Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

"Allah səni özündən bir söz ilə müjdələyir. Adı Məryəm oğulu

İsa Məsihdir." Daha əvvəl: "İşdə bu elçilər; bir qisimini bir qisiminə

üstün etdik." (Bəqərə, 253) ayəsini təfsir edərkən, Allahı Təalanın

kəlamının nə məna ifadə etdiyini ifadə etmişdik.

"əl-Söz idi" və "əl-keçəlimi" eynilə "et/ət-temretu" və "et/ət-temru"

kimi cins və fərd üçün istifadə edilər. "Söz" bir anlama dəlalət edən

tək sözük üçün istifadə edilər. Kənar yandan bir cümlə üçün də istifadə edilər. Bu

cümlənin "Zeyd ayaqdadır." ifadəsində olduğu kimi, ardından səssiz

qalına bilər olması ilə: "Əgər Zeyd ayaqdadırsa…" ifadəsindəki kimi,

ardından səssiz qalına bilməz növdən olması arasında hər hansı bir

fərq yoxdur. Bu; ifadənin gramatik istiqaməti. Quran terminologiyasına

gəlincə; ki uca Allaha nisbət edilən "Söz"ü nəzərdə tuturuq, bununla

uca Allahın iradə etdiyi bir şeyin meydana gətirilməsi nəzərdə tutulur.

Bu da uca Allahın dilədiyi bir şeyə "ol" deməsidir və ya

vəhy və ilham yoluyla bildirdiyi sözdür.

Təfsirini təqdim etdiyimiz ayədəki "söz" ilə nəyin nəzərdə tutulduğu

barəsində, irəli sürülən bir görüşşudur: "Ondan məqsəd, Məsihdir.

Çünki ondan əvvəl gələn peyğəmbərlər, xüsusilə

İsrailoğullarına göndərilən peyğəmbərlər, onu İsrailoğullarının qurtarıcısı

olaraq müjdələmişlər. Bənzəri bir məsələylə əlaqədar olaraq:

"Bu mənim söylədiyim sözdür, sözümdür." deyilir. Uca Allahın Hz.

Musa ilə əlaqədar olaraq söylədiklərini də buna nümunə göstərə bilərik:

"Rəbbinin İsrailoğullarına olan o gözəl sözü, səbr etmələri səbəbindən

tamamlandı." (Ə'RAF, 137)

Lakin, Köhnə və Yeni Əhdlər, bu yanaşmas(n)ı dəstəkləyən ifadələr

ehtiva etmələrinə qarşı, Quranda buna bağlı bir ifadəyə rast gəlinməməkdədir.

Tam tərsinə, Quran, İsanı müjdələyici olaraq xarakterizə edər,

müjdələnilən olaraq deyil. Qaldı ki: "Adı... Məsihdir." ifadəsinin

axışı da bu qiymətləndirməklə uyğun gəlmir. Çünki bu vəziyyətdə

"söz" ilə nəzərdə tutulan, daha əvvəl xəbər verilən İsanın ortaya

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ....... 53

çıxışıdır, İsanın özü deyil. "Adı... Məsihdir." ifadəsinin zahiri

göstərir ki, Məsih "söz"ün adıdır, haqqında söz keçmiş kimsənin

deyil.

Bu barədə ikinci bir görüş də belə deyir: "Söz"dən məqsəd,

Hz. İsadır. Çünki İsa, uca Allahın Tövratla nəyi nəzərdə tutduğunu

açıqlamaqla vəzifələndirilmişdir. O Yəhudilərin reallaşdırdıqları

tahrifatları açıqlamış və dində ixtilafa düşdükləri xüsusları ortaya

qoymuşdur. Necə ki uca Allah, onun İsrailoğullarına belə xitab

etdiyini bildirir: "…və haqqında ixtilafa düşdüklərinizin bir qisimini

sizə açıqlamaq üçün…" (Zuxruf, 63)" Lakin bu qiymətləndirmə,

bu tərz bir şərhi tələb edici incəlikləri tutmamış deyil;

ancaq bunu dəstəkləyəcək karinelerden məhrumdur.

Bir başqası da deyir ki: "Ondan məqsəd, müjdənin özüdür.

Yəni, onun İsaya hamilə qalacağı və onu doğuracağı xəbəri. Bu səbəbdən:

"Özündən bir söz ilə müjdələyir." sözünün mənas(n)ı:

"Sənə bir müjdəni müjdələməkdədir ki: Sən İsanı, sənə bir bəşər

toxunmadan atasız olaraq doğuracaqsan." Ancaq bu qiymətləndirmə

də, ayənin axışının sonunda iştirak edən: "Adı... Məsihdir."

ifadəsiylə uyğun gəlmir.

Bəziləri də belə deyirlər: "Bundan məqsəd, onun "yaratma sözü"

yəni "ol" sözü olması baxımından, İsadır. Bütün insanlar var

etmə sözü olan "ol" ilə yaradılmış olmalarına baxmayaraq xüsusilə

İsanın bu ifadəyə xas qılınmasının səbəbi isə budur: İnsanlığın

digər fərdlərinin doğumu, normal yollardan və alışılan səbəblər

nəticəs(n)i reallaşmışdır. Kişinin döl sununun qadının yumurtasını

döllemesi yəni. Normal faktorlar təyin edici olmuşlar. Bu

yüzdən hamiləlik digər səbəblərlə birlikdə qadın kişi birləşməsinə

nisbət edilər. Ancaq İsanın ana rəhminə düşməsi bu yolla reallaşmamışdır.

Bir insanın dünyaya gəlişini mərhələli edən bəzi

səbəblərin onun doğumunda rol oynamadıqlarını görürük. Bu səbəbdən

onun doğumu, araya normal faktorlar girmədən doğrudan

universal var etmə sözü olan "ol" sözüylə reallaşmışdır. Böy

54 ......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

lece o da "söz"ün özü olmuşdur. Necə ki bu ayələr də bu

yanaşmas(n)ı dəstəkləməkdədir. "Allahın sözüdür. Onu Məryəmə

yönəltmişdir və ONdan bir ruhdur." (Nisa, 171) Yenə təfsirini təqdim etdiyimiz

bu ayələrin sonundakı bu ifadə də bunu dəstəklər xüsusiyyətdədir:

"Şübhəsiz , Allah qatında İsanın vəziyyəti, Adəmin vəziyyəti

kimidir. Onu torpaqdan yaratdı, sonra ona "ol" deməsiylə o da hə-

məhrum oldu." Yuxarıda təqdim etdiyimiz fərqli yanaşmaların ən gözəli

budur.

"Məsih" sığal çəkilmiş deməkdir. İsanın bu şəkildə

adlandırılması, uğur və bərəkətlə sığal çəkilmiş olmasından və ya

günahlardan təmizləmək üzrə sığal çəkilməsi və ya bərəkətlənsən

deyə digər peyğəmbərlər kimi zeytunyağıyla sığal çəkilməsi və ya

şeytandan qorunsun deyə, doğularkən Cəbrayılın qanadlarıyla

sığal çəkilməsi ötərisiylədir. Ya da onun, yetimlərin başlarını

sıvazlaması və ya korların gözlərini əlləriylə sığal çəkməsi və onların

də görməyə başlaması yaxud da onun ellediği, sığal çəkdiyi bütün

xəstələrin yaxşılaşması üçündür. Hz. İsanın "Məsih" olaraq

adlandırılmasının səbəbi məzmununda ortaya qoyulan görüşlər

bunlardır.

Lakin, bu çərçivədə göz qarşısında saxlanılması lazım olan bir

xüsus daha vardır. Belə ki: Bu söz, Cəbrayılın Məryəmə verdiyi

müjdənin daxilində keçir. Necə ki uca Allah bunu belə ifadə

edir: "Allah səni özündən bir söz ilə müjdələyir. Adı

Məryəm oğulu İsa Məsihdir." Bu söz, Köhnə və Yeni Əhddə keçən

"Meşiha" sözünün Ərəbcədəki tələffüzüdür. Bundan bu nəticə

çıxır: İsrail-oğullarından bir kimsə krallığa keçincə, kahinlər onu

müqəddəs yağla sığal çəkərdilər, ki mülkü mübarək olsun. Beləcə yağ

sürtülən krallara "Meşiha" deyərdilər. Bunun mənas(n)ı da ya "kral" ya

də "müqəddəs"dir.

Yəhudi və Xristianların kitablarından aydın olduğu qədəriylə,

onun "Meşiha" olaraq adlandırılması, ona bağlı müjdənin krallığını

də ehtiva edir olmasındandır. Deyildiyinə görə, İsrailoğulları

arasında bir kral ortaya çıxacaq, onları qurtaracaq. Bunu, Mer

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ....... 55

yemə müjdənin verilişini təsvir edən Luka İncilindən də qəbul edə bilirik:

"Mələk onun yanına girdiyində: "Sənə salam olsun" dedi,

"ey Rəbbin nemətlərinə bolca qovuşan və ey ki, sən qadınlar içində

mübarək qılındın." Onun bu sözlərdən narahat olduğunu və bu

salamın nə mənanı verdiyini düşünməyə başladığını görüncə, me-

lek ona belə dedi: "Qorxma ey Məryəm! Sən Allah qatında böyük

bir nemət əldə etdin. Sən bir oğula hamilə qalacaqsan və onu doğuracaqsan.

Onun adını Yesu olaraq qoyacaqsan. Bu böyük olacaq və

Ucanın oğulu olaraq çağırılacaq. Rəb ona atası Davadın taxtını

verəcək. Yaqubun evinə sonsuza qədər sahib olacaq və o-

nun mülkü heç bir zaman sona çatmayacaq." (Luka İncili: 1-34)

Buna görə Yəhudilər müjdənin krallığı da əhatə etdiyini, bununsa

İsa (ə.s) ilə üst-üstə düşmədiyini və onun yaşadığı və dəvətini təqdim etdiyi

dövrdə kral olmadığını səbəb göstərərək Hz. İsanın peyğəmbərliyini

qəbul etməmişlər. Bəlkə də bundan ötəri Xristianlar

və bəzi Müsəlman təfsirçilər, krallıqdan məqsədin şəkli səltənətdən

çox mənəvi krallıq olduğunu ifadə etmə gərəyini duy/eşitmişlər.

Mən deyərəm ki: Belə bir yanaşma içinə girilmiş olması uzaq bir

ehtimal deyil ki: Müjdə daxilində, onun adının "Məsih" olaraq

ifadə edilməsi, onun mübarək qılındığına istiqamətli bir işarədir. Çünki

Yəhudilərdə "yağlama", müqəddəs hesab etmə vasitəs(n)i olaraq istifadə edilərdi. Bunu bu

ayə də dəstəkləməkdədir: "Dedi ki: "Şübhəsiz mən Allahın

quluyam. Allah mənə kitabı verdi və məni peyğəmbər etdi. Harada

olsam olum, məni müqəddəs etdi." (Məryəm, 30-31)

İsanın əsli "Yeşu"dur. Bu söz, qurtarıcı olaraq tərcümə edilmişdir.

Bəzi rəvayətlərdə "yaişu=yaşar" olaraq tərcümə edildiyini

görürük. Bu adlandırma, onunla Zekeriyanın oğulu "Yahya=

yaşar" peyğəmbər arasındakı tam bənzərliyə də uyğun düşür.

Xitab Məryəmə istiqamətli olduğu halda, İsa adının "Məryəm

oğulu" sifətiylə birlikdə xatırlanması, onun atasız olaraq yaradıldığına

diqqət çəkmək üçündür. Bir də onun bu xüsusiyyətlə xatırlanacağını, bumu

56 ......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

cizede Məryəmin də ona ortaq olduğunu vurğulamaqdadır. Necə ki

uca Allah bir ayədə belə buyurur: "Onu və uşağını insanlığa

bir ayə etdik." (Ənbiya, 91)

"Dünyada da axirətdə də şərəfli, hörmətli və (Allaha) yaxın olanlardandır."

Ayənin orijinalında keçən və "vecihen" sözünün məsdəri

olan "əl-vicahe", gözdə və qəbul görmüş deməkdir. İsanın (ə.s)

dünyada qəbul gördüyü açıq bir gerçəkdir. Yenə Quranın nassı o-

nun axirətdə də qəbul gördüyünü ortaya qoymaqdadır.

"Mukarrebin=yakınlaştırılmışlar" sözü ilə nəyin nəzərdə tutulduğu

məlumdur. Bununla demək istənir ki: O, Allah qatında yaxın

qılınmış, Allaha yaxın vəlilərin və mələklərin safına girdirilmişdir.

Necə ki uca Allah bir ayədə belə buyurur: "Məsih və yaxınlaşdırılmış

mələklər, Allaha qul olmaqdan qətiliklə bitərəf qalmazlar."

(Ənbiya, 172) Uca Allah bir yerdə "yaxınlaşdırma"nın mənasını

bu şəkildə açıqlayar: "Nəhayət baş verdiyi zaman... və sizlər də

üç sinif olduğunuz zaman... yarışıb önə keçənlər də, önə keçmiş

qabaqcıllardır. İşdə onlar, yaxınlaşdırılmış olanlardır." (Nəhayət, 1-11)

Görüldüyü kimi uca Allah, "yaxınlaşdırılma"nın mənasını, insanın,

bütün insanlara, daha doğrusu bütün varlıqlara zəruri qılınmış

Allaha çevril yolundakı gedişi əsnasında digər insan fərdlərini

geridə buraxması, bu səbəbdən Allaha yaxınlaşma şəklində açıqlamaqdadır.

Başqa bir yerdə də belə buyurulur: "Ey insan, həqiqətən

sən, heç dayanmadan Rəbbinə doğru bir səy göstərib

dayanmaqdasan; sonunda ONA çatacaqsan." (İnşiqaq, 6) "Xəbəriniz

olsun; işlər Allaha dönər." (Şura, 53)

"Yaxınlaşdırılmışlığın" insanlardan və mələklərdən bəzi fərdlərin

xüsusiyyəti olduğunu öyrəndiyinə görə, zəruri olaraq bunun çalışma ilə

əldə edilən bir mövqe olmadığını da bilərsən. Çünki mələklər

Allah qatındakı mövqelərini çalışma ilə əldə etməzlər. Bunun

bəzi mələklərə ilahi bir hədiyyə olaraq və bəzi insanlara da əməllərinin

qarşılığı olaraq verilmiş bir mövqe olması olabiləcəkdir.

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ....... 57

"Dünyada da axirətdə də şərəfli, hörmətli..." ifadəsi cümlə içində

qrammatika baxımından "hal" funksiyasını görər. Yenə bu cümləyə ətf edilən:

"yaxın olanlardandır.", "danışacaq.", "və (o) yaxşılardandır." və

"...elçi edəcək." ifadələri də "hal"dır.

(Al/götürü İmran /46) "Beşikdə və yetkinlik halında insanlarla danışacaq." Ayədə keçən "əl-mehd" uşaqlar üçün hazırlanan qundaq, beşik deməkdir.

"əl-Kehl" isə, gəncliklə yaşlılıq arasındakı yetkinlik dövrünə deyilir.

Bu dövrdə insan güclü-qüvvətli, normal bir kimsə olar. Bu

yüzdən deyilmişdir ki: "Yetkin, saçına ax düşən kimsəyə deyilir."

Bəziləri də: "Yetkin, otuz dörd yaşına girən kimsəyə deyilir." demişlər.

Sözün hansı mənas(n)ı əsas alınsa alınsın, burada onun

yetkinlik çağına qədər yaşayacağına işarə edilir ki, bu da Məryəmə

istiqamətli bir başqa müjdədir.

Bu açıq ifadə qarşısında, İncillərdə Hz. İsanın yalnız otuz üç

il yaşadığına bağlı şərhi ehtiyatla qarşılamamız lazım olduğu

ortadadır. Buna görə bəziləri: "Onun yetkinlikdə insanlarla danışması,

göydən enişindən sonra reallaşacaq. Çünki o, yer üzündə

yetkinlik çağına çatacaq qədər qalmamışdır." demişlər.

Digər bəziləri isə: "Tarixi araşdırmalar, İncillərin bildirdiyinin əksinə,

İsanın altmış dörd il qədər yaşadığını ortaya qoymuşdur."

demişlər.

"Beşikdə və yetkinlik halında…" ifadəsindən aydın olduğu

qədəriylə, Hz. İsanın ömürü yaşlılıq çağına çatmadan yetkinlik

dövründə sona çatmışdır. Bu səbəbdən bu ayədən onun insanlarla

danışmasının, ömürünün başlanğıc nöqtəsi olan uşaqlıq dövrü

ilə bitmə nöqtəsi olan yetkinlik dövrü olduğunu qəbul edirik.

Uşaqlar, ümumiyyətlə dünyaya gəldikləri ilk gündən etibarən

qundağa sarılıb beşiğe qon/qoyularlar. Bu vəziyyət iki yaşına qədər, ümumiyyətlə

də ondan əvvəl iməkləməyə, ardından getməyə başlayana

qədər sürər. Bu isə, uşaqların danışmağa başladıqları dövrdür.

Bu halda, uşağın beşikdə danışması, özü etibarilə bir möcüzə

deyil; ancaq ayədən anladığımız qədəriylə o, beşikdə insanlarla,

58 ......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

bir yetkinin danışmasını xatırladacaq şəkildə danışmışdır. Digər

bir ifadəylə Hz. İsa, yetkinkən insanlarla necə tam və aydın olar danışmışsa,

beşikdəykən də elə danışmışdır. Beşikdəki bir uşağın

danışması, ancaq bu şəkildə möcüzə sayıla bilər.

Ancaq, hekayənin Məryəm surəsindəki izahatında, onun insanlarla

danışmasının, Hz. Məryəmin onu doğurduqdan sonra insanların

arasına gətirdiyi ilk anda reallaşdığı vurğulanmaqdadır. Bir

uşağın dünyaya gəldiyi ilk andan etibarən danışması, heç şübhəsiz

fövqəladə bir hadisədir, bir möcüzədir. Uca Allah belə buyurur:

"Beləcə onu daşıyaraq qövmünə gəldi. Dedilər ki: "Ey Məryəm,

sən həqiqətən çaşdırıcı bir şey etdin. Ey Harunun bacıs(n)ı,

sənin atan pis bir adam deyildi və anan da azğın, iffətsiz

bir qadın deyildi." Bunun üzərinə ona (uşağa) işarə etdi. Dedilər

ki: "Hələ beşikdə olan bir uşaqla biz necə danışa bilərik?" İsa

dedi ki: "Şübhəsiz mən Allahın quluyam. Allah mənə Kitabı verdi

və məni peyğəmbər etdi. Harada olsam olum, məni müqəddəs etdi."

(Məryəm, 27-31)

(Al/götürü İran / 47) "Rəbbim, mənə bir bəşər toxunmamışkən, mənim necə bir uşağım olar?" Özüylə danışan kimsə "Ruh=Cebrail" olduğu halda,

onun doğrudan Rəbbinə xitab olaraq danışması -daha əvvəl söylədiyimiz

kimi bundan irəli gəlir ki: Mələklərin və Ruhun xitabı və

sözü, uca Allahın sözü və kəlamı deməkdir. Çünki o, özünə

hitapedenin insan şəklinə girmiş Ruh və ya mələklərin olduğunu

bilsə də özüylə danışanın uca Allah olduğunu bilirdi. Bu

yüzdən doğrudan Rəbbinə natiqlik idi.

Danışmanın: "Rəbbim, məni geri tərcümən." (Mu'minun, 99) ayəsində

olduğu kimi, ifadənin axışı içində axtar/ara cümləcik mövqeyində

yer verilən bir kömək istəyə xüsusiyyətində olması da mümkündür.

"İşdə belədir. Allah nəyi diləsə yaradar" dedi. Bir işin olmasına qərar

verdimi, yalnız ona "ol" deyər, o da dərhal olar." Daha əvvəl,

bu cavabın Məryəm surəsindəki: "İşdə belə" dedi. "Rəbbin dedi

ki: "Bu mənim üçün asandır. Onu insanlara bir ayə və bizdən bir

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ....... 59

rəhmət etmək üçün." Və iş də olub bitmişdi." (Məryəm, 21) ayəsiylə

birlikdə dərs edilməsi vəziyyətində: "İşdə belədir." ifadəsinin tam

bir söz olduğunu və açılamının da belə olduğunu ortaya qoyar: "İş

belədir." Yəni, müjdələnilən iş, qərarlaşdırılmışdır, reallaşması

qaçınılmazdır.

Belə bir iş qarşısında çaşmaq, ancaq uca Allahın bunu edə bilməyəcəyinin

və ya bu işin ONA çətin gələcəyinin düşünülməsi

vəziyyətində söz mövzusu ola bilər. Halbuki ONun gücü sərhədsizdir; dilədiyini

edər. Çətinliyinə və məşəqqətliyinə gəlincə; çətinlik və məşəqqətlilik

ancaq, səbəblərə müraciət edilərək reallaşdırılan işlər

üçün söz mövzusu ola bilər. Bir şeyin öncülleri, səbəbləri artdıqca, çoxaldıqca,

işin çətinliyi də o nisbətdə artar. Halbuki uca Allah, yaratdığı

şeyləri səbəblər vasitəsilə yaratmaz. Tam tərsinə bir işin olmasına

qərar verdiyi zaman ona yalnız "ol" deyər, o da dərhal olar.

Bundan da aydın olur ki: "İşdə belədir." ifadəsi, tam bir cümlədir.

Bununla Məryəmin narahatlıqlarının və təlaşının aradan qaldırılması

məqsəd qoyulmuşdur. "Allah nəyi diləsə yaradar." ifadəsi, çaşmağa nə-

deyil olduğu fərz edilən "güc çatdıra bilməmə" ehtimalını etibarsız etməyə

dönükdür. "Bir işin olmasına qərar verdi mi" ifadəsi də çətinlik

və məşəqqətlilik ehtimalının ağla gəlməsini önləməyə dönükdür.