Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

(Al/götürü İmran / 51) "Həqiqətən Allah, mənim də Rəbbim, sizin də Rəbbinizdir. Elə isə ONA ibadət edin." Hz. İsa bu sözü özünü ilah olaraq qəbul edənlərin

iddialarını çürütmək üçün söyləyir. Bunu söyləyərkən, iti

fərasətiylə onların irəlidə özünü ilahlaşdıracaqlarını sezirdi.

Ya da irəlidə belə bir vəziyyətin meydana gələcəyi, özünə vəhy

yoluyla bildirilmişdi. Necə ki bənzəri bir qiymətləndirməyi: "Quş

olar." və "Ölüləri dirildərəm." ifadələrinin "Allahın icazəsiylə" qeydiylə

birlikdə iştirak etmiş olması haqqında da etmişdik. Ancaq, uca

Allahın Hz. İsadan köçürdüyü: "Mən onlara mənə əmr etdiklərinin

xaricində heç bir şeyi söyləmədim. O da bu idi: "Mənim də Rəbbim,

sizin də Rəbbiniz olan Allaha qulluq edin." (Maidə, 117) sözlər bunun

Allahın əmri və vəhyi olduğunu ortaya qoyur.

(Al/götürü İmran / 52) "İsa, onlardan inkarı hissiyyatın tərəfindən, dedi ki: "Allah üçün mənə kömək edəcəklər kimlərdir?" Məryəmə yönəldilən müjdə, Hz. İsanın ana rəhminə

enişindən, peyğəmbər oluşuna və insanları Allaha ibadət

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ....... 67

etməyə dəvət edişinə qədər, həyatının müxtəlif mərhələlərini əhatə etdiyi

üçün, ayələrin axışı içində ondan qısaca danışılır və hekayəsi bütünləyici

cümlələrlə detallandırılır. Bununla, onun həvarilərini

seçişini və qövmünün ona qarşı bir tələ hazırlamasını və uca Allahın

İsanı təmizləyərək, həyatına son verərək və qatına yüksəldərək

qövmünə qarşı daha dəyişik bir tələ dövrəyə soxmasını nəzərdə tuturuq,

ki bununla da onun hekayəsi sona əriyir.

Bu izahatda, ayələrin enişinə həmsöhbət olan Necran

Xristianlarının vəziyyətini maraqlandırdığı qədəriylə hekayəyə yer/yeyər

verilir. Bunlar araşdırma etmək və Rəsulullahla (s. a. a)

mübahisə et/müzakirə etmək üzrə bir heyət halında Mədinəyə gəlmişlər idi. Bu

yüzdən hekayənin əhatəs(n)i içində olub Nisa, Maidə, Ənbiya, Zuxruf

və Səff kimi surələrdə yer verilən bəzi inkişaflara bu surədə yer/yeyər

verilməmişdir.

Ayələrin axışı içində, ürəyi maraqlandıran bir vəziyyət olan inkar=

kü-fürle əlaqədar olaraq "sezmə"dən danışılmış olması, bunun

onlar tərəfindən həqiqətən sərgiləndiyi və bu sayədə sezmənin mümkün

olduğu üçündür. Ya da küfr qaynaqlı bir işə, yəni özünə əziyyət

etmələrini, öldürməyə cürət etmələrini görüncə, küfrü seçdiklərini

sezir. "İsa... hissiyyatın tərəfindən" yəni adları

İncildə keçən

İsrailoğullarından küfr əlamətlərini qəbul edincə, "Allah üçün mənə

kömək edəcəklər kimlərdir?" dedi. O, bu sualı yönəldərkən qövmünün

içindən bəzi adamları təyin etməyi, onları dini pratize faktorun/etmənin

qabaqcılları halına gətirməyi məqsəd qoymuşdu. Beləcə din, onların

praktik yaşayışlarında güc tapacaq, sonra da digər insanlara doğru

bir yayılma müddətinə girəcəkdi. Hər təbii və ictimai gücün xarakteristika

xüsusiyyətidir bu. İşə başlarkən, təsirini göstərərkən və praktikasını

yayarkən hər şeydən əvvəl özü üçün bir əsas əldə edər.

Bunu mərkəzləşmə, sıxlaşma və dəstək tapma mərkəzi halına

gətirər. Əksinə təqdirdə, işlərdə sabitlik və davamlılıq olmaz. Bütün

səylər boşa gedər. Heç kimə fayda təmin etməz.

İslamın dəvət müddətində də bənzəri inkişaflara şahid oluruq.

Rəsulullah Əfəndimiz (s. a. a) Akabedə və Rıdvan ağacı altında

68 ......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

bu məqsədlə Müsəlmanlardan beyət, bağlılıq andı al/götürmüşdü. Peyğəmbərimiz

(s. a. a) bununla dəvət hərəkətinin davamlılıq qazanması üçün

güc birliyini təmin etməyi hədəfləmişdi.

Hz. İsa (ə.s) dəvətinin İsrailoğullarının hamısı və ya böyük bir

qisimi arasında müvəffəqiyyətli olmayacağını, hər hansı bir müsbət nəticə

al/götürə bilməyəcəyini və onların küfrü seçmələrinin qaçınılmaz olduğunu

və əgər özünü ortadan qaldıracaq olsalar, dəvət hərəkətinin

bitəcəyini və çətinliklərin katmerleşeceğini qəti olaraq anlayınca,

dəvətinin davamlılıq qazanması üçün belə bir cəhddə ol/tapıldı,

Allahın yolunu izləmək üzrə onlardan kömək istədi. Həvarilər

onun bu kömək çağırışına müsbət cavab verdilər. Beləcə soydaşlarının

geri qalanından iman xüsusiyyətləriylə ayrıldılar.

Bu hadisə, iman və küfrün ayrışması üçün bir nirengi meydana gətirmiş;

dəvətin yayılması və qəti dəlillərin təqdim edilməsi nəticəs(n)i də imanın

küfrə qarşı üstünlük təmin etməsinin təməlini atmışdı. İmanın küfrə

qarşı üstünlük təmin etməsinin və küfr bəhanələrini ortadan kaldırışının

də başlanğıc nöqtəsi idi. Mövzuya bağlı olaraq uca Allah

belə buyurur: "Ey iman edənlər, Allahın köməkçiləri olun;

Məryəm oğulu İsa Həvarilərə: "Allaha yönələrkən mənim köməkçilərim

kimdir?" deməsi kimi. Həvarilər də demişlər idi ki: "Allahın

köməkçiləri bizlərik." Beləcə İsrailoğullarından bir birlik i-

man etmiş, bir birlik də inkar etmişdi. Sonunda biz iman edənləri

düşmənlərinə qarşı dəstəklədik, onlar da üstün gəldilər."

(Səff, 14)

"...Mənə kömək edəcəklər kimlərdir?" ifadəsindəki "kömək

edəcəklər" sözü "Allah üçün…" sözüylə qeydləndirilmişdir. Bununla

təşviq və təhrik etmə məqsədi güdülür ki, problemin soruluş

məqsədi də budur. Eynilə Bəqərə surəsində iştirak edən bu ifadə kimi: "Allaha

gözəl bir borcu verəcək olan kimdir?" (Bəqərə, 245)

Ayənin orijinalında keçən "elə" zərfi

"Mənə kömək edəcəklər

kimlərdir?" sözüylə elin idilidir. Ki kömək sözü burada getmə

və ya bənzəri mənas(n)ı ehtiva edər. Bu səbəbdən keçişsiz hərəkət olar və nes

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ....... 69

ne=meful ala bilməsi üçün "elə" zərfi kimi bir hərfə ehtiyac duyar. Necə ki

Quranda Hz. İbrahimin (ə.s) bu sözü köçürülər: "Şübhəsiz mən,

Rəbbimə gediciyəm; o, məni hidayətə çatdıracaq." (Saffat, 99)

Bəzi təfsirçilərin ifadənin axışı içində iştirak edən "elə" hərfi cerrini

"maa=beraber" mənasına al/götürmələrinin dəlili yoxdur. Ayrıca, uca

Allahın başqa varlıqlarla eyni kateqoriyaya soxulması, ONun da köməkçilərdən

biri sayılması Quranın ədəbinə yaraşmaz. Qaldı ki,

İsanın (ə.s) ədəbi də belə bir ifadəni istifadə etməyə əlverişli olmaz. Bunu

Quranda iştirak edən sözlərindən açıqca qəbul edə bilirik. Eyni

şəkildə

həvarilərin: "Biz, Allahın köməkçiləriyik." şəklindəki sözləri də

belə bir ehtimalı ortadan qaldırır. Çünki, əgər yuxarıdakı yanaşma

doğru olsaydı, həvarilərin: "Biz Allah ilə birgə sənə kömək

edicilərik." demələri lazım idi. Bu, üzərindəki düşünülməsi lazım olan

bir xüsusdur.

"Həvarilər: "Biz, Allahın köməkçiləriyik, Allaha inandıq, bizim Müsəlmanlar

olduğumuza şahid ol." dedilər." Bir insanın həvarisi, onun

insanlar içində özünə xas etdiyi, xüsusi maiyeti deməkdir. Bəzilərinə

görə, bu söz çox ağ mənasını verən "hur" sözündən

törəmişdir. Quranda bu söz, yalnız Hz. İsanın (ə.s) xüsusi

maiyeti sayılan yoldaşları üçün istifadə edilmişdir.

"…Allaha inandıq…" sözləri "Biz, Allahın köməkçiləriyik." sözlərinin

şərhi xüsusiyyətindədir. Bu da "Allah üçün mənə kömək

edəcəklər kimlərdir?" sözüylə əlaqədar olaraq yuxarıda: "Kömək

sözü, burada getmə və ya bənzəri bir məna ehtiva edər." şəklindəki

şərhimizi dəstəklər xüsusiyyətdədir. Çünki Allaha iman etmə,

Allaha gedən yolda getməyi ifadə edir ki, onsuz da/zatən imanın özü

də yoldur.

Görəsən, həvarilər ilk dəfə buradamı

İsaya inanırdılar? Necə ki:

"Məryəm oğulu İsanın həvarilərə: "Allaha yönələrkən mənim

köməkçilərim kimlərdir?" deməsi kimi. Həvarilər də demişlər idi

ki: "Allahın köməkçiləri bizlərik." Beləcə İsrailoğullarından bir

birlik iman etmiş…" (Səff, 14) ayəsindən, inanmadan sonrakı bir

70 ......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

imanın söz mövzusu olduğu qəbul edilir. Bunun da bir qorxusu yoxdur.

Daha əvvəl iman və islamın=teslimiyetin, bəzisinin bəzisindən

yuxarı, fərqli mərtəbələrinin ol/tapıldığına bağlı olaraq etdiyimiz

şərhlərə baş vurulduğunda, bu xüsus daha diqqətə çarpanlıq qazanar.

Hətta deyə bilərik ki: "Hanı həvarilərə: "Mən və elçimə iman e-

din." deyə vəhy etmişdim; onlar da: "İman etdik, həqiqətən

Müsəlmanlar olduğumuza sən də şahid ol." demişlər idi." (Maidə,

111) ayəs(n)i onların Hz. İsaya verdikləri cavabın vəhy olduğunu,

onların bir peyğəmbər olduqlarını, bu səbəbdən, bu cavablandır

imandan sonra iman etmiş olduqlarını göstərir.

Ayrıca: "Bizim Müsəlmanlar olduğumuza şahid ol… Rəbbimiz,

sənin endirdiyinə inandıq və elçiyə uyğun gəldik." şəklindəki sözləri,

ifadənin axışı içində keçən "İslam" ilə mütləq mənada uca

Allahın özlərindən istədiyi və haqqlarında nəzərdə tutduğu hər şeyə

təslim olma faktının nəzərdə tutulduğunu göstərir. Bu da yuxarıdakı

qiymətləndirməmizə bağlı bir başqa dəlildir. Çünki bu şəkildə

İslam olma, ancaq ixlaslı möminlər üçün etibarlı bir mərtəbədir.

Tövhidə və peyğəmbərlik missiyasına iman etdiyini ifadə edib, şahidlik

cümləsini tələffüz edən hər kəs üçün deyil.

Bunun da şərhi

budur: İslam və iman mövzularını

araşdırdığımız hissədə, iman və islamın mərtəbələrinin

olduğundan danışmışdıq. Hər iman mərtəbəsindən əvvəl islam

mərtəbələrindən bir mərtəbə ol/tapılar. Necə ki: "Allaha inandıq,

bizim Müsəlmanlar olduğumuza şahid ol." cümləsindən də bunu

qəbul etmək mümkündür. Diqqət yetirilsə, burada iman "hərəkət" kipinde,

islam isə "sifət" kipinde deyilir.

İslamın ilk mərtəbəsi, təslim olmaq və ümumiyyətlə dinin təməl

prinsiplərinə şahidlik etməkdir. Bunu, söz mövzusu şəkli şahidliyə

istiqamətli ürəyi bağlılıq və benimseyiş izlər. Bunu da (ki islamın

ikinci mərtəbəsidir) imanın ifadə etdiyi anlama istiqamətli ürəyi təslim

meydana gəl vəziyyəti izlər. Bu nöqtədə, Allah və Rəsulunun əmr etdiyi

hər şeyə istiqamətli gizli etiraz və məmnunsuzluq duyğuları silinər gedər.

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ....... 71

Buna dinə praktik olaraq uyğun gəlmə deyirik. Bunu da (ki imanın ikinci

mərtəbəsidir) əməlin hər cür şirk qırıntısından təmizlənməsi, qulluq

xüsusiyyətinin bütün əməl və hərəkətlərə sinmesi vəziyyəti izlər. Bunu da (ki

islamın üçüncü mərtəbəsidir) Allahın sevgisinə və iradəsinə təslim

meydana gəl vəziyyəti izlər. Bir şey, bu nöqtədə, ancaq Allah üçün sevilər,

ancaq Allah üçün istənər. Burada yalnız Allahın sevdiyi və iradə

etdiyi şeylər olar. Bu səviyyəyə gəlmiş insanın öz nəfsinə istiqamətli

sevgi və istəməsindən əsər olmaz. Bunu da (ki imanın üçüncü

mərtəbəsidir) qulluq xüsusiyyətli bu təslimiyyətin bütün əməlləri əhatə etməsi

vəziyyəti izlər…

Bunları xatırlayıb, Hz. İsanın İsrailoğullarına istiqamətli çağırışı

məzmununda dilə gətirdiyi: "Artıq Allahdan qorxub mənə itaət edin.

Həqiqətən Allah, mənim də Rəbbim, sizin də Rəbbinizdir. Elə isə

ONA ibadət edin; doğru yol işdə budur." sözləri üzərində dayanıb

düşündüyün zaman, Hz. İsanın (ə.s) əvvəl Allah qorxusunu və

özünə itaət edilməsini əmr etdiyini, daha sonra bunu da bu sözlərlə

səbəbləndirdiyini görərsən: "Həqiqətən Allah, mənim də

Rəbbim, sizin də Rəbbinizdir." Yəni, ey birlik, Allah həm sizin,

həm də sizə göndərilən elçinin Rəbbidir. Bu səbəbdən, iman etmək

surətiylə Allahdan qorxub çəkinməniz və məni izləmək surətiylə

mənə itaət etməniz lazımdır.

Qısacası; təqva və rəsula itaət etmək, yəni iman edib təbii/tabe olmaq

surətiylə ONA qulluq təqdim etməniz lazımdır. Bu sözlərdən çıxan

nəticə budur. Buna görə səbəbləndirmə məqsədli cümlədə təqva

və itaət yerinə: "ONA ibadət edin." ifadəsi istifadə edilir. Bu dəyişikliyə

baş vurulması, təqva və itaətin Allah ilə olan əlaqəsini şərh

məqsədinə istiqamətlidir. Çünki bu əlaqə, ibadət şəklində daha

də açıqdır. Ardından bu ibadətin dümdüz yol olduğu ifadə edilir.

Beləcə ibadətin, insanı Allaha aparan bir yol olduğu vurğulanır.

Ardından Hz. İsa, onların inkara sapdıqlarını sezinləyib, böyük

bir qisiminin iman etməsindən ümidini qəticə, "Allah üçün mənə

72 ......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

kömək edəcəklər kimlərdir?" dedi. İzləməyə dəvət etdiyi bu DOS-

doğru yolda getmədə, özünə köməkçi olacaq kəslər axtardı.

Dəvət etdiyi yol isə ibadət idi. Təqva və itaət yəni. Həvarilər, tam da

onun istədiyi kimi cavab verdilər və dedilər ki: "Biz Allahın köməkçiləriyik."

Ardından, bu sözlərinin şərhi xüsusiyyətində bir

komanda/dəstə sözlər sərf etdilər və dedilər ki: "Alaha inandıq, bizim Müsəlmanlar

olduğumuza şahid ol." Onların Müsəlmanlıqla nəzərdə tutduqları,

itaət və təbii/tabe olmadıyar. Buna görə sığınmış və zəlil olmuş bir

şəkildə Rəblərinə istiqamətli xitabda ol/tapılıb, Hz. İsaya verdikləri

sözü bir daha təkrarlayırlar və deyirlər ki: "Rəbbimiz, sənin endirdiyinə

inandıq və elçiyə uyğun gəldik." Burada "İslam" anlayışı yerinə

"təbii/tabe olmağı" istifadə edirlər və imanın sahəsini, Allahın endirdiklərinin

bütününə inanmaq qeydiylə genişlədirlər.

Bu da göstərir ki, Məryəm oğulu İsanın özlərinə öyrətdiyi

kitab, hikmət, Tövrat və İncilin şəxsində uca Allahın endirdiklərinin

bütününə iman etmiş, bu barədə rəsula təbii/tabe olmuşlar idi. Bu da

gördüyünüz kimi imanın ilk dərəcəsi deyil, tərsinə ən yüksək və ən/en

ulu dərəcəsidir.

Müsəlmanlıqlarına və təbii/tabe oluşlarına Hz. İsanı

şahid göstərib:

"Allaha inandıq və biz Müsəlmanıq." kimi bir ifadə istifadə etməmiş

olmaları, Rəblərinə vəziyyətlərini ifadə edərlərkən bir dayaqlarının

olması üçündür. Çünki: "Rəbbimiz, sənin endirdiyinə inandıq və

elçiyə uyğun gəldik." deyirlər. Bununla sanki bunu demək istəyirlər: "Ey

Rəbbimiz, vəziyyətimiz bundan ibarətdir, sənin elçin də buna şahiddir."

(Al/götürü İmran / 53 ) "Rəbbimiz, sənin endirdiyinə inandıq, elçiyə uyğun gəldik; bizi şahidlərlə birlikdə yaz." Bu sözü həvarilər söyləmişlər. Amma onların söylədiklərinə bağlı "dedilər" sözü hazfedilmiştir. Bununla da hadisənin öz

axışı izah edilmək istənir. Bu, Quranın lətif ifadə tərzinin bir xüsusiyyətidir.

Daha əvvəl buna toxunmuşduq. Həvarilər uca Allahdan özlərini

şahidlərdən yazmasını istəyirlər. Bunu isə, iman edişlərinin

və təslim meydana gəllərinin dərhal sonra dilə gətirirlər. Çünki rəsulun

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ....... 73

risalətini təbliğ etmiş olması, ancaq uca Allahın ona söz və hərəkət

olaraq endirdiyi şeyləri şərhi, yəni dinin əmr və əlamətlərini

öyrətməsi və praktikada tətbiqi ilə mümkündür. Çünki təbliğin

reallaşdığına şahidlik etmək, ancaq mesajı rəsuldan öyrənmək

və praktikada da ona uyğun gəlməklə olar. Ta ki, onun uyğun gəlməyə çağırıldığı

mesaja uyğun hərəkət etdiyinə, onu tapdalamadığına, qarşısında yer/yeyər

al/götürmədiyinə şahidlik edilsin.

İfadənin axışından aydın olduğu qədəriylə bu şahidlikdən məqsəd,

bu ayədə işarə edilən şahidlikdir. "And olsun, özlərinə peyğəmbər

göndərilənlərə soruşacağıq və onlara göndərilən (peyğəmbər)

lere də əlbəttə soruşacağıq." (Ə'RAF, 6) Bu səbəbdən, təbliğin yerinə

gətirildiyinə bağlı şahidlik nəzərdə tutulur. Lakin: "Elçiyə endiriləni

dinlədiklərində, haqqı tanışlarından ötəri gözlərinin yaşlarla

dolub daşdığını görərsən. Deyərlər ki: "Rəbbimiz, inandıq, elə isə

bizi şahidlərlə birlikdə yaz." (Maidə, 83) ayəsində isə, rəsulun təqdim etdiyi

mesajın haqq xüsusiyyətli oluşuna şahidlik etmə nəzərdə tutulur, təbliğin

edildiyinə şahidlik deyil. Yenə də doğrusunu uca Allah hər kəsdən

daha yaxşı bilər.

Rəsulun Müsəlmanlıqlarına şahidlikdə ol/tapılmasını istəyələrinin

ardından, bir dəfə daha: "Bizi şahidlərlə birlikdə yaz." demələrindən,

onların istədiklərinin uca Allahın özlərini əməllərin

şahidlərindən yazması olduğu aydın olur. Bunu uca Allahın İbrahim

və İsmayıl peyğəmbərin duaları olaraq bizə köçürdüyü ifadələrdən

də sezinləyirik: "Rəbbimiz, bizi sənə təslim olanlar et, nəsilimizdən

də sənə təslim olan bir ümmət çıxar. Bizə ibadətlərimizi

göstər." (Bəqərə, 128) Bu ayənin təfsiri çərçivəsində təqdim etdiyimiz

şərhlərə müraciət edilə bilər.