaya çıxdıqdan sonra sizi müşriklərdən saxladı. Qısacası, aranızda ixtilaf meydana gəldikdən sonra sizi sınayıb imanınızı və Allah yolundakı səbir dərəcənizi sınamaq üçün sizə müşriklərdən əl çəkdirdi. Çünki ürəklərdə meydana gələn ixtilaf, bəlanın (imtahanın) yayılmasını tələb edən ən güclü faktordur. Beləcə mömin ilə münafiq, imanı kökləşmiş və əzmində sabit mömin ilə rəngli və yanar-dönər şəxsiyyətli kimsə bir-birindən ayırt edilər. Bununla birlikdə uca Allah, lütfü ilə onları bağışladığını bildirir: "Amma yenə də sizi bağışladı."

"Hanı Peyğəmbər sizi arxanızdan çağırarkən heç kimə baxmadan qaçırdınız..." Ayədə keçən "tus'idune" hərəkətinin kökü olan "is'ad" sözü, bir yerdən uzaqlaşıb getmək deməkdir. "Su-ud" kökü isə bu mənada deyil. O, yüksək bir yerə çıxmaq deməkdir. Ərəblər, "Quruda uzağa getdi" mənasında "Es'ade fi canib'il-berri" deyərlər. "Nərdivanda yuxarı çıxdı" mənasında isə, "Saade fi's-süllem" deyərlər. Bir görüşə görə isə, bəzən "is'ad" sözü "suud" sözü yerinə istifadə edilər.

"İz" sözü, zərf ədatıdır və gizli "uzkuru=hatırlayın" hərəkəti ilə əlaqəlidir. Bu vəziyyətdə açıq ifadə, "uzkuru iz tus'idune" olar. Bir görüşə görə bu ədat, "sarafekum" və ya "liyebteliyekum" hərəkətlərinə bağlıdır. "Velatelvune" hərəkəti, dönüb baxmaq və yönəlmək mənasını verən "leyy" kökündən gəlir. Mecma-ul Bəyan təfsirində deyildiyinə görə, bu söz yalnız mənfi şəkildə istifadə edilər. Buna görə "leveytu al/götürə keza=şuna yönəldim, döndüm" deyilməz.

"Hanı Peyğəmbər sizi arxanızdan çağırarkən..." Ayədəki "uhra-kum=arkanız, sonunuz" sözü, "ula=önünüz, başınız" sözünün əleyhdarıdır. Onları çağıran Peyğəmbərimizin, arxalarında, sonlarında ol-ması bunu göstərir: Müsəlmanlar uzun bir konvoy halında bölük bölük olub Peyğəmbərimizin ətrafından dağılmışlar. Baş tərəfləri Peyğəmbərdən bir xeyli uzaqlaşmış, sonları isə hələ Peyğəmbərimizə ya-qın bir yerdəymiş. Peyğəmbərimiz bu uzun konvoyun sonlarının arxasından onları çağırır, lakin onların nə baş tərəfləri və nə son tərəfləri dönüb ona baxmırlarmış və Peyğəmbərimizin müşriklər kütləsinin arasında qalmasına etinasız bir şəkildə uzaqlara qaçırlarmış.

Ancaq bu ayələrin əvvəlində, daha əvvəl təfsirini etdiyimiz "Şükr edənləri isə Allah mükafatlandıracaq." ifadəsi göstərir ki, möminlərin bəziləri nə ilk başdakı təxribatda və nə Peyğəmbərimizin öldüyü xəbəri yayıldıqdan sonra əzmlərində sarsıntıya uğramadılar və təxribata düşmədilər. Peyğəmbərimizin öldüyü yolundakı söz-söhbətin təxribata gətirib çıxardığını bu ayə sübut edir: "İndi əgər o ölər ya da öldürülsə, topuqlarınız üzərində gerimi dönəcəksiniz?"

"Hanı Peyğəmbər sizi arxanızdan çağırarkən heç kimə baxmadan qaçırdınız." ayəsinin dəlalət etdiyi xüsuslardan biri də, Peyğəmbərimizin öldüyü yolundakı söz-söhbətin möminlərin təxribata uğrayıb döyüş sahəsindən uzaqlaşmalarından sonra yayıldığıdır.