Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

şeylər haqqında aranızda mən hökm edəcəyəm." Bu ifadədə uca Allah

Hz. İsaya, ona təbii/tabe olanlara və onu inkar edənlərə birdən xitab

edir. Bu, qiyamətdə qarşılaşacaqları vəziyyətdir. Beləcə Hz. İsa

mövzusu, onunla əlaqədar xəbər, müjdelenişinden son dövrünə qədərki

həyat macəras(n)ı burada sona çatır.

(Al/götürü İmran / 56) "İnkar edənlərə gəlincə; onları dünyada və axirətdə şiddətli bir əzabla əzablandıracağam." Ayənin zahiri, onun: "...axtar/aranızda mən

hökm edəcəyəm." ifadəsinin detallı xüsusiyyətli davamı olduğunu göstərir.

Geniş şərh ehtiva edən ifadənin ümumi şərhdən sonra

iştirak etməsi yəni. Beləcə inkara sapan Yəhudilərin qiyamət günü

ilahi əzaba çarpdırılacaqları və möminlərin də mükafatlarını əskiksiz

olaraq al/götürəcəkləri xəbər verilir.

Ancaq, detallı ifadənin daxilində "dünyada" deyimin yer/yeyər

al/götürməsi göstərir ki, bu ifadə bu ifadənin hamısının detalıdır:

"Və sənə uyanları qiyamət gününə qədər inkar edənlərin üstünə

keçirəcəyəm. Sonra çevrilin mənə olacaq." Bu da göstərir ki

bu, "üstün etmə"nin və "Allaha çevrilin" nəticəs(n)i, Yəhudilərə yö

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ....... 81

nəlik əzabın dünyada Allahın özlərinə üstün etdiyi kəslər

əliylə, axirətdə də cəhənnəm atəşiylə şiddətləndirilməsidir. Bu barədə

heç bir köməkçiləri də olmayacaq.

Bu ifadə, bir əvvəlki ayədə işarə edilən "üstünə keçirmə" ilə

suverenlik və güclə üstünlük mənasının nəzərdə tutulduğuna istiqamətli

dəlillərdən biridir. Kanıtsal üstünlük deyil.

"Onların heç köməkçiləri də olmayacaq." ifadəsi, əzabı önləyici

şəfaətin onlar haqqında etibarlı olmayacağını, haqqlarında verilən

əzab qərarının qəti olduğunu göstərir. Ki daha əvvəl buna işə-

rədd etdik.

(Al/götürü İmran / 57) "İman edib, yaxşı əməllərdə ol/tapılanların mükafatlarını (Allah) əskiksiz verəcək." Bu da "uyanlara" istiqamətli bir gözəl mükafat vədidir.

Lakin, tam təbii/tabe olmanın deyilməsi, belə böyük bir savabı haqq

etmək üçün kafi deyil. Çünki, daha əvvəl də söylədiyimiz kimi,

təbii/tabe olma, xüsusiyyət olduğundan ötəri sırf bir neçə fərd tərəfindən

sərgilənir olsa belə, bir cəmiyyətin xüsusiyyəti olaraq qiymətləndirilə bilər.

Ancaq təbii/tabe olmağa reallaşdırma edən mükafat, yalnız onu həqiqətən reallaşdırana

və hal-hazırda ona bürünənə verilər, tam o adla xatırlananlara

deyil. Buna görə "sənə uyanlar" ifadəsi yerinə: "İman edib,

yaxşı əməllərdə ol/tapılanlar." ifadəsi istifadə edilir, ta ki mesaj doğru

qəbul edilsin. Çünki xoşbəxtlik və gözəl aqibət, gerçək bir hərəkətə bağlıdır,

tam ada deyil. Necə ki bu ayədə də buna işarə edilir:

"Şübhəsiz, iman edənlərlə Yəhudilər, Xristianlar və Sabisilərdən

kim Allaha və axirət gününə iman edər və yaxşı əməllərdə ol/tapılsa,

onların Allah qatında əcrləri vardır. Onlara qorxu yoxdur

və onlar qəmli olmayacaqlar." (Bəqərə, 62)

İşdə Hz. İsaya təbii/tabe olanlar arasında, iman edib saleh əməllər işləyənlərin

əcrini uca Allah əskiksiz olaraq verəcək. Bunların

xaricindəkilərsə, belə bir mükafatı al/götürə bilməyəcəklər. Necə ki ayədə:

"Allah zalım olanları sevməz." sözüylə buna işarə edilmişdir.

Buradan hərəkətlə, rəhmətdən və cənnətdən danışılan bir ayədə:

"Allah, zalım olanları sevməz." şəklindəki bir cümləylə sö

82 ......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

zün bağlanmasının sirrini də anlamış oluruq. Halbuki bildiyimiz

qədəriylə, rəhmət və nemət ayələrinin sonunda rəhmət və bağışlamala

əlaqədar adların zikr edilməsi və ya haqqında ayə enən kəslərin

vəziyyətinin tərif mövzu edilməsi daha uyğun olar. Ancaq, ayənin

vermək istədiyi mesaj bu deyil. Necə ki bu ayələr, buna nümunə

göstərilə bilər: "Allah, hər birinə ən gözəl olanı vəd etmişdir. Allah,

etdiklərinizdən xəbərdardır." (Hədid, 10) "Əgər Allaha gözəl bir

borc verəcək olsanız, onu sizin üçün qat qat artırar və sizi bağışlayar/hədiyyələr.

Allah şükrü qəbul edib çox lütf edəndir, halım." (Təğabun,

17) "Kim Allaha iman edib, yaxşı bir əməldə ol/tapılsa, Allah onun

pisliklərini örtər və içində əbədi qalıcılar olmaq üzrə altından

çaylar axan cənnətlərə soxar. İşdə böyük 'xoşbəxtlik və

qurtuluş' budur." (Təğabun, 9) "İman edib, yaxşı əməllərdə ol/tapılanlara

gəlincə; Rəbbləri onları öz rəhmətinə soxar. İşdə açıq-aşkar

olan 'böyük xoşbəxtlik və qurtuluş' budur." (Casiyə, 30) Bunun kimi

daha bir çox nümunələr də vardır.

Beləcə ayənin sonundakı: "Allah, zalım olanları sevməz."

ifadəsiylə, İsaya (ə.s) sırf adla təbii/tabe olan bir başqa qrupun

vəziyyətinə işarə edilir. Bunlar, iman edib yaxşı əməllərdə

ol/tapılanlar deyildirlər.

(Al/götürü İmran / 58) "Bunları biz sənə ayələrdən və hikmətli zikrdən oxuyuruq." Bu ifadə, hekayənin bitdiyinə bağlı bir işarə mövqesindədir. "Hikmətli

zikr" ifadəsiylə Quran nəzərdə tutulur. Quran, ayələri və şərhləri

etibarilə Allahın hikmət əsaslı zikridir. Ona batil bulaşmaz. Onda

zarafata yer/yeyər yoxdur.

(Al/götürü İmran / 59 )"Şübhəsiz, Allah qatında İsanın vəziyyəti, Adəmin vəziyyəti kimidir. Onu torpaqdan yaratdı, sonra ona "ol" deməsiylə o da olar." Bu a-

çat, lazım olduğunda, İsanın detallı olaraq izah edilən doğumu hekayəsinin

bir xülasəsinin verilməsinə nümunədir. Hadisələr tək-tək izah edildikdən

sonra, bir də qısaca ifadə edilir. Xüsusilə sübut etmə və mübahisə/müzakirə

mühitində bu tərz bir izahat, danışma üçün bir üstünlükdür.

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ....... 83

Ayələr, mübahisə/müzakirəylə əlaqədar olaraq enmişlər. Necran Xristianlarından

ibarət olan/yaranan bir heyətlə əlaqədardırlar.

Bu səbəbdən, hekayə uzun uzun izah edildikdən sonra, yaradılışının

qısaca yekunlaşdırılması mühitə uyğun bir ifadə tərzidir. Bununla demək

istənir ki, onun dünya inkişaf edinin xüsusiyyətinin fərqli olması, onu

yaradılmış insan olmaqdan çıxarmaz. O da eynilə Adəm peyğəmbər

kimi yaradılmışdır. Bu səbəbdən onu xarakterizə edərkən Adəmdən çox

bir şey söyləmək doğru deyil. O, Allah tərəfindən atasız olaraq

yaradılmış olan bir insandır.

Bu vəziyyətdə ayənin mənas(n)ı bu şəkildə diqqətə çarpanlaşır: İsanın

(ə.s) Allah qatındakı nümunəs(n)i, yəni ONun qatında diqqətə çarpanlaşan xüsusiyyəti,

digər bir ifadəylə, uca Allahın əliylə reallaşan yaradılışı ilə

əlaqədar məlumatındakı vəziyyəti, Adəm peyğəmbərin yaradılışının bir bənzəridir.

Yaradılışı belə reallaşmışdır: Allah onu bədəninin elementlərini

torpaqdan bir araya gətirmiş, sonra onlara "ol" demiş və

o da atasız olaraq bir bəşər halında olmuşdur.

Bu vəziyyətdə şərh iki dəlil funksiyasını görmüş olur və

hər biri, digərini gücləndirərək Hz. İsaya yaraşdırılan tanrılıq xüsusiyyətini

olumsuzluyor:

Bu dəlillərdən biri budur: Hz. İsa (ə.s) Allah tərəfindən yaradılmışdır.

-Allahın məlumatında belədir və heç bir şey ONun məlumatı

daxilində itməz.- Bir bəşər olaraq və atasız dünyaya

gəlmişdir. Vəziyyəti bundan ibarət olan biri tanrı deyil, quldur.

İkinci dəlil də budur: Onun yaradılışı Hz. Adəmin yaradılışından

çox fərqli deyil. Əgər yaradılışının orijinal xüsusiyyəti, onun tanrı oluşunu

tələb edən bir ünsür olsaydı, Adəmin yaradılış formas(n)ı da bunu

tələb edərdi. Halbuki özləri də Hz. Adəmə belə bir xüsusiyyət

yaraşdırmırlar. Bu səbəbdən aradakı bənzərlikdən hərəkətlə Hz. İsa

haqqında da belə bir xarakterizə etmədə ol/tapılmaları lazım idi.

Ayədən aydın olduğu qədəriylə, Hz. İsanın yaradılışı da eynilə Hz.

Adəmin yaradılışı kimi təbii və varoluşsaldır. Ancaq törəmə, yəni

84 ......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

uşağın olması üçün ataya ehtiyac duyulması baxımından baxıldığında,

qüvvədəki universal qanuna görə fövqəladə bir faktdır.

Ayənin axışından aydın olduğu qədəriylə: "o da olar." ifadəsiylə

keçmişdə olan bir vəziyyətin izahatı nəzərdə tutulur. Amma bu vəziyyət:

"Sonra ona "ol" dedi." ifadəsinin zamansal ardışıklık vəziyyətini

olumsuzladığı xüsusuyla bir ziddiyyət meydana gətirməz. Çünki dayaqları,

nisbətləri fərqlidir. Çünki bu gördüyümüz varlıqlar, tedrici=

mərhələli olaraq mövcud olanıyla, bu şəkildə var olmayanıyla uca

Allah tərəfindən yaradılmışlar. Varlıq bütünü ONun əmri olan

"ol" sözüylə var olmuşdur. Necə ki uca Allah bu xüsusa belə

işarə edir: "Bir şeyi dilədiyi zaman, ONun əmri yalnız "ol"

deməsidir; o da dərhal olar." (Yasin, 82)

Varlıq bütünü içindəki bir çox şeyin meydana gəlməs(n)i, mərhələli səbəbləri

baxımından araşdırıldığında mərhələlidir. Lakin, varlıqların vəziyyəti

uca Allaha nisbətlə ələ alındığında, burada mərhələli yaranmaya yer/yeyər

yoxdur; zamansal möhlət söz mövzusu deyil. Necə ki uca Allah

bir ayədə belə buyurur: "Bizim əmrimiz, bir göz qırpma kimi,

yalnız bir dəfədir." (Qəmər, 50) İnşallah yeri gəlincə, bu xüsusla

əlaqədar detallı şərhlərə yer verəcəyik.

Kənar yandan: "Sonra ona "ol" dedi." ifadəsinin açıqlamaq istədiyi

xüsus budur: Uca Allah, bir şeyi yaradarkən səbəblərə ehtiyac

duy/eşitməz. Bu səbəbdən yaratmasını dilədiyi şeylərin vəziyyəti, ONA

qarşı dəyişməz. Məsələn, yaranmaya müdaxilə edən səbəblərin dəyişik

vəziyyətlərindən qaynaqlanan mümkünlük və ya qeyri-mümkün, asanlıq

və ya çətinlik, yaxınlıq və ya uzaqlıq kimi faktlar, Allah Təalanın

onları yaratmasında bir fəaliyyət meydana gətirməz. O, bir şeyi iradə etdiyi

zaman, ona: "ol" deyər, o da dərhal olar. Bunun üçün normalda

təsirli olan maddi səbəblərə ehtiyacı yoxdur.

(Al/götürü İmran / 60) "Gerçək, Rəbbindən gələndir. Elə isə şübhəyə qapılanlardan olma." ifadəsi, əvvəlki ayəyə istiqamətli bir təkiddir. Ki ayə, bundan əvvəl "inne" və bənzəri ədatlarla təkid edilmişdi. Eynilə hekayənin detallı

şərhinin ardından: "Bunları biz sənə ayələrdən və hikmətli

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ....... 85

zikrdən oxuyuruq." ifadəsinin təkid məqsədiylə iştirak etməsi kimi. Bununla

güdülən məqsəd, Rəsulullah Əfəndimizin (s. a. a) haqq üzrə

olduğuna dair könülünü xoş tutmaq və mübahisə/müzakirədə özünə qarşı

təqdim edilən tezislərə ürəkliliklə cavab verməsini təmin etməkdir.

"Gerçək, Rəbbindən gələndir." ifadəsi, Quranın fövqəladə

təsir ediciliyə sahib şərh məqsədli ifadələrindən biridir. Diqqət

edilsə "haqq" sözcüyü, başlam ifadə edən və başqa bir anlama

işarə etməyən "min" ədatıyla qeydləndirilmişdir. Sözgəlişi "Haqq,

Rəbbinlə bərabərdir." deyilmir. Çünki belə bir ifadədən "şirk"

mənas(n)ı (Allahın yanında haqqın da olması) sezinlənilə bilər və gerçəklə

elin idili olaraq uca Allaha "acizlik"in nisbəti də qəbul edilə bilər.

(Haqq olmadan Allah bir şeyə güc çatdıra bilməz yəni.)

Belə ki: "Dörd, cüt bir ədəddir" və ya "Bir, ikinin yarısıdır" kimi

haqq xüsusiyyətli sözlər və sabit obyektiv faktları ehtiva edən mülahizələr, heç bir

vəziyyətdə dəyişmələri mümkün olmayan bədihi faktlar növündən

olsalar belə, insan bütün bunları ancaq objeler dünyasından və

varlıq bütününün içindən qəbul edər/hisslər. Varlıq da tamamilə Allahdandır.

Bu halda, bütün xeyr ONdan olduğu kimi bütün haqq da ONdandır.

Bu səbəblədir ki uca Allah, etdiyindən ötəri

sorğulanmaz, amma insanlar sorğulanarlar. Çünki ONdan başqasının

hərəkəti ancaq haqq olduğu zaman haqqa yoldaşlıq edər. Lakin ONun

hərəkəti varlığın özüdür və haqq da varlığın elmi surətindən başqa bir

şey deyil.

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

Təfsir-ul Qummuda "Ey Məryəm, şübhəsiz Allah səni seçdi,

təmizlədi və aləmlərin qadınlarına üstün etdi." ifadəsiylə əlaqədar

olaraq İmam Cəfər Sadiğin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "Allah,

onu iki dəfə seçdi. Birincisində, qadınların içindən onu seçdi.

İkincisində isə, bir kişi əli dəymədiyi halda hamilə qalmasını

təmin etməklə onu dünya qadınlarından üstün etdi." (c. 1, s. 102)

86 ......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Mecma-ul Bəyanda İmam Misin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər:

"Ayənin mənas(n)ı

budur: "Səni peyğəmbərlər nəsili üçün seçdi.

Səni zinadan təmizlədi və bir kişilə birləşmə olmadan İsaya

hamilə qalmaq üzrə səni seçdi..." (c. 2, s. 440)

Mən deyərəm ki: "Səni peyğəmbərlər nəsili üçün seçdi." sözü,

səni peyğəmbərlərə özünü nisbət etməyə layiq bir nəsil olmağın

üçün seçdi, deməkdir. "Səni zinadan təmizlədi." sözü, sənə ondan

qorunmuşluq xüsusiyyəti verdi, deməkdir. Onun İsanı, bir kişilə birləşmə

olmadan doğurmasının dayağı da budur. Bu səbəbdən,

hədisdəki ifadənin axışı, onun seçilməsinin və təmizlənilməsinin bəzi

gərəklərinə istiqamətlidir. Buna görə, iki rəvayət arasında bir ziddiyyət

olmadığı açıqdır. Daha əvvəl, ayənin bu xüsusa istiqamətli işarəsinə

toxunmuşduq.

et-Dürr-ül Mensur adlı əsərdə Əhməd və Tirmizi -səhih olduğunu

ifadə edərək- İbni Münzir, İbni Habban və Hakim, Ənəsdən belə

rəvayət edərlər: "Rəsulullah Əfəndimiz (s. a. a) belə buyurdu:

"Dünya qadınlarından İmran qızı Məryəm, Hüveylid qızı Xədicə,

Məhəmməd qızı Fatimə və Fıravunun arvadı Üsyankara, nümunə götürülmə

məzmununda sənə kifayətdir." Sunu idi, bu hədisin İbni Əbu Şeybe

tərəfindən mürsəl olaraq (rəvayət zəncirlərinə yer vermədən) Həsəndən

rəvayət edildiyini ifadə edər. (c. 2, s. 23)

Yenə eyni əsərdə Hakim -səhih olduğunu ifadə edərək- İbni

Abbasın belə dediyini rəvayət edər: "Rəsulullah Əfəndimiz (s. a. a)

buyurdu ki: "Dünya qadınlarının ən üstünləri Xədicə, Fatimə, Məryəm

və Fira-vunun arvadı Üsyankaradır." (c. 2, s. 23)

Eyni əsərdə İbni Mürdeveyh, Həsəndən belə rəvayət edər:

"Rəsulullah Əfəndimiz (s. a. a) buyurdu ki: "Uca Allah, dörd qadını

dünya qadınlarından üstün etdi. Bunlar; Mezahim qızı Üsyankara,

İmran qızı Məryəm, Hüveylid qızı Xədicə və Məhəmməd qızı

Fatimədir." (c. 2, s. 23)

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ....... 87

Eyni əsərdə, İbni Əbu Şeybe və İbni Cərir Hz. Fatimədən (ə.s)

belə rəvayət edərlər: "Rəsulullah (s. a. a) mənə dedi ki: "Cənnət

qadınlarının əfəndisi sənsən; Bakirə Məryəm deyil." (c. 2, s. 23)

Yenə eyni əsərdə, İbni Asakir İbni Abbasdan belə rəvayət e-

deyər: "Rəsulullah Əfəndimiz (s. a. a) buyurdu ki: "Cənnət qadınlarının

əfəndisi İmran qızı Məryəm, sonra Fatimə, sonra Xədicə, sonra

Fironun arvadı Üsyankaradır." (c. 2, s. 23)

Eyni əsərdə İbni Asakir, Mukatil kanalıyla Dahhakdan o da

İbni Abbasdan Peyğəmbər Əfəndimizin (s. a. a) belə buyurduğunu

rəvayət edər: "Dörd qadın var ki, onlar öz dünyalarının əfəndiləridir:

İmran qızı Məryəm, Mezahim qızı Üsyankara, Hüveylid qızı Xədicə

və Muham-med qızı Fatimə. Aləmi baxımından hamısından üstün olan

isə Fatimədir." (c. 2, s. 23)

Eyni əsərdə İbni Əbu Şeybe, Əbdürrəhman b. Əbu Leyladan

belə rəvayət edər: "Rəsulullah (s. a. a) buyurdu ki: "İmran qızı Məryəmdən,

Fironun arvadı Üsyankaradan və Hüveylid qızı Xədicədən

sonra dünya qadınlarının əfəndisi Fatimədir." (c. 2, s. 23)

əl-Hisal adlı əsərdə, İkrimeyə və ondan İbni Abbasa söykən/dözən

bir rəvayət zənciriylə Peyğəmbərimizdən (s. a. a) belə köçürülər:

"Rəsulullah (s. a. a) yerə dörd xətt çəkdi, sonra belə dedi: "Cənnət

qadınlarının ən yaxşıları; İmran qızı Məryəm, Hüveylid qızı Xədicə,

Məhəmməd qızı Fatimə və Fıravunun arvadı Mezahim qızı

Üsyankaradır." (s. 205, h: 22)

Eyni əsərdə, yazar öz rəvayət zənciriylə İmam Musa

Qazıntımdan (ə.s) belə rəvayət edər: "Rəsulu Əkrəm (s. a. a) buyurdu

ki: "Uca Allah, qadınlar arasından dörd dənəsini seçdi: Məryəm,

Üsyankara, Xədicə və Fatimə." (s. 225, h: 58)

Mən deyərəm ki: Bu məzmuna yaxın mənaları ifadə edən bir çox rəvayət

gərək Şiə, gərəksə Sünni kanallardan köçürülmüşdür. Adı çəkilən

qadınların, dünya qadınlarının əfəndisi olmaları, onların içində

bəzilərinin daha üstün olması vəziyyətini ortadan qaldırmaz. Bunu

et-Dürr-ül Mensurdan köçürülən altıncı rəvayətdən və digər hədis

88 ......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

lerden qəbul etmək mümkündür. Necə ki: "Gerçək budur ki, Allah, Adəmi,

Nuhu... seçdi." (Al/götürü İmran, 33) ayəsini təfsir edərkən bənzəri

bir nöqtə üzərində dayanmışdıq.

Ancaq, burada diqqət yetirilməsi lazım olan xüsus budur: Ayədə

işarə edilən xüsus "seçmə"dir. Bunun da seçmə mənasında

olduğunu ifadə etmişdik. Lakin rəvayətlərdə isə, "əfəndilik" olaraq

keçər. Bunlar arasında məna etibarilə fərq vardır. İkincisi, birincisinin

kamal dərəcələrindən biri mövqesindədir.

Təfsir-ul Ayyaşidə: "Onlardan hansı Məryəmin baxımını boynuna götürəcək

deyə qələmləriylə qura təyin edərlərkən..." ifadəsiylə əlaqədar olaraq,

İmam Misin (ə.s): "Atası ölüncə, baxımını boynuna götürmək üzrə

püşk atdılar." dediyi rəvayət edilər." (c. 1, s. 173, h: 47)

Təfsir-ul Qummuda: "Hanı mələklər demişlər idi: "Ey Məryəm,

şübhəsiz Allah səni seçdi, təmizlədi və aləmlərin qadınlarına üstün

etdi." ayəsiylə əlaqədar olaraq bu şərh edilir: "Allah onu iki

dəfə seçdi. Birinci seçkidə qadınların içindən onu seçdi. İkincisində

isə, bir kişilə təmasa girməsi söz mövzusu olmadan hamilə

qalmasını təmin etdi. Beləcə onu aləmlərin qadınlarından üstün

etmək surətiylə seçmiş oldu."

Qummu sözlərinin davamında belə deyir: "Sonra uca Allah,

Peyğəmbərinə belə səsləndi: "Bunlar, qeyb xəbərlərindəndir.

Onları -sənə ey Məhəmməd- vahyediyoruz. Onlardan hansı Məryəmin

baxımını boynuna götürəcək deyə qələmləriylə qura təyin edərlərkən

sən yanlarında deyil idin." Qummu davamla deyir ki: "İmranın arvadı,

Məryəmi dünyaya gətirdikdən sonra İmranın qohumları, aralarında

çəkişdilər və hər kəs: "Biz ona baxacağıq." deyirdi. Daha sonra

çölə çıxıb aralarında oxlarla püşk atdılar. Qura Zekeriyaya

çıxdı." (c. 1, s. 102)

Biz daha əvvəl bu və əvvəlki rəvayətləri dəstəkləyən şərhlərə

yer vermişdik.

Bilin ki; Məryəmə istiqamətli müjdə, İsanın (ə.s) dünyaya gəlişi,

insanları dəvət etməsi və göstərdiyi möcüzələrlə əlaqədar bir çox hədis

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ....... 89

vardır. Lakin, təfsir məqsədli bir qiymətləndirmə çərçivəsində, ayələrdə

köçürülən hekayələri kafi görürük. Bu səbəbdən, bunlar arasında

yalnız əhəmiyyətli gördüklərimizi zikr etdik.

Təfsir-ul Qummuda: "Yediklərinizi... sizə xəbər verərəm." ifadəsiylə

əlaqədar olaraq İmam Misin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "Hz.

İsa, İsrailoğullarına: "Mən Allah tərəfindən sizə göndərilmiş bir elçiyəm.

Mən sizə, palçıqdan kuşşeklinde bir şey yaradar, sonra onun

içinə üfləyərəm və o, Allahın icazəsiylə quş olar. Mən doğuşdan kor

olanı, al/götürə-calıyı yaxşılaşdıraram." (Ekmeh: Doğuşdan gözləri görməyən

deməkdir) deyirdi." Onlar bu qarşılığı verdilər: "Sənin etdiklərin,

bizə görə cadudan başqa bir şey deyil. Sən bizə bir möcüzə göstər

ki, onunla sənin doğru söylədiyini bilək." Bunun üzərinə İsa (ə.s)

dedi ki: "Sizin evlərinizdə yediklərinizi və yığdıqlarınızı sizə xəbər

versəm necə olar? Evlərinizdən çıxmadan əvvəl yediyiniz yeməkləri

və gecədən saxladıqlarınızı sizə bildirsəm, doğru söylədiyimi

qəbul edər sinizmi?" Dedilər ki: "Bəli." Bu cavab üzərinə Hz.

İsa, hər birinə: "Sən bunu yeddin, bunu içdin, bunu qaldırdın" deməyə

başladı. Bir qisimi qəbul etdi və ona inandı. Bir qisimi də inkar etdi.

Bu, əgər inansadılar, özləri üçün bir möcüzə idi. (c. 1, s. 102)

Hz. İsanın möcüzələrini ehtiva edən bu ayələrin baş və sonunun

axış etibarilə fərqlilik ifadə etməsi, yuxarıdakı rəvayəti dəstəklər mahiyyətdədir,

ki biz bu xüsusa daha əvvəl işarə etdik.

Təfsir-ul Ayyaşidə: "Məndən əvvəl gələn Tövratı təsdiqləmək

və sizə haram qılınan bəzi

şeyləri halal etmək üzrə..." ayəsiylə

əlaqədar olaraq İmam Sadiğin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "Hz. Davud

ilə Hz. İsa arasında dörd yüz/üz il vardı. İsanın şəriəti; tövhid və

ixlas əsaslı idi. Nuha, İbrahimə və Musaya tövsiyə edilən qaydalar

üzrə göndərilmişdi. Ona İncil endirildi. Digər peyğəmbərlərdən

alınan müqavilə (bağlılıq andı) ondan da alındı. Kitabda onun üçün

bu xüsuslar qanunlaş-tırıldı: Dinlə birlikdə namazı etmək, bilinəni

əmr etmək, münkəri önləmək, haram olanı haram, halal olanı da

halal etmək. Ona İncildə nəsihət edər, nümunələr və cəzalar endirildi, ki

90 ......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

bu cəzaların içində qisas və digər cəzaların təfərrüatına bağlı hökmlər

iştirak etməz. Mirasla əlaqədar fərzlər də yoxdur. Tövratda Musaya

bildirilən bəzi hökmlər onun üçün yüngülləşdirildi. Uca Allahın İsanın

İsrailoğullarına söylədiyini bildirdiyi bu sözdə buna işarə edilir:

"...Və sizə haram qılınan bəzi

şeyləri halal etmək üzrə..." Hz.

İsa, özünə təbii/tabe olan möminlərə, Tövratın ehtiva etdiyi şəriətə və

İncilə inanmalarını əmr etdi." (c. 1, s. 175, h: 52)

Mən deyərəm ki: "Qisası Ənbiya" kitabında, İmam Sadiqdən (ə.s)

rəvayət edilən detallı bir xəbər vardır. Orada deyilir ki: "Hz.

Davud ilə Hz. İsa arasında dörd yüz səksən il vardır." Ancaq hər

iki rəvayətə görə də bu rəqəmlərin Əhli kitabın tarixiylə üst-üstə düşən bir

istiqaməti yoxdur.

əlinin adlı əsərdə ifadə edildiyinə görə, İmam Razılıqdan (ə.s):

"Niyə/səbəb Həvarilərə "Həvari" adı verilmişdir?" deyə bir sual soruşular, o

bu cavabı verər: "Əhli Sünnəyə görə onların "Həvarilər" deyə

adlandırılmalarının səbəbi, bunların paltar yuyuculuğu edən

kəslər olmalarıdır. Çünki onların işi, xalqın paltarlarını yumaq

və təmizləmək idi. Bu söz ağ çörək mənasını verən "Havar"

dan törəmişdir. Lakin biz Əhli Beytə görə, onlara "Həvarilər" deyilməsinin

səbəbi, həm özlərini, həm də başqalarını vəz və

öyüdlərlə günah çirklərindən təmizləyən kəslər olmalarıdır..." (c. 2,

s. 79, h: 10)

et/ət-Tövhid adlı əsərdə, İmam Razılığın (ə.s) belə dediyi rəvayət

edilər: "Onlar, on iki adam idilər. Ən fəzilətliləri və ən/en alimləri

Luka idi." (s. 421)

əl-İkmal adlı əsərdə, İmam Sadiğin (ə.s) belə dediyi rəvayət

edilər: "Allah, Məryəm oğulu İsanı peyğəmbər olaraq göndərdi. Ona

bir nur, elm, hikmət və özündən əvvəlki peyğəmbərlərin elmini

bəxş etdi. Buna əlavə olaraq İncili verdi. İsrailoğullarını özünə

endirilən kitaba və hikmətə dəvət etmək, Allaha və rəsuluna inanmağa

çağırmaq üzrə Qüdsə göndərdi. Amma böyük əksəriyyəti

azğınlaşdı və küfrə sapdı. İsrailoğulları ona inanmayınca, Hz. İsa

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ....... 91

(ə.s) onları əzablandır-ması üçün Rəbbinə dua etdi və bu duasında

də əzmli olduğunu göstərdi. Bunun üzərinə Allah içlərindən bəzi

şeytanları sığal çəkdi ki bu, bir möcüzə olsun və onlar da ibrət götürsünlər.

Amma bu, onların azğınlıqlarını və küfrlərini artırmaqdan başqa

bir işə yaramadı.

Bunun üzərinə Hz. İsa (ə.s) Beyt-ul Müqəddəsə gəldi, orada

gözləməyə qoyuldu. Onları dinə dəvət edir, Allah qatındakı nemətləri

arzulamalarını təmin etməyə çalışırdı. Bu vəziyyət otuz üç

il davam etdi. Nəhayət Yəhudilər onun arxasına düşdülər. Sonunda onu

tutub işgəncə etdiklərini və diridiri torpağa basdırdıqlarını iddia

etdilər. Digər bir qrup da onu öldürdüklərini, asdıqlarını, çarmıxa

gərdiklərini söylədilər. Amma uca Allah, onun əleyhinə onlara bir

fürsət verəcək deyildi. Yalnız bir başqası ona bənzədildi. Ona işgəncə

etmələri, öldürmələri söz mövzusu deyil. Öldürüb asmaları

də bir əsassız iddiadır. Çünki əgər belə bir şeyi etməyə güc çatdıra bilsədilər,

bu, "Lakin Allah, ölümündən sonra, onu qatına yüksəltdi."

sözünü yalanlamaq mənasını verərdi." (s. 224, h: 20)

Mən deyərəm ki: "İçlərindən bəzi

şeytanları sığal çəkdi" ilə,

içlərindəki bəzi pis xarakterli insanların sığal çəkilməsi

nəzərdə tutulur. Hədisin: "...Orada gözləməyə qoyuldu. Onları dinə

dəvət edir..." ifadəsiylə, Hz. İsanın ömürünə işarə edilmiş olsa

lazımdır. Çünki ifadədə keçdiyi kimi, onun otuz üç il yaşadığı

məşhur bir görüşdür. Hz. İsa, insanlarla beşikdən erişiklik yaşına

qədər danışırdı. O, uşaqlığından etibarən peyğəmbərliklə

vəzifələndirilmişdi. Bu vəziyyəti, uca Allah, onun diliylə bu

şəkildə köçürür: "Bunun üzərinə ona işarə etdi. Dedilər ki:

"Hələ beşikdə olan bir uşaqla biz necə danışa bilərik?" İsa dedi

ki: "Şübhəsiz mən Allahın quluyam. Allah mənə kitabı verdi və

məni peyğəmbər etdi." (Məryəm, 29 30)

İmamın "... bu, "Lakin Allah, ölümündən sonra, onu qatına

yüksəltdi." sözünü yalanlamaq mənasını verərdi." sözü "Lakin Allah,

onu özünə yüksəltdi" və "Mən səni vəfat etdirəcəyə(i)m və

92 ......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

səni özümə yüksəldəcəyəm" ayələrinin məna olaraq köçürülməsidir.

İmam Sadiq (ə.s) bu ifadəsiylə ayənin axışında ölüm hadisəsinin

"yüksəltmə"dən əvvəl zikr edilməsindən, hadisənin gerçəkdə də

belə bir sıralanmala meydana gəldiyi nəticəsinə çatır.

Təfsir-ul Qummuda İmam Misin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər:

"Hz. İsa (ə.s) Allahın qatına yüksəldiləcəyi gecə səhabələriylə görüşmək

üzrə sözləşdi. Axşam olunca onun yanında toplandılar. On

iki adam idilər. Hz. İsa onları bir evə soxdu, sonra evin bir küncündə

olan bulaqdan çölə çıxıb yanlarına gəldi. Bir tərəfdən də başının

yaşlığını qurutmağa çalışırdı. Dedi ki: "Allah mənə, məni

bu saatda qatına yüksəldəcəyini, məni Yəhudilərdən təmizləyəcəyini

vəhy etdi. Sizdən kim mənim qılığıma girib öldürülməyi, asılmağı,

sonra da mənimlə eyni dərəcəyə yüksəlməyi istər." İçlərindən bir

gənc: "Mən istəyərəm, ey Allahın ruhu!" dedi. İsa: "Bəli, işdə sən o-

təqdim et." dedi. Sonra onlara belə dedi: "İçinizdən biri səhər olmadan

on iki dəfə məni inkar edəcək." İçlərindən bir adam: "O, mənim ey

Allahın peyğəmbəri!" dedi. Hz. İsa ona: "Bunu içindən hiss edir

sanmı? Elə isə, sən də osan."

Sonra dönüb onlara belə dedi: "Bilin ki siz, məndən sonra üç

təriqətə ayrılacaqsınız. Bu təriqətlərdən ikisi Allaha böhtan atdıqları üçün

atəşə girəcəklər. Digər təriqət Allaha qarşı sadiq olanlardır. Bunlar

Şem'un'a təbii/tabe olacaqlar və buna görə də cənnətə girəcəklər."

Sonra uca Allah evin bir küncündən İsanı qatına yüksəltdi.

Onlar da seyr edirdilər. O gecə İsanı axtaran Yəhudilər gəldilər və

Hz. İsanın: "İçinizdən biri səhər olmadan on iki dəfə məni yalanlayacaq."

dediyi adamı tutdular. Ardından, İsanın qılığına girən

gənci tutub öldürdülər, asdılar. İsanın: "Səhər olmadan on iki

dəfə inkar edəcək" dediyi adam da küfrə sapdı." (c. 1, s. 103)

Mən deyərəm ki: Buna yaxın məzmuna sahib bir rəvayət də İbni

Abbasdan, Katadedən və başqalarından köçürülmüşdür. Bəzisi də-

mişlerdir ki: "Üzərinə İsanın qılığı keçirilən adam, öldürsünlər deyə

Yəhudilərə İsanın yerini göstərən adamdır." Bundan fərqli

şeylər də

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ....... 93

deyilmişdir. Quran bu barədə hər hansı bir şərh etmir:

"Onu öldürmədilər və onu asmadılar. Amma onlara onun bənzəri

göstərildi." (Nisa, 157) ayəsini təfsir edərkən, bu barədə detallı

şərhlərə yer verəcəyik.

əlinin adlı əsərdə, İmam Razılığın (ə.s) belə dediyi rəvayət

edilər: "İsa qədər, Allahın heç bir peyğəmbərinin və hüccetinin vəziyyəti,

insanlara bənzəməli, qarışıq gəlmədi. Çünki o, diri olaraq

yer üzündən yüksəldildi. Yerlə göy arası bir yerdə ruhu kabzedildi.

Sonra göyə yüksəldildi və orada ruhu yenidən bədəninə döndü.

Necə ki bu ayə bu hadisəyə işarə etməkdədir. "Hanı Allah demişdi ki: