Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

(Al/götürü İmran / 33) "Gerçək budur ki Allah, Adəmi, Nuhu… seçdi."

Ayənin orijinalında keçən və "istefa" sözünün məsdəri olan "istefa",

"And olsun, biz onu dünyada seçdik." (Bəqərə, 130) ayəsini təfsir

edərkən söylədiyimiz kimi "Bir şeyin özünü al/götürüb, onu bulandırıcı

şeylərdən qurtarmaq" deməkdir. Bu baxımdan "ihtiyar=seçme" sözünə

yaxın bir məna ifadə etməkdədir. Kənar yandan "İslam" mövqesinə söykənən

olaraq diqqətə çarpanlaşan "vəlayət" mövqesiylə üst-üstə düşməkdədir. Ki qulun

tam Rəbbinin əmrinə teslim olması, yalnız ONU razı edəcək

şeylər etməsi səviyyəsində bir həyat xəttinə çatmasını izah edər.

Ancaq, burada nəzərdə tutulan "aləmlərdən üstün etmə" deyil.

Əgər bu seçməklə söz mövzusu xüsus nəzərdə tutulsaydı, ayədə "aləm

8 ........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

lerden" şəklində bir ifadənin istifadə edilməsi daha uyğun olardı. Bu

vəziyyətdə İslamın sırf onlara xas qılındığı

şəkildə bir nəticələndir qarşılaşılardı

ki, məna pozulardı. Çünki aləmlər üzərinə seçmək, bir

növ seçim və başqalarının ortaqlığı söz mövzusu olmayacaq şəkildə

bəzi xüsuslarla əlaqədar olaraq önə keçirmək deməkdir.

Buradakı "seçmə"nin fərqli olduğuna bağlı olaraq verdiyimiz

məlumatların doğruluğunun dəlili

bu ayədir: "Hanı mələklər: "Məryəm,

şübhəsiz Allah səni seçdi, səni təmizlədi və aləmlərin qadınlarından

üstün etdi." (Al/götürü İmran, 42) Görüldüyü kimi bu ayədə iki

müxtəlif "seçmə"dən danışılır. Bu halda "seçmə"lər arasında fərq

vardır.

Uca Allah, aləmlər üzərinə seçilənlər arasında Hz. Adəm və

Hz. Nuhdan danışır. Hz. Adəmə gəlincə; onun seçilişi, uca Allahın

yer üzünə xəlifə etdiyi insan növünün ilk fərdi olmasıdır.

Uca Allah mövzuyla əlaqədar olaraq belə buyurur: "Hanı Rəbbin,

mələklərə: "Şübhəsiz mən, yer üzündə bir xəlifə var edəcəyəm."

demişdi." (Bəqərə, 30) İlk dəfə tövbə qapısının açılmasına səbəb olan

də odur: "Sonra Rəbbi onu seçdi, tövbəsini qəbul etdi və doğru

yola çatdırdı." (Taha, 122) İlk dəfə özünə din göndərilən və bu din-

deyil qaynaqlanan bir şəriət verilən də odur: "Artıq sizə məndən bir

yol göstərici gələcəkdir; kim mənim hidayətimə xəbərdar etsə, artıq o

çaşıb sapmaz və bədbəxt olmaz." (Taha, 123) Bu xüsusiyyətlərə sahib

bir adam daha yoxdur. Bu nə gözəl bir şan onun üçün.

Hz. Nuha gəlincə; o: "İnsanlar tək bir ümmət idi. Allah…

peyğəmbərlər göndərdi." (Bəqərə, 213) ayəsini təfsir edərkən

söylədiyimiz kimi kitab və şəriət sahibi, Ulu'l Əzm (cığır bucaqçı) beş

peyğəmbərdən biridir. İnsanlığın ikinci atasıdır. Uca Allah

aləmlər içində onun üzərinə salam etmişdir: "Və onun soyunu,

dünyada onları baqi etdik. Sonra gələnlər arasında ona xeyirli

bir ad buraxdıq. Aləmlər içində salam olsun Nuha." (Saffat, 79)

Sonra uca Allah, aləmlər üzərinə seçilənlər arasında İbrahim

ailəsindən və İmran ailəsindən danışır. Ayənin orijinalında ge

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................

çen "al/götür" sözü, bir şeyin xas yaxınları mənasında istifadə edilər.

Ragıp, əl-Tədris planı adlı əsərində bunları söyləyər: "Bir görüşə görə

"al/götür" sözü, "əhl" sözündən çevrilmişdir. Çünki "al/götür"ün kiçiltmə

adı "uheyl" şəklindədir. Ancaq bu söz danışan canlıların

seçmələrinə izafə edilər, bunların adısansas(n)ı bilinməyənlərinə,

zamana və məkana izafə dilmez. Sözgəlişi: "Filanın alı" deyilir də

"Adamın alı" və ya "bu zamanın" yaxud "bu mövzunun alı" deyilməz.

Məsələn: "Dərzinin alı" deyilməz. Tərsinə bu söz ən üstün və ən/en

şərəfli olanlara izafə edilər. "Allahın alı", "sultanın alı" deyilə bilər.

Amma "əhl" sözü hər şeyə izafə edilə bilər: "Zamanın əhli" və

"Diyarın əhli" deyilə bildiyi kimi "Allahın əhli" və "Dərzinin əhli" də

deyilə bilər." Bir görüşə görə; bu söz şəxs addır və "uvely" şəklində

kiçildilər. Qohumluq və ya köləlik yoluyla insana çox yaxın

olan kəslər mənasında istifadə edilər." el-Müfredatdan al/götürdüyümüz götürmə

burada sona çatdı. Bu halda "İbrahimin və İmranın əli"ndən

məqsəd, onların əhli içində özünə çox yaxın olanlardır.

İfadənin zahirindən anladığımız qədəriylə İbrahimin ailəsindən

məqsəd, soyundan gələn yaxşılardır. İshak, İsrail (Yaqub) və digər

İsrailoğullarından olan peyğəmbərlər, İsmayıl və onun soyundan

gələn pak kəslər, hamısının əfəndisi Hz. Məhəmməd (s. a. a) və

vəlayət mövqes(n)i etibarilə ondan sonra gəlib ona bağlı olanlar kimi.

Ancaq İbrahim ailəsi ilə birlikdə İmran ailəsindən də danışılması,

ifadənin bu genişlikdə istifadə edilmədiyini göstərər. Çünki burada sözü

edilən İmran, ya Məryəmin ya da Musanın atasıdır. Hər iki

təqdirdə də İbrahimin soyunun və əlinin əhatəsinə girər. Amma

görüldüyü kimi ayədə, İbrahimin əlinin xaricində tutulmuşlar. Bu

halda, bu ayədə keçən "İbrahimin əli"ndən məqsəd, təmiz soyunun

bir qisimidir, bütünü deyil.

Uca Allah bir ayədə belə buyurur: "Yoxsa anlar Allahın

öz fəzlindən insanlara verdiklərinimi qısqanırlar? Doğrusu

biz, İbrahimin ailəsinə kitabı və hikməti verdik; onlara böyük bir

mülk də verdik." (Nisa, 54) Ayənin içində iştirak etdiyi hissənin axışını

10 ........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

göz qarşısında saxladığımız zaman, İsrailoğullarının tutumlarını

rədd edici və onları yeriçi mahiyyətdə olduğunu görərik. Bu səbəbdən

bu ayədə haqqında danışılan: "İbrahim ailəsi" ilə, İsrailoğullarından

yəni İshakdan, Ya-kupdan və Yaqubun soyundan (ki onlar

İsrailoğullarıdır) başqa bir birlik nəzərdə tutulmuşdur. Geridə, İbrahim'

en tərtəmiz ailəsini təmsil etmək üzrə İsmayılın soyundan başqası

qalmır. Peyğəmbər Əfəndimiz (s. a. a.) və Əhli Beyti də bunlar

arasında iştirak edər.

İrəlidə, inşallah, ayədə keçən "insanlar" ifadəsiylə şəxsən

Peyğəmbərimizin (s. a. a) nəzərdə tutulduğundan və onun bu ayənin dəlalətiylə

İbrahimin ailəsinin əhatəsinə girdiyindən danışacağıq.

Ayrıca, başqa ayələr də bu xüsusa işarə etməkdədir: "Doğrusu,

insanların İbrahimə ən yaxın olanı, ona uyanlar və bu Peyğəmbər

ilə iman edənlərdir." (Al/götürü İmran, 68) "İbrahim, İsmayılla birlikdə

Evin (Kəbənin) sütunlarını yüksəltdiyində ikisi belə dua

etmişdi: "Rəbbimiz, bizdən bunu qəbul et. Şübhəsiz, sən eşidən və

bilənsən; Rəbbimiz, ikimizi sənə təslim olmuş et və soyumuzdan

sənə təslim olmuş bir ümmət ver. Bizə ibadət üsullarını göstər…

Rəbbimiz, içlərindən onlara bir elçi göndər, onlara ayələrini

oxusun, kitab və hikməti öyrətsin və onları təmizləsin." (Bəqərə,

127-129)

Bu səbəbdən "İbrahimin ailəsi" onun İsmayıl kanalıyla davam

edən tərtəmiz nəsilidir. Təfsirini təqdim etdiyimiz ayədə məhdudlaşdırma

qəsdi güdülmür. Bu ayədə, İbrahimin və Musa kimi İshak

kanalıyla sürən soyundan gələn tərtəmiz peyğəmbərlərin seçilmişliyindən

danışılmamış olması ilə, bir çox ayədə insanların menkıbelerinden,

üstün mövqelərindən və yüksək dərəcələrindən söz

edilmiş olması arasında bir ziddiyyət yoxdur. Mövzuyla əlaqədar bir çox ayə

vardır və onları burada zikr etmənin gərəyi yoxdur. Çünki bir şeyi

olumlamak, ondan başqasını olumsuzlamak mənasını verməz.

Ayədəki bu yanaşma, İsrailoğullarına bağlı bu növ xarakterizə etmələrlə

də ziddiyyət təşkil etməməkdədir: "And olsun, biz İsrailoğullarına kitab,

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ............................................................................................... 11

hökm və peyğəmbərlik verdik, onları təmiz və gözəl şeylərlə

ruzi verildirdik və onları aləmlərə üstün etdik." (Casiyə, 16) Ayələr

arasında ziddiyyət təşkil etmənin olmaması açıq-aşkardır.

İsrailoğullarının aləmlərdən üstün qılınması, başqalarının

həm aləmlərdən, həm onlardan üstün qılınmasına maneə deyil.

Bir və ya bir neçə qövmün başqalarından üstün qılınmış olması, yalnız

onların dünyəvi və ya ührəvi fəzilət baxımından digər insanların

önünə qoyulmuş olduqlarını göstərər. Əgər onların insanlardan üstün

qılınmaları, başqalarının üstün qılınmışlığını və ya təfsirini təqdim et-

duğumuz ayədə haqqında danışılanların, yəni Adəmin, Nuhun, İbrahimin

ailəsinin və İmran ailəsinin aləmlərin üzərində seçilmiş olmaları,

başqalarının aləmlər üzərində seçilmiş olmalarını mənfiləsə idi,

bu vəziyyətin ayədə zikr edilənlər arasında da bu cür bir olumsuzlamayı

tələb edəcəyi açıqdır.

Eyni

şəkildə bunların, başqalarına üstün qılınmış olmaları, bir-birlərinə

üstün olmalarını da olumsuzlamaz. Necə ki uca Allah,

peyğəmbərləri aləmlərdən üstün etdiyi kimi, onların bəzisini də

digər bəzisindən üstün etmişdir. Uca Allah mövzuyla əlaqədar olaraq

belə buyurur: "Onların hamısını aləmlərə üstün etdik." (Ən'am,

86) "Biz peyğəmbərlərin bir qisimini bir qisiminə üstün etdik." (İsra,

55)

İmran ailəsinə gəlincə; İmranın Məryəmin atası olduğu

aydın olur. Təfsirini təqdim etdiyimiz bu iki ayənin, İmranın arvadının

və qızı Məryəmin hekayəsini izah edən ayələrdən dərhal sonra yer/yeyər

al/götürmüş olması da bunu dəstəkləməkdədir. Quranda Məryəmin

atası "İmran" adıyla bir neçə dəfə zikr edilmişdir. Amma Musanın

atasıyla əlaqədar olaraq istifadə edildiyi qətilik qazanan İmran adı, bir

tək yerdə belə zikr edilməmişdir. Bu vəziyyət, ayədə keçən "İmran"

adıyla Məryəmin atasının nəzərdə tutulduğu fikirini

dəstəkləməkdədir. Buna görə, ayədə keçən "İmran ailəsi"

ifadəsiylə Hz. Məryəm və Hz. İsa və ya ikisiylə birlikdə İmranın

arvadı nəzərdə tutulmuşdur.

12 ........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Xristianların Məryəmin atasının adının "İmran" olduğunu

qəbul etmədikləri qiymətləndirməsinə gəlincə; Quran onların

hevasına uyğun gələcək deyil.

(Al/götürü İmran / 34) "Onlar bir-birlərindən törəmə tək bir nəsildir." Nəsil sözü

əslində kiçik uşaqlar mənasındadır. Daha sonra bütün uşaqlar

mənasında istifadə edilmişdir. Ayədə nəzərdə tutulan da budur. Qramadıq

baxımdan ətfi bəyan mövqeyində olduğu üçün mansuptur.

"...bir-birindən..." ifadəsi göstərir ki fərz edilən hər bir qrup,

digər qrupdan başlayıb onda sona çatır. Bu da bütününün, xüsusiyyət

və vəziyyət etibarilə parçaları bir-birindən ayırdedilmeyecek şəkildə

bənzəməsini tələb edir. Mövzu onların seçilmiş olmalarıyla əlaqədar

olduğuna görə, bu deməkdir ki, onlar, uca Allahın özlərini aləmlər

üzərinə seçmək surətiylə bəxş etdiyi üstünlük xüsusiyyəti baxımından

bir-birindən fərqsizdirlər. Çünki ilahi hərəkətlərdə boş, faydasız

və oyun kimi şeylər də-savvur edilə bilməz. Aləmdə son dərəcə əhəmiyyətli

xeyrlərə mənşə meydana gətirən, seçib üstün etmə hadisəs(n)i də ilahi hərəkətlərdəndir.

"Allah eşidəndir, biləndir." Onların vicdanlarının dərinliklərindəki

duyğularına dəlalət edən sözlərini eşidər. Vicdanlarının və ürəklərinin

dərinliklərindəki düşüncələrini, duyğularını bilər. Bu baxımdan

bu son cümlə, onların seçilmişliklərini səbəbliləşdirmə məqsədinə

istiqamətlidir. Necə ki: "Onlar bir-birlərindən törəmə tək bir nəsildir."

ifadəsi də seçilmə nemətinin bütününü əhatə etdiyinə işarə edən

bir səbəbliləşdirmə cümləsi mövqesindədir. Bu səbəbdən ifadədən

bu nəticəs(n)i qəbul edirik: Uca Allah bunları aləmlərin üzərinə seçdi.

Ancaq bu seçilmişlik bütününü əhatə edən bir lütfdür. Çünki onlar,

fərdləri bənzəyən tək bir nəsildir. Ürəklərin təslim olmuşluğu və

haqq mesajın nümayəndəliyi baxımından bir-birlərinə gəlib söykən/dözərlər.

Allah, onları aləmlərin üzərinə seçməklə onlara böyük nemət bəxş etmişdir.

Çünki o, onların sözlərini eşidər və ürəklərində keçənləri

bilər.

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ............................................................................................... 13

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

əlinində İmam Razılıq (ə.s) ilə Memin arasında keçən bu

dialoqa yer verilər: "Memin dedi ki: "Allah, Peyğəmbərin (s. a. a)

soyunu digər insanlardan üstün etmişdirmi?" İmam (ə.s) dedi ki:

"Uca Allah kitabının möhkəm ayələrində Hz. Peyğəmbərin (s. a. a)

soyunun geri qalan insanlardan üstün olduğunu ifadə etmişdir."

Memin belə dedi: "Bu dediyin, kitabın harandadır?" İmam Razılıq

(s. a) belə dedi: "Gerçək budur ki, Allah, Adəmi, Nuhu, İbrahim ailəsini

və İmran ailəsini aləmlər üzərinə seçdi. Onlar bir-birlərindən

törəmə tək bir nəsildir." (c. 1, s. 230, h: 23)

Təfsir-ul Ayyaşidə Əhməd b. Məhəmməd, İmam Razılıqdan (ə.s),

o da İmam Misdən (ə.s) belə rəvayət edər: "Kim, (Allahın) bir

işdən (xalqın işindən) boşaldığını (yaratdıqdan sonra onların işlərinə

qarışmadığını) iddia etsə, yalan danışmış olar. Çünki uca Allahın

meşiyeti canlılar arasında qüvvədədir; istədiyini diləyər və

dilədiyini edər. Allah belə buyurmuşdur: "Onlar bir-birlərindən

törəmə tək bir nəsildir. Allah eşidəndir, biləndir." Sonu başındandır

və başı sonundandır. Əgər ondan bir şeyin qəti olacağı

[İmrana oğlanı veriləcəyi] sizə xəbər verilər amma ondan

başqası [qız uşağı Məryəm] olsa, yenə də bildirildiyiniz üzrə

sonra o xəbər [Hz. İsanın doğulmasıyla oğlanının verilməsi]

reallaşmışdır. [Bu səbəbdən bu cür hadisələrlə Allahın işlərdən əl

çəkdiyini əsla/çəkin sanmağasınız.] (c. 1, s. 169, h: 32)

Bu ifadə: "Onlar bir-birlərindən törəmə tək bir nəsildir."

cümləsi haqqında etdiyimiz şərhlərə işarə edir.

Yenə eyni əsərdə İmam Misin (ə.s) bu ayəs(n)i oxuduqdan sonra

belə buyurduğu rəvayət edilər: "Biz onlardanıq. Biz bu nəsilin

davamı və saldosuyuq." (c. 1, s. 168, h: 29)

Mən deyərəm ki: İmam (ə.s): "Biz bu nəsilin davamı və bakıyesiyiz."

sözündə keçən "itret", əsli etibarilə bir şeyin söykən/dözdüyü təməl

deməkdir. Buna görə övladlara və köçüb gedən yaxın qohumla

14 ........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

rə "itret" deyilir. Digər bir ifadəylə, tayfanın qoruma altında olan bel

sümüyü mənasını ifadə edər. Bundan aydın olur ki, Hz. İmam (ə.s)

uca Allahın: "Onlar bir-birlərindən törəmə tək bir nəsildir." sözündən,

Adəmdən, Nuha, İbrahim ailəsinə və İmran ailəsinə doğru

davam edən və qorunan bir soy birliyini anlamışdır. Beləcə Adəm

və Nuhla birlikdə İbrahim ailəsi ilə İmran ailəsinin zikr edilmiş

olmasındakı incəlik də aydın olur. Bu, seçilmişliyin bir zəncirin

halqaları kimi bitişik bir şəkildə davam etdiyinə istiqamətli bir işarədir.

---------------------

Qiymətli Qardaşlarım Mizan Təfsirini və digər Ehlibeyt əsərlərini

www.islamkutuphanesi.com www.mizantefsiri.com www.ehlibeytkutuphanesi.com saytlarından endirə bilərsiniz.

[YUXARI GIT]