Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

"Ey İsa, səni vəfat etdirəcəyəm, səni özümə yüksəldəcəyə(i)m və

səni təmizləyəcəyəm..." Allah, Hz. İsanın qiyamət günü bu sözləri

söyləyəcəyini rəvayət edər: "Onların içində qaldığım müddətcə, mən

onların üzərində bir şahidim. Mənim həyatıma son verdiyində,

üzərindəki müşahidə edici sən idin. Sən hər şeyin üzərində şahid olansan."

(Maidə, 117)

Təfsir-ul Ayyaşidə İmam Sadiğin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər:

"İsa göyə yüksəldilərkən üzərində Məryəmin əyirdiyi, Məryəmin

hördüyü və Məryəmin tikdiyi bir jilet vardı. İsa göyə varın tərəfindən, ona:

"Üzərindəki dünya bəzəklərini at." deyə səslənildi." (c. 1, s. 175, h: 53)

İnşallah Nisa surəsinin sonlarında bu iki hədisin mənasını

açıqlayacağıq.

et-Dürr-ül Mensur adlı əsərdə: "Şübhəsiz Allah qatında İsanın

vəziyyəti..." ayəsiylə əlaqədar olaraq ABŞ b. Hamid və İbni Cərir,

Katadedən belə rəvayət edərlər: "Bizə izah edildi: "Necranlıların

əfəndisi və yepiskopu olan iki şəxs, Peyğəmbərimizlə (s. a. a) görüşdülər

və ona İsa haqqında bu sualı soruşdular: "Hər insanın bir atası

vardır. Yaxşı niyə İsanın atası yoxdur?" Bunun üzərinə uca

Allah: "Şübhəsiz Allah qatında İsanın vəziyyəti..." deyə başlayan

ayəs(n)i endirdi." (s. 2, s. 37)

Mən deyərəm ki: Buna yaxın məzmuna sahib xəbərlər Süddidən,

İkrimədən və başqalarından rəvayət edilmişdir. Təfsir-ul Qummuda

94 ......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

də (c. 1, s. 104), bu ayənin söz mövzusu hadisə üzərinə nazil olduğu ifadə edilər.

HƏDİSLƏR İŞIĞINDA "MUHADDES" İLƏ ƏLAQƏDAR ŞƏRH

əl-Besair adlı əsərdə, Zürarenin belə dediyi rəvayət edilər: "İmam

Cəfər Sadiğə (ə.s) "Rəsul", "Nəbi" və "Muhaddes"in nə an-

lama gəldiyini soruşdum. Buyurdu ki: "Rəsul; özünə Rəbbindən

bir mesaj gətirən və "Rəbbin, sənə belə belə əmr edir." deyən

mələyi şəxsən görən kimsəyə deyilir. Rəsul, eyni zamanda nəbi də

olar. Nəbi; öz ürəyinə xəbər endirən mələyi görməz. Onun vəziyyəti

huşunu itirən və bu halında yuxu görən kimsənin vəziyyətinə bənzər."

Dedim ki: "Yuxuda gördüyü şeyin haqq olduğunu necə anlar?"

Buyurdu ki: "Uca Allah, ona bunu açıqlayar. Beləcə mələyi görmədən

bunun haqq olduğunu anlar. Muhad-des isə, mələyin səsini

eşidər, amma onu görməz." (s. 371, h: 12)

Mən deyərəm ki: Bu hədis, əl-Kafi kitabında da İmam Sadiqdən

(ə.s) rəvayət edilmişdir. (c. 1, s. 135) Hədisin sonunda iştirak edən

"şahıdan" sözü "la yera=görmez" sözünün

mef'ulu=nesnesidir və hazır vəziyyətdə səslənən kimsə mənasındadır.

Bu ifadənin "la yerə" hərəkətinin failindən hal olması ehtimalı da

vardır (yəni şahid olduğu halda kimsəni görməz).

Yenə eyni əsərdə, Bureydin İmam Mis (ə.s) və İmam Sadiqdən

(ə.s) etdiyi rəvayətdə belə iştirak edər: "Bureyd: "Rəsul, nəbi və

muhaddes kimlərə deyilir?" deyə soruşar. İmam buyurar ki: "Rəsul;

mələyi açıqca görən, onunla danışan kimsəyə deyilir. Nəbi; mələyin

özünə xəbər gətirdiyini yuxuda görən kimsəyə deyilir. Peyğəmbərlik

və risalət bir kimsədə eyni anda ol/tapıla bilər. Muhaddes isə;

mələyin səsini duy/eşidən, amma şəklini görə bilməyən kimsəyə deyilir."

Bureyd deyər ki: "Dedim ki: "Allah işlərini düzəltsin, yuxusunda görən

kimsə, bunun haqq olduğunu və özünə xəbər gətirənin mələk

olduğunu necə anlar?" Buyurdu ki: "Bunu anlayana qədər, ona

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ....... 95

bu barədə köməkçi olunar. Uca Allah, kitabınızla səmavi kitablara

və peyğəmbərlərinizlə də peyğəmbərlərə son vermişdir."

Eyni əsərdə, Məhəmməd b. Müslimdən belə rəvayət edilər:

"İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) muhaddes kimə deyildiyini soruşdum.

Buyurdu ki: "Muhaddes, mələyin səsini eşidər, amma şəklini görməz."

Dedim ki: "Allah işlərini düzəltsin, yaxşı bunun mələk sözləri olduğunu

necə anlar?" Buyurdu ki: "Özünə bir hüzur/dinclik və güvən duyğusu

bəxş edilər. Beləcə, bu sözlərin mələyə aid olduğunu hiss edər.

Yenə eyni əsərdə, Əbu Basarın İmam Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət

etdiyi ifadə edilər: "Əli (ə.s) muhaddesti, Selman muhaddesti."

Dedim ki: "Muhaddesliğin əlaməti nədir?" Buyurdu ki: "Mələk,

ürəyinə belə belə etməsini ilham edər."

Eyni əsərdə Hamran b. AYın belə rəvayət edər: "İmam Mis

(ə.s) mənə belə dedi: "Əli (ə.s) muhaddesti (muhaddes; özüylə

danışılan deməkdir). Bunu məndən duy/eşidən yoldaşlarımız: "İmamdan,

Əliylə kimin danışdığını öyrənmədən başqa bir şey

etməyəcəksən." dedilər. Bir gün İmam Mislə qarşılaşdım. Də-

dim ki: "Əli muhaddesti, deyə mənə siz xəbər vermədiniz mi?" Buyurdu

ki: "Bəli. "Dedim ki: "Yaxşı, onunla kim danışırdı." Buyurdu

ki: "Mələk danışırdı." Dedim ki: "Yaxşı, o bir nəbi və ya

rəsul idi deyə bilərəmmi?" Buyurdu ki: "Xeyr, elə deyil də belə

deməlisən: Əli (ə.s) bu xüsusiyyətiylə Hz. Süleymanın yoldaşı (Səba'

melikesi Belkısın taxtını gözü açıb bağlamadan əvvəl gətirən Asıf

b. Berhiya) ilə Hz. Musanın yoldaşına (Hz. Xıdıra) bənzər. Onun

nümunəs(n)i, Zülkarneyndir. Duy/eşitmədinmi ki Əlidən "Zülkarneyn peyğəmbər

idimi?" deyə soruşular, o da "Xeyr, amma Allahı sevən və

Allah tərəfindən sevilən, Allah üçün öyüd verən və Allah tərəfindən

öyüdə məzhər olan bir qul idi." cavabını verər. İşdə Əli də belə bir

qul idi."

Mən deyərəm ki: Muhaddesin mənas(n)ı ilə əlaqədar olaraq Əhli Beyt

İmamlarından çox sayda hədis rəvayət edilmişdir ki bunlar, əl

96 ......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Besair, əl-Kafi, əl-Kenz və əl-İxtisas kimi əsərlərdə iştirak edərlər. Bu cür

rəvayətlərə Əhli Sünnə qaynaqlarında da rast gəlirik.

Nəbi, rəsul və muhaddes arasındakı fərqə işarə edən rəvayətlərə

gəlincə; daha əvvəl, rəsul və nəbi arasındakı fərqi açıqlamışdıq.

Bu şərhdə, vəhy; uca Allahın quluyla danışması, mənasına

gəlir, demişdik. Belə bir vəziyyətdə heç bir dəlilə və hüccete

gərək olmadan danışılanın vəhy olduğu qəti olaraq bilinər.

Bu səbəbdən, bu məzmunda ilahi təlqinlər, açıq-aşkar bədihi məlumatlara

bənzər. Bunları əldə etmək üçün insanın, kıyas=tasım kimi təsdiqlə idiçi

bir səbəbə ehtiyacı yoxdur.

Yuxuya gəlincə; bununla əlaqədar rəvayətlərdən aydın olduğu qədəriylə,

bilinən yuxudan fərqli bir mənada istifadə edilmişdir. Bilinən yuxu

deyərkən, insanın gecə və ya gündüz yatmasını nəzərdə tuturuq. Ancaq

nəbilərin vəhyi alış üsullarından biri olan yuxu ilə, huşunu itirmə növü

bir inkişaf nəzərdə tutulur. Bu əsnada nəbi olan insanın duyğuları dayanar,

hərəkətsiz qalar. Bu sırada, bizim oyanıq halındakı görməmizə

bənzər bir görmə formasıyla görməyə başlar. Ardından da uca Allah,

gördüyü şeylərin şeytan mənşəli olmayıb, Allah tərəfindən

gələn vəhy olduğunu qəti hesab etməsi üçün onu dəstəklər.

Muhaddesliğe gəlincə; bu, mələyin səsini duy/eşitmədiyər. Ancaq bu

hiss, ürək vasitəsilədir, normal duyğu orqanı olan qulaq vasitəsilə

deyil. Eyni

şəkildə, zehni bir duyğuysama da deyil. Çünki

belə bir vəziyyətdə, buna ancaq, uzaq məcaz növü sənətiylə

"səs duy/eşitmə" deyilər. (Yoxsa zehni duyğuysamalar özü etibarilə

"səs duy/eşitmə" mənasını ifadə etməzlər.) Buna görə mövzuyla əlaqədar

rəvayətlərdə, səsin duyul/eşidilməsi ilə ürəyə damlama faktı birlikdə

zikr edilir və buna baxmayaraq da bu hadisəyə "danışma" adı verilir.

Bu səbəbdən muhaddes, mələyin danışma səsini duy/eşidər, sözlərini

qulağıyla qəbul edər/hisslər. Eynilə bizim normal səsləri duy/eşitməmiz kimi. O da

normal sözləri və maddi aləmdə eşidilən şeyləri duy/eşidər, lakin onun

duy/eşitdiyi mələk sözünü başqası duy/eşitməz. Bu səbəblə ürəyi bir fakt

olaraq xarakterizə edilər.

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ....... 97

Muhaddesin duy/eşitdiyi sözlərin, şeytanın təlqinləri olmayıb me-

lek sözü olduğunu bilməsi, uca Allahın özünü dəstəkləməsi və

yönəltməsi ilə olar. Necə ki, daha əvvəl Məhəmməd b. Müslimin

köçürdüyü rəvayətdə bu xüsusa belə işarə edilmişdir: "Uca Allah,

ona bir iç hüzur/dincliyi və güvən duyğusu verər ki, bu sayədə onun mələk

olduğunu anlar." Çünki şeytanı təlqinlər, mömin insanın yanında

batil surətdə meydana çıxan batil şeylərdirlər. Bu səbəbdən, onların Allaha

üsyan etmələri mümkün olmayan mələklərin sözləri olmadığı asanca

aydın olar. Ya da haqq surətiylə təqdim edilən batil şeylərdir. Ki bunların

nəticələri və təsirləri də batil olar. Çünki mömin insanla birlikdə

olan ilahi nur, onun gerçək mahiyyətinin ortaya çıxmasını təmin edər.

Necə ki uca Allah belə buyurmuşdur: "Ölü ikən özünü

diriltdiyimiz və insanlar içində getməsi üçün özünə bir nur

verdiyimiz kimsə." (Ən'am, 122)

Ayrıca şeytanı təlqin və vəsvəsələr, insanın ruhunda çətinlik,

ürəyində sarsılma meydana gətirərlər, insanı narahat edərlər. Buna

qarşı Allahın zikri və sözü insana təmkin verər, iç dolğunluq

bəxş edər. Uca Allah mövzuyla əlaqədar olaraq belə buyurur: "İşdə bu

şeytan, ancaq öz dostlarını qorxudar." (Al/götürü İmran, 175) "Yaxşı bilin

ki, ürəklər ancaq Allahı xatırlamaqla hüzur/dinclik tapar." (Rə'd, 28) "Qorxanlar,

özlərinə şeytan tərəfindən bir vəsvəsə toxunduğunda xatırlayıb

dərhal (gerçəyi) görərlər." (Ə'RAF, 201)

Bu halda insan içinə bir söz və ya bir düşüncə damladığı zaman,

bundan ötəri iç hüzur/dincliyi, sükunət və güvən duyğusu hiss edirsə,

bu vəziyyət o söz və o düşüncənin Rəhman mənşəli olduğunu

göstərər. İç çətinliyi və narahatlıq da sözün və ya xatirə gələn

şeyin şeytan mənşəli olduğunun dəlilidir. Bunun tipik nəticələri

tələsikçilik, çaxnaşma, ha-fifcilik və bənzəri davranışlardır.

Rəvayətlərdə muhaddesin, səsini eşitməsinə baxmayaraq mələyi

şəxsən görmədiyi yolundakı ifadələr, mövzunun yalnız bir istiqamətini

şərhə istiqamətlidir; bu iki mənanın (yəni görmənin və duy/eşitmənin)

bir yerdə reallaşmasının qeyri-mümkün olduğuna deyil. Belə ki:

98 ......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

İnsanın muhaddes olmasındakı ölçü, yalnız mələyin səsini duy/eşitməkdir;

səsin sahibini görmək bir zərurət deyil. Əgər bir kimsə,

səsi duy/eşidər və bu əsnada mələyi də görsə, bu, onun

muhaddes olduğundan ötəri mələyi görmüşdür mənasına

gəlməz. Çünki ayələrdə, bəzi muhaddeslerin, danışma əsnasında

mələyi gördüklərinə dair işarə edilir. Uca Allahın Məryəmlə

əlaqədar bu sözü bunun bir dəlilidir: "Beləcə biz ona ruhumuzu

(Cəbrayılı) göndərmişdik, o da, düz bir bəşər qılığında görünmüşdü.

Demişdi ki: "Həqiqətən mən, səndən Rəhman olan Allaha

sığınaram. Əgər təqva sahibisənsə mənə yaxınlaşma." Demişdi ki:

"Mən, yalnız Rəbbimdən gələn bir elçiyəm; sənə tərtəmiz bir

oğlan hədiyyə etmək üçün buradayam." (Məryəm, 17- 19)

İbrahim peyğəmbərin (ə.s) müjdələmə hekayəsindəki

vəziyyətiylə əlaqədar ayə də buna istiqamətli bir dəlildir: "And olsun,

elçilərimiz İbrahimə müjdə ilə gəldikləri zaman "salam"

dedilər... Arvadı ayaqda idi, bunun üzərinə gülidi. Biz ona İshakı,

İshakın arxasından Yaqubu müjdələdik. "Vay mənə" dedi qadın.

"Mən kocamış bir qadın ikən və ərim də bir qoca ikən

doğuracağammı? Həqiqətən bu, çaşdırıcı bir şey!..." Dedilər ki:

"Allahın əmrinəmi çaşırsan? Allahın rah-meti və bərəkəti

sizin üzərinizdədir, ey ev xalqı! Şübhəsiz O, təriflənməyə layiq

olandır, Məciddir." (Hud, 69-73)

Burada bir ehtimal daha var. Belə ki: Hədisdə sürgün edilən görmə,

muhaddesin mələyi gerçək şəkliylə görməsidir, başqa qılığa

girmiş olaraq görməsi deyil. Çünki ayələrdə, görülən mələyin

qılıq dəyişdirərək onlara görünməsindən kənar bir məlumat verilmir.

Üçüncü bir ehtimalı da bəzi təfsirçilər dilə gətirmişlər. Buna

görə; ayədə sürgün edilən görmədən məqsəd, teşri xüsusiyyətli vəhyə

həmsöhbət olmaqdır. Yəni mələk, muhaddese görünərək şəri bir

hökmü ona vəhy-edə bilməz. Çünki uca Allah, bununla şəriət sahibi

rəsulların və nəbilərin mövqesini qorumağı iradə etmiş və şəri

hökmləri yalnız onlara endirmişdir. Ancaq bu, uzaq bir ehtimaldır.

Qiymətli Qardaşlarım Mizan Təfsirini və digər Ehlibeyt əsərlərini

[YUXARI GIT]

əl-Mizan Təfsiri

Allame Məhəmməd Hüseyn TABATABAİ(r.a)

Dəri: 3

AL/GÖTÜRÜ İMRAN SURƏSİ

( 1-120. Ayələr)

İÇİNDƏKİLƏR

61- Artıq kim sənə gələn elmdən sonra, onun haqqında səninlə

mübahisə/müzakirəyə qalxsa, de ki: "Gəlin, biz öz oğullarımızı, siz

öz oğullarınızı, biz öz qadınlarımızı, siz öz qadınlarınızı,

biz özümüzü və siz özünüzü çağıraq; sonra da dua edək də,

Allahın lənətini yalan danışanların üstünə edək.

62-Şüphesiz bu, doğru xəbərlərdir. Allahdan başqa ilah yoxdur.

Şübhəsiz ki Allah, mütləq güc və hikmət sahibidir.

63- Əgər üz çevirsələr, əlbəttə Allah, təxribatçıları biləndir.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

(Al/götürü İmran / 61) "Kim sənə gələn elmdən sonra, onun haqqında səninlə

mübahisə/müzakirəyə qalxsa..." ifadəsinin orijinal mətninin başındakı "fa" hərfi

detallandırmağa istiqamətlidir. Hz. İsa ilə əlaqədar ilahi şərhin:

"Gerçək, Rəbbindən gələndir. Elə isə şübhəyə qapılanlardan

olma." gücləndirmə məqsədli cümləylə sona çatmasının ardından, fövqəladə

bir açıqlığa sahib ilahi bəyan üzərinə lənətləşmə kimi bir

təkliflə mövzuya detal qazandırılır. "Onun haqqında..." ifadəsindəki

əvəzlik, Hz. İsaya və ya əvvəlki ayədə işarə edilən "haqqa"

dönükdür.

100........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Uca Allahın bu ayəyə qədərki şərhi heç şübhəyə yer/yeyər buraxmayan

ilahi bir şərh olmasına baxmayaraq yenə də qəti

dəlillər/sübut edər ehtiva etməkdədir. Buna: "Şübhəsiz, Allah qatında İsanın

vəziyyəti Adəmin vəziyyəti kimidir." ayəs(n)i işarə etməkdədir.

Bu səbəbdən bu şərhdən sonra əldə edən məlumat da burhan=belgit'e

söykənən bir məlumatdır. Bu səbəbdən bu məlumatın təsiri həm Rəsulullahı

(s. a. a), həm də onunla birlikdə dinləyən hər kəsi əhatə edər. Əgər

mübahisə/müzakirəyə qalxan dinləyicilərdən biri, bunun ilahi vəhydən

qaynaqlanan bir şərh olduğundan şübhə etsə belə, bunun

ağlı başındanın qəbul edəcəyi bir dəlil və belgit olma xüsusiyyətindən

şübhə etməsi mümkün olmaz. Buna görə: "...sənə gələn elmdən

sonra..." deyilir, buna qarşılıq: "Onlara etdiyimiz şərhdən

sonra" kimi bir ifadə istifadə edilmir.

Bu ayənin bir başqa nöqtəsi də budur: Peyğəmbərimizdən (s. a. a)

elm xüsusiyyətiylə birlikdə danışılması, onun uca könülünü xoş tutmağa,

Allahın icazəsiylə qalib gələcəyini, Rəbbinin ona kömək

edəcəyini, üzüstə buraxmayacağını müjdələməyə istiqamətlidir.