Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

əldə etməsinlər."

Ayədə keçən "övliya" sözü, "vəlayət" məsdərindən gələn "vəli"

sözünün çoxluğudur. Bu söz, özü etibarilə, bir şeyin rəhbərlik

işini boynuna götürmə səlahiyyətinə sahib olmaq deməkdir. Bu səbəbdən kiçik

uşağın, dəlinin və ya səfeh insanın vəlisi, onların işlərini və malla

486 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

rını idarə edib-istiqamətləndirmə səlahiyyətinə sahib kimsə deməkdir. Bu səbəbdən

mallar onlarındır, ancaq mal üzərində qənaət səlahiyyəti vəlilərinə

aiddir. Sonra bu söz, getdikcə artan bir nisbətdə sevgi məzmununda

istifadə edilər oldu. Bunun səbəbi də sevişən iki adamın ümumiyyətlə

bir-birlərinin işlərini istiqamətləndirər, idarə edər və qənaətdə ol/tapılar

olmasıdır. Qarşılıqlı sevgi, insanı sevilənə yaxınlaşdırar, onun üzərində

təsirli olmasını təmin edər, digər romantik xüsuslarda diqqətə çarpan bir fəaliyyətə

qovuşmasına imkan verər. Sevgi, sevənin sevgilisinin həyatında

təsirli bir rol oynamasını, həyatını istiqamətləndirməsini təmin edər.

Bu səbəbdən kafirləri vəlilər (dostlar) əldə etmək, ruhi baxımdan onlarla

qaynaşmağı tələb edir. Bunun nəticəsində onlara könüldən

yaxınlaşmaq, əxlaqi baxımdan və həyatın digər məsələlərində onlardan,

onların davranış formalarından təsirlənmək vəziyyəti qaçınılmaz

olaraq ortaya çıxar. Ayənin ehtiva etdiyi qadağan etmənin:

"möminləri buraxıb" ifadəsiylə məhdudlaşdırılmış olması da bunu

göstərər. Bu ifadə, onlara istiqamətli sevginin möminlərə istiqamətli sevgiyə

ağır basa biləcəyinə işarə etməkdədir. Belə bir mövqedə,

həyatın düzümünləri, möminlərin yerinə onlara təslim edilər. Bu isə,

kafirlərə güvənib söykən/dözmək, onlarla birləşmək və möminlərə arxasını

dönüb ayrılmaq deməkdir.

Quran ayələrində kafirlərin, Yəhudi və Xristianların dost

əldə etməsinin qadağanlığı tez-tez vurğulanmışdır. Ancaq bu qadağandan

danışıldığı hər ifadə, qadağan edilən dostluğun növünü də açıqlayıcı

ifadələr ehtiva etməkdədir. Bu səbəbdən onlardan hərəkətlə nə növ bir

dostluğun, necə bir vəlayətin qadağan edildiyini anlamaq mümkündür.

Eynilə təfsirini təqdim etdiyimiz ayədə: "Möminlər... kafirləri dostlar

əldə etməsinlər." ifadəsindən sonra: "möminləri buraxıb…" ifadəsinin

iştirak etmiş olması kimi. Yenə "Ey iman edənlər, Yəhudi və

Xristianları dostlar əldə etməyin." (Maidə, 51) ayəsindəki bu ifadədən

sonra: "Onlar bir-birlərinin dostudurlar." ifadəsinin iştirak etmiş

olmasını və: "Ey iman edənlər, mənim də düşmənim, sizin də

düşməniniz olanları vəlilər əldə etməyin." (Mümtehinə, 1) ayəsindəki

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 487

bu ifadənin ardından: "Allah, sizinlə din mövzusunda döyüşməyən,

sizi yurdlarınızdan çıxarmayanlara yaxşılıq etmənizdən… sizi

çəkindirməz." (Mumtəhinə, 6) ifadəsinə yer verilmiş olmasını nümunə

göstərə bilərik.

Buna görə: "Möminlər, möminləri buraxıb da kafirləri dostlar

əldə etməsinlər." ayəsindəki bu xarakterizə etmələr, hökmün səbəbinə və

xəstəliyinə dəlalət etmələri üçün əsas alınmışlar. Belə ki: Küfr və

iman xüsusiyyətləri, hərçənd bir-birindən uzaq və fərqlidirlər, ancaq, zəruri

olaraq bu xüsusiyyətləri üzərlərində daşıyan kəsləri, məlumat, əxlaq,

Allaha süluk etmə tərzi və digər həyat məsələlərində fərqli yanaşmalar

içində olmağa yönəldər. Buna görə, bu xüsusiyyətlərdən birini

üzərində daşıyan kimsə, dostluq məzmununda o biri xüsusiyyəti üzərində

daşıyan kimsəylə bağ qura bilməz. Çünki dostluq; birləşməyi və qaynaşmağı

tələb edir. Küfr və iman xüsusiyyətləri isə ayrılığı, fərqliliyi

tələb edir. Bu səbəbdən, möminlə-rin xaricindəki kəslərlə qurulan

dostluq gücləndikcə, bu vəziyyət imani xüsusiyyətlərin və nəticələndirərin,

buna bağlı olaraq da imanın təməlinin bo-zulmasına, ifsada uğramasına

gətirib çıxarar. Ayənin sonundakı bu dəyərlən-deyərmə cümləsinin

iştirak etməsi də bu yüzdəndir: "Kim belə etsə, artıq onun üçün

Allahdan heç bir şey yoxdur." Ardından bu cümləyə yer verilmişdir:

"Ancaq onlardan qorunma məqsədiylə çəkinənik başqa." Beləcə

"takiyye" bu ümumi hökmün xaricində tutulmuşdur. Çünki "də-kiyye",

ətrafda dost olmaqdır, gerçəkdə deyil.

"Möminləri buraxıb... ifadəsinin orijinalında keçən "dune" ədatı,

zərf funksiyasını görür kimidir. Bu səbəbdən alçaq və əskiklik

mənalarıyla qarışıq bir "yanında" mənasını ifadə etməkdədir. Bu

halda qarşımıza çıxan məna budur: "Möminlərin ol/tapıldığı yerdən

aşağı bir yerdən başlayaraq…" Çünki möminlər ən yüksək

mövqedə olarlar.

Aydın olduğu qədəriylə "dune" ədatı, əsl məna etibarilə bu an-

lamı ehtiva etməkdə və aşağıda olmanın xüsusiyyətiylə birlikdə, aşağıdalığı

də ifadə etməkdədir. Bu səbəbdən: "Duneke Zeydin" ifadəsi "Zeyd

488 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

sənin ol/tapıldığın yerdən daha aşağı olan bir yerdədir. Ol/tapıldığı

yerin dərəcəsi sənin ol/tapıldığın yerin dərəcəsindən daha altdadır."

mənasında istifadə edilər. Daha sonra bu ədat "başqa" mənasında

istifadə edilər olmuşdur: "…Allahdan başqa iki ilah..." (Maidə, 116) "Bundan

başqasını, dilədiyi kimsə üçün bağışlayar/hədiyyələr." (Nisa, 48) Yəni, bundan

başqasını və ya bundan daha aşağı və daha sadə olanını...

Sonra "Duneke Zeyden" "Zeyddən heç ayrılma" ifadəsində olduğu

kimi ad olduğu halda hərəkət mənasında istifadə edilmişdir. Bu yanaşmaların

bütününü, uyğunlaşdırma və üst-üstə düşmə daxilində qəbul etmək lazımdır,

yoxsa ləfzi ortaqlıq bu mənalardan hər hansı birini təyin edici deyil.

"Kim belə etsə, artıq onun üçün Allahdan heç bir şey yoxdur."

Yəni kim, möminləri buraxıb da onları dost əldə etsə… Hərəkətin

adının yerinə ümumi bir ləfzin istifadə edilmiş olması, natiqin

bu hadisəyə qarşı duy/eşitdiyi son nöqtəsinə varmış nifrəti vurğulamağa

dönükdür. Belə ki, ondan danışarkən belə, çirkin bir şeyi kinayəli

olaraq izah edirmiş kimi, ümumi bir ifadə istifadə edir. Bu cür istifadələrin

dildəki nümunələri çoxdur. Yenə bundan ötəri:

"Möminlərdən kim belə etsə" deyilməmişdir. Bununla da bu

növ bir çirkinliyin möminlərə nisbət edilməsinin yaraşmadığı, onların

bu cür şeylərdən uzaq olduğu vurğulanmaq istənmişdir.

"Allahdan" ifadəsinin orijinalındakı "min" ədatı, ibtida, başlanğıc

üçündür və bu kimi yerlərdə "qruplaşma" mənasını ifadə edər.

Yəni: "Heç bir şeydə Allahın qrupundan deyil." Bu ayədə olduğu

kimi: "Kim Allahı, Rəsulunu və iman edənləri dost əldə etsə, heç

şübhə yox, qalib gələcək olanlar, Allahın tərəfdarlarıdırlar."

(Maidə, 56) Yenə Hz. İbrahimin dilindən bu ifadələr köçürülər: "Kim

mənə xəbərdar etsə, artıq o bəndəndir." (İbrahim, 36) Yəni "mənim qrupumdandır."

Hər nədirsə, burada belə bir məna əldə edirik (Allah

doğrusunu daha yaxşı bilər): "İçində olduğu rəftar və göstərdiyi

fəaliyyət baxımından Allahın qrupundan deyil."

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 489

"Ancaq onlardan qorunma məqsədiylə çəkinməniz başqa." Ayənin orijinalında

keçən və "tetteku=sakınma" sözünün məsdəri olan

"itələdiyə", əslində qorxudan ötəri çəkinmə mənasını ifadə edər.

Daha sonra şəxsən qorxu mənasında istifadə edildiyi də görülmüşdür.

Bu, mü-sebbebin səbəb yerinə istifadə etməsinə bir nümunədir. Takiyye

də burada bu mənada istifadə edilmiş ola bilər.

İfadədəki istisna münkatidir, bütündən kopukur. Çünki ürəyi

bir sevgi və dostluq bəsləmədən görünüşcə dostluğun əlamətlərini

sərgiləmək surətiylə qorxudan başqasına yaxınlaşmaq heç bir şəkildə

dostluq olaraq qiymətləndirilə bilməz. Çünki qorxu və sevgi, bir-birindən

tamamilə ayrı və ürəkdəki təsirləri bir-birinə zidd iki faktdır.

Bunların bir yerdə ol/tapılması mümkün müdir? Bu halda, ayədə

qorxudan ötəri çəkinmənin ümumi hökmün xaricində tutulması,

münkati (qopuq) istisnaya nümunə meydana gətirər.

Əhli Beyt İmamlarından (ə.s) rəvayət edildiyinə görə, bu ayədə,

"takiyye" etməyə istiqamətli bir icazə vardır. Ammar, Yasir və

Sümeyye hekayəsi ilə əlaqədar olaraq enən ayə də bu cür bir icazə ehtiva etməkdədir.

Uca Allah belə buyurur: "Kim imamından sonra

Allaha qarşı inkara sapıb da -ürəyi, imanla təmin tapmış olduğu

halda nəşr/təzyiq altında çətinlik çək/məcbur edilən xaric- inkara sinə açsa, işdə

onların üstündə Allahdan bir qəzəb vardır və böyük əzab onlarındır."

(Nəhl, 106)

Qısacası, kitab və sünnə, ümumi mənada takiyyenin caiz olduğunu

ortaya qoymaqdadır. Ağıl da bu nöqtədə nasların ehtiva etdiyi bu

hökmü dəstəkləməkdədir. Çünki dinin və dini qoyan şəxsin, haqqın

üstünlük təmin etməsindən və yaşamasından başqa bir arzusu ola bilməz.

Bəzən takiyye etmək, din düşmənləriylə və haqqın

müxalifləriylə xoş dolanmaq, dinin mənfəətlərinin və haqqın yaşamasının

qorunmasına köməkçi ola bilər ki, tərsi bir davranış bu faydaları

təmin etməyə bilər. Bunu inkar etmək böyüklənməkdən, işi yoxuşa

sürməkdən başqa bir şey deyil. Şərh hissəsinin ardından

yer alan rəvayətlər hissəsində, mövzuya bağlı kafi məlumat sunaca

490 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

ğız. Yenə: "Kim, imanından sonra Allaha qarşı inkara sapıb da ürəyi,

imanla təmin tapmış olduğu halda nəşr/təzyiq altında çətinlik çək/məcbur edilən

xaric- inkara sinə açsa…" (Nəhl, 106) ayəsini təfsir edərkən də

bu mövzuda detallı şərhlərdə ol/tapılacağıq.

"Allah, sizi özündən çəkindirər. Çevril tək Allahadır." Ayənin

orijinalında keçən və məsdəri "tahzir" olan "yuhezziru" sözü,

"hazr" kökünün "tef'il" kipine uyarlanmışşeklidir və qorxuducu bir

şeydən çəkinməyi ifadə edər. Uca Allah, qullarını əzabından

çəkindirmişdir: "Şübhəsiz, sənin Rəbbinin əzabı qorxuncdur." (İsra,

57) Yenə Rəsulunu münafiqlərdən və kafirlərin dindən çevirmə

məqsədli propoganda və nəşr/təzyiqlərindən çəkindirmişdir: "Onlar düşməndirlər,

buna görə onlardan əsla/çəkin." (Munafiqun, 4) "Səni çaşdırmamaları

üçün onlardan əsla/çəkin." (Maidə, 49)

Yenə uca Allah, möminləri özündən də çəkindirmişdir.

Necə ki təfsirini təqdim etdiyimiz bu ayədə və sonrasında yer alan iki

ayədə, təkcə özündən qorxulacağına, bu səbəbdən bu mövzuda

ONA üsyan etməkdən qaçınmanın zəruriliyinə işarə etməkdədir.

Yəni, bu cinayət/günahı işləyən kimsəylə Rəbbi arasında, Allahdan başqa

qorxulması lazım olan bir şey yoxdur ki, günahkar özünü onunla qoruma

altına alsın və ya ona sığınıb zəmanətdə olsun. Tam tərsinə,

Allaha qarşı heç kimin qoruyuculuğu təsirli olmaz. Yenə günahkar

insan ilə uca Allah arasında, bir dostun və ya şəfaətçinin hər hansı

bir pisliyi berteraf etməsi gözləməsini haqlı çıxaracaq bir əlaqə

tərzi də söz mövzusu deyil. Bu səbəbdən bu ifadə, olduqca sərt bir

təhdid ehtiva etməkdədir. Eyni yerdə iki dəfə təkrarlanmış olması da

təhdidin şiddətinə şiddət qatmaqda və irəlidə işarə edəcəyimiz

kimi bu iki qiymətləndirmə cümləsi də təhdidi gücləndirməkdədir:

"Çevril tək Allahadır." və "Allah, qullarına çox şəfqətlidir."

Başqa bir baxımdan mövzuya yaxınlaşacaq olsaq: Bu ayənin və

möminlərdən başqasını dost əldə etməyi qadağan edən o biri ayələrin

sətir aralarından, belə bir davranışın insanı qulluq kisvəsindən

çıxardığı, Allahın vəlayətini, idarəçi-istiqamətləndiriciliyini rədd etməyi

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 491

ifadə etdiyini və dini ifsat etdiyi üçün də insanı Allah düşmənlərinin

safına soxduğunu qəbul edirik. Qısacası belə bir davranış, daşqınlıq

və dini nizamı pozmaq deməkdir. Bu isə kafirlərin küfründən və

müşriklərin şiryindən daha çox zərər verməkdədir dinə. Çünki

özü açıqda olan və açıqca düşmənliyini ortaya qoyan kəslərə

qarşı, müdafiə etmə strategiyalarını inkişaf etdirmək asandır. Onlardan rahatlıqla

çəkinilə bilər. Ancaq bir dost, bir yoldaş, düşmənlərlə yaxın

əlaqə yaratdığında, onların əxlaqlarını və həyat sistemlərini yavaş

yavaş çiyrənib özümsediğinde, qətiliklə özünü və dostlarını

fərqində olmadıqları bir istiqamətdən ölümcül bir təhlükəylə burun buruna

gətirmiş olar. Bu isə, həyata, varlığını davam etdirmə və qalıcı olma

imkanı ol/tapılmayan bir helaket deməkdir.

Digər bir ifadəylə, möminləri bir tərəfə buraxıb, kafirləri dost əldə etmək

azğınlıqdır. Allaha üsyan edən tağutun etdiyi də budur.

Uca Allah bir ayədə belə buyurur: "Rəbbinin Ad qövmünə nə

etdiyini görmədinmi? Yüksək sütunlar sahibi İrəmə? Ki şəhərlər

içində onun bir bənzəri yaradılmış deyildi. Və vadilərdə qayaları

oyub biçən Səmuda? Və payalar sahibi Firona? Ki onlar,

şəhərlərdə azğınlaşmışlar idi. Beləcə oralarda fəsadı yaymışlar idi.

Bundan ötəri, Rəbbin, onların üzərinə bir əzab kamçısı

çarpdı. Çünki sənin Rəbbin, həqiqətən müşahidə etmə yerindədir."

(Fəcr, 6-14)

Bu ayələrdən aydın olduğuna görə, tüğyan və azğınlıq, bu xüsusiyyətə

sahib insanı elə bir yola və gediş tərzinə yönəldər ki, gedib yalnız

uca Allahın ol/tapıldığı bir müşahidə etmə yeriylə burun buruna

gəlir və nəticədə Allah ona elə muthiş əzab kamçısını endirər ki,

kimsənin bunu maneə törətməyə gücü çatmaz.

Bu izah edilənlərdən bu xüsus açıqlığa qovuşur: Uca Allahın:

"Allah, sizi özündən çəkindirər." ifadəsində, yönəltdiyi təhdid və

şiddətli çəkindirmə, mövqenin Allahın dininin suverenliyinə son

vermək və dini ifsat etməklə elin idili olmasından qaynaqlanmaqdadır.

492 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Bu söylədiklərimizi bu ayədən də qəbul etmək mümkündür:

"Elə isə əmr olunduğun kimi doğru ol; səninlə birlikdə tövbə edənlərlə

də (doğru olsunlar), və azdırmayın. Çünki O, etdiklərinizi

görəndir. Əsla/çəkin zülm edənlərə söykən/dözməyin. Yoxsa sizə atəş toxunar.

Sizin Allahdan başqa vəliləriniz yoxdur, sonra kömək görə bilməzsiniz."

(Hud, 112-113) Peyğəmbər Əfəndimizin (s. a. a) bu ayə

haqqında: "Saçlarımı ağartdı." dediyi rəvayət edilər. Bu iki ayə üzərində

yaxşıca dayanıb düşünənlər, kafirlər arasındakı zalımlara söykən/dözüb,

meyl göstərmənin tüğyan və azğınlıq olaraq qiymətləndirildiyini

görəcəklər. Bunun qaçınılmaz nəticəs(n)i də atəşə düçar olmaqdır

ki, buna qarşı kömək edəcək kimsə də ol/tapılmaz. Bu, ifadə etdiyimiz

qorunması və berteraf edilməsi mümkün olmayan ilahi

intiqamdır.

Buradan hərəkətlə bunu da anlayırıq: Heç şübhəsiz: "Allah, sizi

özündən çəkindirər." ifadəsi haqqında danışılan təhdidin qaçınılmaz

bir şəkildə reallaşacaq olan bir əzaba bağlı olduğunu ortaya

qoymaqdadır. Çünki çəkindirmənin uca Allahın özüylə elin idili

olaraq gündəmə gətirilmiş olması, heç kimin bu əzabı önləyə bilməyəcəyini,

uca Allaha qarşı kimsənin qoruyuculuq edə bilməyəcəyini

göstərər. Necə ki uca Allah, daha əvvəl də bəzi birlikləri

əzabla təhdid etmişdi. Bu səbəbdən bu əzabın da qəti olaraq reallaşmasında

heç bir şübhə qalmaz. Hud surəsindəki əlaqədar ayədə

yer alan: "Yoxsa sizə atəş toxunar. Sizin Allahdan başqa vəliləriniz

yoxdur, sonra kömək görə bilməzsiniz." ifadəsi də bənzəri vəziyyətlərə

istiqamətli bir işarədir.

"Çevril tək Allahadır." ifadəsi, Allahdan qaçıb xilas olmanın,

ONU əzabdan saxlayacaq bir gücün ol/tapılmadığını izah etməkdədir.

Bu səbəbdən əvvəlki təhdidi gücləndirici bir xüsusiyyət daşımaqdadır.

"Möminlər, möminləri buraxıb da kafirləri dostlar əldə etməsinlər…"

deyə başlayan ayə və onu təqib edən digər ayələr, Quranın

vermiş olduğu qeybi xəbərlər içərisində iştirak etməkdədir. Maidə

surəsinin təfsirini təqdim edərkən, inşallah Quranın bu fövqəladə ifadə

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 493

resinin təfsirini təqdim edərkən, inşallah Quranın bu fövqəladə ifadə

tərzi haqqında detallı məlumat verəcəyik.