Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

el-Kafidə Al/götürü Samın mövlası ABŞılala İmam Cəfər Sadiqdən

(ə.s) belə rəvayət edər: Dedim ki: "Də ki: Allahım, (ey) mülkün

sahibi, dilədiyinə mülkü verərsən və dilədiyindən mülkü çekipalırsın"

buyurulur. Bu halda hökmranlığı Əməvilərə uca Allah

verməmişdirmi? Buyurdu ki Ayənin verdiyi mesaj, sənin şərh etmək

istədiyin tərzdə aydın olmaz. Heç şübhəsiz uca Allah, hökmranlığı

bizə verdi. Amma Ümeyyeoğulları bu mülkü bizdən çekipaldılar.

Eynilə bir insanının paltarının bir başqası tərəfindən zorla/məcbur et

alınması kimi. O paltar zorla/məcbur et sahənin malı olmaz." (Ravzat-ul Kafi, c. 8,

s. 222, h: 389)

Mən deyərəm ki: Bunun kimi bir rəvayəti Ayyaşi Davud b. Farkud

kanalıyla İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) köçürmüşdür. Əvvəlki edilən

şərhlər perspektivindən mövzuya baxdığımız zaman bir kimsəyə

mülkün verilişinin iki şəkildə olduğunu görərik.

Biri, yaratma, yəni varoluşsal veriliştir. Suverenliyin insanlar

üzərində məşhur və təsirli qılınışı, gücün onlar arasında təsirli hala

gətirilişi kimi. Bunun ədalətə uyğun olması ilə zülüm əsaslı olması,

bu baxımdan fərqinə varmaz. Necə ki uca Allah Nemrut haqqında: "Allah

özünə mülk verdi deyə." buyurmuşdur. Bu cür bir suverenliyin

nəticəs(n)i, buna sahib olan kimsənin sözünün insanlar arasında etibarlı,

əmr və iradəsinin təsirli olmasıdır. İrəlidə mülkün yaratma,

varoluşsal olmasının nə məna ifadə etdiyini açıqlayacağıq.

İkincisi, mülkün və suverenliyin qanunuma xüsusiyyətli olmasıdır. Bu,

itaəti zəruri suverenlik deməkdir. Bu fərz bir mülk ilə əlaqədar olaraq

472 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

uca Allah belə buyurur: "Allah sizə Talutu məlik olaraq

göndərdi." (Bəqərə, 247) Belə bir suverenlik itaətin çətininliyini və

vəlayətin, idarəçiliyin qətiliyini tələb edir. Bu isə, ancaq ədalət

qanununa söykənən olaraq reallaşa bilər. Bu, Allah qatında tərifə

layiq bir mövqedir. Ümeyye oğullarının sahib olduqları mülk, birinci

mülk və onun əsərlərinin əhatəsinə girər.

Yuxarıdakı hədisi rəvayət edən şəxs, məsələni səhv anlamış və

Ümeyye oğullarının suverenliklərini birinci katogoriye, bu suverenliyin

nəticələrini də ikinci kateqoriyaya soxmuşdur. Halbuki bu nəticələndirər,

qanunuma xüsusiyyətli bir statüdür və dini baxımdan tərifə dəyərdir. Necə ki

İmam, onun iki növ suverenliyi bir-birinə qarışdırdığını anlayıb

xəbərdarlıq etmişdir və demişdir ki: Bu mənada bir mülk və suverenlik

Ümeyye oğulları üçün söz mövzusu deyil. Belə bir mülk və

nəticələri bizim üçün etibarlıdır.

Digər bir ifadəylə: Ümeyyeoğullarının əlindəki mülk, Əhli Beyt

İmamlarının əlində ol/tapıldığı zaman tərifə dəyərdir. Belə bir

mülk və suverenlik Ümeyyeoğullarının əlində yalnız tənqidi hakkeder.

Çünki buna səlahiyyət qəsbi deyilir. Bu səbəbdən belə bir mülkün

verilişinin uca Allaha nisbət edilişi ancaq münkər və nəticəyə, acı/ağrılı

aqibətə yavaş yavaş sürümə şəklində ola bilər. Nemrut və Firon

kimilərinə verilən mülk kimi.

Necə ki şəxsən Ümeyye oğulları da bu ayəs(n)i səhv anlamış və

özlərinin lehinə olacaq şəkildə şərh etmişlər. Sözgəlişi elİrşad

adlı əsərdə (c. 1, s. 246), Yezid b. Müaviyənin özünə

Kərbəla şəhidlərinin kəsik başları təqdim edildiyi an təsvir edilər. Şeyx

Müfid deyər ki: Hüseynin başının da aralarında ol/tapıldığı kəsik

başlar Yezidin önünə qoyulduğunda, Yezid dedi ki:

"Bizə üstünlük göstərən və bizə baş olan adamların başlarını

yardıq."

"Ki onlar bizdən daha üsyankar və daha zalımdırlar."

Sonra məclisdə ol/tapılanlara döndü və belə dedi: Bu adam

mənə qarşı öyünür və belə deyirdi: Mənim atam Yezidin ba

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 473

mətbuatdan, mənim anam onun anasından və mənim babam onun

babasından daha xeyirlidir. Mən də ondan xeyirliyəm. İşdə onu öldürən

bu oldu.

"Atam Yezidin atasından xeyirlidir" iddiasına gəlincə; mənim

atam onun atasıyla mübarizə etdi və Allah onun atasının

əleyhinə mənim atamın lehinə hökm etdi. Mənim anam Yezidin

anasından xeyirlidir" sözünə gəlincə, ömürümə and olsun ki, bu

sözü doğrudur. Resululahın qızı Fatimə mənim anamdan daha

xeyirlidir. "Mənim babam Yezidin babasından xeyirlidir" sözünə

gəlincə, Allaha və axirət gününə iman edən heç kim Məhəmməddən

(s. a. a.) üstün olduğunu söyləyə bilməz. "Mən ondan xeyirliyəm"

sözünə gəlincə, hərhalda o, bu ayəs(n)i oxumamışdır: "Də ki:

Allahım, (ey) mülkün sahibi…"

Hz. Əlinin qızı Zeynəb, (atasına və ona salam olsun) İmam

Cəfər Sadiğin (ə.s) yuxarıda köçürdüyümüz hədisdə işarə etdiyi

tərzdə ona cavab verər. Seyid b. Tovuz və başqaların rəvayətinə

görə Hz. Zeynəb danışmasında bunları söyləmişdir:

"Ey Yezid, yoxsa sən, yer üzünün bucaqlarını və səmanın

üfüqlərini üzərimizə bağlayıb eynilə məhbuslar kimi bizi sürüdüyün

üçün Allah qatındakı dəyərimizi salıb, onun qatında möhtərəmlik

qazandığınımı sanırsan?! Bundan ötəri, ONun qatında əhəmiyyətli

biri olduğunumu düşünürsən, qürurla burnunu qaldırır, bir kötük

kimi çiyinlərini qabardırsan? Dünyanın sənə doğru axışını və

işlərinin relsində gedişini, mülkümüzün və suverenliyimizin yavaş

yavaş sənin əlinə keçişini seyr edib sevincdən dörd künc olursan?

Yoxsa sən bu ayəs(n)i unutdunmu?: "Kafirlər, onlara möhlət verməmizi

özləri üçün xeyirli saymasınlar. Biz, günahları artsın deyə

onlara möhlət veririk. Onlar üçün alçaldıcı bir əzab vardır..."

(Lühuf=Kerbela Şəhidlərinin Ardından)

Mecma-ul Bəyan təfsirində: "Ölünü diridən çıxararsan…" ifadəsiylə

əlaqədar olaraq belə deyilir: Bir görüşə görə bunun mənas(n)ı

"mümini kafirdən və kafiri də mömindən çıxararsan"dır. Bu anla

474 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

mı dəstəkləyən şərhlər İmam Mis (ə.s) və İmam Cəfər Sadiqdən

(ə.s) rəvayət edilmişdir. (c. 2, s. 428)

Buna yaxın mənalar ehtiva edən bir şərhi

Şeyx Saduk İmam

Həsən Əsgəridən (ə.s) rəvayət etmişdir.

et-Dürr-ül Mensur təfsirində İbni Murdeveyh, Əbu Osman ən/en-

Nahdi kanalıyla İbni Məsud və ya Selmanın Peyğəmbərimizdən

(s. a. a) belə köçürdüklərini rəvayət edər: "Dirini ölüdən çıxarar,

ölünü diridən çıxarar." Yəni: Mömini kafirdən, kafiri mömindən

çıxarar." (c. 2, s. 15)

Yenə eyni əsərdə, bir az əvvəl təqdim etdiyimiz kanaldan Selman-

Farasısının belə dediyi rəvayət edilər: Rəsulullah (s. a. a) buyurdu ki:

"Uca Allah Adəmi (ə.s) yaratdığı zaman, onun nəsilini çıxardı

və bir qisimini sağ əliylə avuçladı və dedi ki: "Bunlar cənnət əhlidir.

Bununla maraqlanmam." Digər qisimini də avuçladı. Bu səfərdə bütün

pislər içinə girdi və dedi ki: Bunlar atəş əhlidir. Mən bununla da

maraqlanmam." Ardından hər iki qrupdan bir miqdarını bir-birinə qarışdırdı.

Beləcə kafir mömindən və mömin də kafirdən çıxar. "Dirini

ölüdən çıxararsan, ölüyə də diridən çıxararsan." ayəs(n)i buna işarə

etməkdədir."

Mən deyərəm ki: Bir çox təfsir məlumatı bu mənas(n)ı ehtiva edən rəvayətləri

son/qəti bir rəvayət zənciriylə Selmandan köçürmüşdür. Bu rəvayət,

əslində "Adəmin soyunun sülbünden çıxarıb onlardan müqavilə a-

lınması və zerr aləmi" mövzusuyla elin idilidir. İnşaallah uyğun bir yerdə

bu mövzuya da açıqlıq gətirəcəyik.

el-Kafidə Məhəmməd b. Yəhyadan, o da Əhməd b. Məhəmməd

və bizim məzhəbimizə mənsub bir çox məlumatından, onlarda

Sehl b. Ziyaddan, o da İbni Mahbubdan, o da Əbu Həmzə

Sumalidən, o da İmam Misdən (ə.s) belə rəvayət edər:

"Rəsulullah Əfəndimiz (s. a. a) vida həccində buyurdu ki: Xəbəriniz

olsun Ruh-ul Əmin ürəyimə bunları pıçıldadı: Bir nəfs, özü üçün

nəzərdə tutulan ruzis(n)i tamamilə əldə etmədikcə ölməz. Allahdan qorxun

və ruzis(n)i tələb edərkən gözəlliklə davranın. Ruzidən hər hansı bir

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 475

şeyin əlinizə keç çatması, sizi onu Allaha üsyan edəcək tərzdə

əldə etməyə sürüməsin. Çünki uca Allah ruziləri qulları arasında

halal olaraq bölünmə etmişdir. Onları haram olaraq bölünmə

etməmişdir. Kim Allahdan qorxar və səbr etsə, ruzis(n)i ona halalından

gəlib çatar. Kim Allahın örtdüyü pərdəni deşər və onu halal

olmayanından al/götürsə, Allah bu al/götürdüyünü, onun halal ruzisindən qısar

və əleyhinə hesab edilər (qiyamət günü hesaba çəkilər)." (c. 5, s. 80,

h: 1)

Nehc-ül Belağada Hz. Əli (ə.s) belə deyər: İki cür ruzi vardır.

Biri var ki, sən onu axtararsan. Biri də var ki, o, səni axtarar. Əgər sən o-

nun arxasın tərəfindən getməzsənsə, o sənə gəlir. Ol/tapıldığın ilin dərdini,

bu gününün dərdinə yükləmə. Hər günün dərdi o gün üçün sənə

yetər. Əgər bu il sənin ömüründə olmuş olsa, uca Allah, hər səhər,

sənin üçün ayırdığı ruzis(n)i sənə çatdırar. Əgər bu il ömüründən

olmazsa, sənə aid olmayanı əldə etmək uğruna niyə dərdlənəsin.

Qaçdıran bir kimsə də səndən əvvəl sənin ruzisinə çata bilməz. Bir

kimsə səni uduzmaya uğradıb sənə aid olan ruzis(n)i əlindən al/götürə bilməz.

Sənin üçün təqdir ediləni gecikdirə bilməz. (Qısa sözlər, 379)

Kurb-ul İsnadda, İbni Turayf İbni Alvandan, o da İmam Cəfər

Sadiqdən (ə.s), o da atasından (ə.s) belə rəvayət edər:

Rəsulullah Əfəndimiz (s. a. a) buyurdu ki: "Ruzi göydən yerə enən

yağış sayın tərəfindən, hər nəfs üçün təqdir edilmiş bir ölçüylə enər. Ancaq

uca Allah fəzl sahibidir. Allahdan fəzlini və bolluğunu istəyin."

(s. 55)

Bu mənas(n)ı dəstəkləyən rəvayətlər olduqca çoxdur. İnşaallah

Hud surəsini təfsir edərkən, ruzilə əlaqədar olaraq köçürülən rəvayətlərə

geniş ölçüdə yer verəcəyik.

MÜLK İLƏ ƏLAQƏDAR ELMİ YANAŞMA

Daha əvvəl etdiyimiz şərhlərdən birində bu qiymətləndirmədə

ol/tapıldıq: Mülk faktı özü etibarilə insanlar üçün zəruridir.

Gərək fərd və gərəksə ictimai əsasında, mülksüz bir həyat

476 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

təsəvvür edilə bilməz. Bunun təməlində də xas etmə etibarı yatar.

Mülkiyyət və bir şeyə sahib olma mövzusunda vəziyyət budur.

Suverenlik mənasında mülkə gəlincə, bu, fərdlər üzərindəki

nüfuzu ifadə edər və o da bir zərurətdir. İnsanlar üçün egemenyöneticisiz

bir həyat düşünülə bilməz. Ancaq prioritetli olaraq cəmiyyətin

buna ehtiyacı vardır. Çünki cəmiyyət, məqsədləri fərqli, istəkləri

dəyişik seqmentlərdən meydana gəlir. Fərd, fərd məzmununda elə

deyil. Bir araya gələn fərdlərin hər birinin istəyi faklı bir istiqamətə doğrudur.

Məqsədləri dəyişikdir. Aralarında ixtilaf etmədən dayana bilməzlər.

Bir-birlərinə üstünlük təmin edib məğlub olanların əllərində olan hər

şeyə əl qoymaqdan qaçınmazlar. Sərhədlərinə, fərdi fəaliyyət sahələrinə

təcavüz edərlər. Haqqlarını tapdalayarlar. Beləcə ictimai həyat

hercu mərc olar. Xoşbəxtliyin bir vasitəs(n)i hesab edilən ictimai

həyat, bədbəxtliyin və ölümcül fəlakətlərin səbəbi olar. Dərmanın

özü xəstəlik edər hala gələr. Bu ölümcül praktikaya son vermənin

tək yolu, bütün güclər içində bir gücü təsirli etməkdir. Onun bütün cəmiyyətə

və cəmiyyəti meydana gətirən fərdlərə suveren olmasını təmin etməkdir.

O zaman normal sərhədlərin xaricinə daşan azğın güclər düzümünlənib

orta yola doğru çəkilə bilər. Yenə ölümcül səviyyədə alçalmış, şəxsiyyətsizləşdirilmiş

əzilənlər də normal həyatın səviyyəsinə yüksəldilər. Do-

layısıyla bütün ictimai güclər orta xəttdə görüşüb inteqrasiya olunarlar.

Buna paralel olaraq da hər birim öz xüsusi sahəsində fəaliyyət göstərər,

hər haqq sahibi haqqını əskiksiz olaraq al/götürər.

İnsan oğlunun zehini, daha əvvəl də ifadə etdiyimiz kimi, heç bir zaman

"istihtam etmə" (vasitə və alət istifadə etmə) düşüncəsindən

soyutlanamaz. Keçmiş çağlarda daşqın-mütegallibe insanlar suverenliyi

ələ keçərmiş, cəmiyyətin geri qalan fərdləri üzərində çətinə

söykənən bir nüfuz qurmuşlar. Köləliyi yaymış, insanların

mallarına və canlarına suveren olmuşlar.

Heç şübhəsiz, sözünü etdiyimiz bu suverenliyin də bəzi faydaları

olmuşdur -Burada suverenlik deyərkən, bəzi fərdlərin daşqınlığını

önləyən digər bəzi fərdlərin nüfuzu əllərinə keçirmələrini əzələ

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 477

tediyoruz- Bu faydalar, zorbalıqla, üstünlük göstərməklə və suverenlik

adına yer üzündə ceberut bir sistem qurmaqla tebaruz edən

idarəçilərin varlıqları ilə də diqqətə çarpanlaşa bilər. Çünki onlar, yardakçıları

və kapıkullarıyla birlikdə şəxsən azğın, haqsız və iyrənilən güclər

olmalarına qarşı, fərdləri zillət və nəşr/təzyiq vəziyyətində qoruyub

gözləmək məcburiyyətində hiss edərlər özlərini. Ki bir kimsə çıxıb da

digər insanların haqqlarına təcavüz etməsin. Çünki belə biri, fürsət

tapdığında özlərinə qarşı da çıxa bilər. Necə ki özləri də

başqalarının əlində olan nüfuzu gasbetmiş deyildirlər idimi?!

Qısacası, fərdlərin böyük bir qisiminin, suveren sultanlardan

duy/eşitdikləri qorxudan ötəri uzlaşmacı və uyğun bir rəftar içində

olmağı yeğlemesi, insanları, ictimai suverenliyi qiymətləndirmə

düşüncəsindən saxlayıcı bir rol oynayar. Buna qarşılıq, gücləri çatmadığı

zaman, bu zorbaların həyat sistemlərini tərifləməklə zaman

keçirərlər. Ancaq bu, edilən zülmlərin həddi aşmaması vəziyyətində

etibarlıdır. Ancaq zülmün söykən/dözülməyəcək qədər həddi

aşması vəziyyətində zülmə uğradıqlarını dilə gətirib şikayətdə ol/tapılarlar.

Heç şübhəsiz, bəzən kral və ya başçı dediyimiz bu insanlar

ölər və ya öldürülərlər. Belə vəziyyətlərdə cəmiyyət qarışıqlıq və təxribatlığın

başgöstereceğini qəbul edər/hisslər. İctimai nizam təhdid altına

girər, anarxiyanın suveren olmasından narahatlıqlanılar. Bunun üzərinə,

dərhal aralarında güc və fəaliyyət sahibi olanları irəli sürər və nüfuz

düzümünlərini əlinə verərlər. Beləcə ictimai işlərə suveren bir

kral olar. Sonra gün gəlir, dövran dönər, köhnə zorbalıq və nəşr/təzyiq

yenidən ortaya çıxar.

Cəmiyyətlər, davamlı bu axtarış içində olmuşlar. Və bu vaxt

haqqında danışılan suverenlərin pis rəhbərliklərindən, zorbalıqlardan,

mütləq nüfuz sahibi oluşlarından çox çəkmişlər. Bunu önləməyə

dönük bir tədbir olaraq, xalqa/halqa suveren olan hökumətlərin vəzifələrini

təyin edən qanunlar hazırlayıb kralları, sultanları bunlara

uyğun gəlməyə məcbur etmişlər. Beləcə mütləqiyyətçilikdən sonra qanuni idi

478 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

krallıq nizamı ortaya çıxmışdır. İnsanlar bu sistemi qoruma istiqamətində

səy göstərirdilər və krallıq atadan oğula keçirdi.

Daha sonra, cəmiyyətlər kralların azğınlıqları, pis tətbiqləri,

dəyişməz, ancaq miras yoluyla keçən krallıq taxtına oturduqdan

sonra bildikləri kimi davranmaları üzündən, bu sistemi dəyişdirib

yerinə respublika sistemi gətirdilər. Beləcə ömür boyu və qanuni idi

krallıqdan davamlı və qanuni idi rəhbərliyə keçildi. Başqa cəmiyyətlərdə,

idarəçilərin zülmündən qaçış üçün başqa üsullar inkişaf etdirilmiş

ola bilər və insanlıq gələcəkdə, bu gün üçün düşünülməyən rəhbərlik

tərzlərini inkişaf etdirə bilər.

Ancaq cəmiyyətlərin, bu işin nizama girməsi uğruna bu qədər səylər

sərf etməsi, rəhbərliyini təslim edəcəyi gücü ifadə etmək üçün sıx

bir axtarış içində olması, dəyişik iradələri və fərqli gücləri bir

arada tutacaq nüfuzu təsbit etmək üçün fəaliyyət göstərməsi, bizim

üçün bu gerçəyi diqqətə çarpanlaşdırır; insanlıq bu mövqedən, dəyişik

adları ortaya çıxan, cəmiyyətlərin dəyişməsi və güclərin keçməsi

ilə birlikdə fərqli şərtlərdə diqqətə çarpanlaşan rəhbərlik əryindən

soyutlanamaz. Çünki ictimai hercu mərcin, ictimai həyatın alt-üst

meydana gəlinin yolu, hər vəziyyətdə, dəyişik iradə və məqsədlərin bir

insanda və ya bir mövqedə konkretləşən tək iradədə birləşməməsindən

keçər.

Daha mövzunun başındaykən söylədiyimiz də bu idi: Rəhbərlik,

insan birlikləri üçün zəruri bir etibarı dəyərdir.