Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

(Al/götürü İmran / 48) "Ona kitabı, hikməti, Tövratı və İncili öyrədəcək."

Kitab və hikmət sözlərinin başındakı "əl" takısı, növ bildirməyə istiqamətlidir. Daha əvvəl "el-kitab"ın insanlar arasındakı ixtilafları qaldırma məqsədinə

istiqamətli vəhy, "el-hikmet"in də inanc və ya davranışla faydalı məlumat

olduğunu ifadə etmişdik. Bu baxımdan hər ikisi də hikmət ehtiva edən kitablar

olmalarına qarşı Tövrat və İncilin, kitab və hikmətə ətf edilmiş

olmaları, növdən sonra o növün bir fərdinin, xüsusi olaraq zikerdilmesi

əhəmiyyət daşıdığı üçün söz mövzusu edilməsinin bir nümunəsidir. "əl-Kitab"

sözünün başındakı "əl" takısı, istiğrak və əhatə üçün deyil.

Bunu da bu ayədən anlayırıq: "İsa açıq sənədlərlə gəlincə, dedi ki:

60 ......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

"Mən sizə bir hikmətlə gəldim və haqqında ixtilafa düşdüklərinizin

bir qisimini sizə açıqlamaq üçün də. Elə isə Allahdan qorxun

və mənə itaət edin." (Zuxruf, 63)

Tövrata gəlincə; Quranda onunla əlaqədar şərhlərdən aydın olduğu

qədəriylə, uca Allah onu müqavilə zamanlarında lövhələrə

yazılı olaraq Hz. Musaya vəhy yoluyla endirmişdir. Ə'RAF surəsində

bu mövzuya toxunular. Bu gün Yəhudilərin əlində olan müqəddəs kitaba

gəlincə; onlar Babil kralı Buhtunnussar zamanında İran kralı

Koreş zamanına qədərki, dövrdə bununla əlaqələrinin kəsildiyini

qəbul edirlər. Bu qədəri var ki Quran, Peyğəmbərimizin

(s. a. a) zamanında Yəhudilərin əlində olan Tövratın üzərində

bəzi oynamalar və tahrifatlar edilmiş olmasına qarşı, orijinal

Tövratdan təməldən fərqli olduğunu söyləmir. Quran ayələrinin

buna istiqamətli kanıtsallıkları son dərəcə açıqdır.

İncilin mənas(n)ı, müjdədir. Quran, onun İsa peyğəmbərə endirilən

ayrı bir kitab olduğunu ifadə edər. O, sırf İsaya (ə.s) xas bir vəhydir.

Uca Allah belə buyurur: "O, Tövratı və İncili də endirmişdi.

Bundan əvvəl insanlar üçün bir hidayət idilər." (Al/götürü İmran, 4)

Bu gün Matda, Markos, Luka və Yuhanna adlarına nisbət edilən

İncillər, Hz. İsadan (ə.s) sonra qələmə alınmışlar.

Yenə bu ayədən anlayırıq ki Tövrat, yalnız şəri hökmlər ehtiva edirdi

və İncil yalnız bəzi köhnə hökmləri nesheden (yürürlülükten

qaldıran) bəzi yeni hökmlər xaricində hüquq sistemi adına

hər hansı bir şey ehtiva etmirdi. Bu ayələr bunu ortaya qoyur: "

Məndən əvvəl gələn Tövratı təsdiqləmək və sizə haram qılınan

bəzi şeyləri halal etmək üzrə..." (Al/götürü İmran) "Ona içində hidayət

və nur olan, önündəki Tövratı təsdiqləyən və muttakiler üçün

yol göstərici və öyüd olan İncili verdik. İncil sahibləri Allahın onda

endirdikləriylə hökm etsinlər." (Maidə, 46-47) Bu ayədən hərəkətlə

İncildə tətbiqi lazım olan bəzi hökmlərin iştirak etdiyi nəticəsinə

varıla bilər.

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ................................... 61

Yenə təfsirini təqdim etdiyimiz ayədən aydın olduğu qədəriylə, İncil

də eynilə Tövrat kimi Peyğəmbər Əfəndimizə (s. a. a) bağlı bir müjdə

ehtiva edirdi. Necə ki bir başqa ayədə uca Allah belə buyurur:

"Onlar ki, yanlarındakı Tövratda və İncildə gələcəyi yazılı tapacaqları

ümmi nəbi olan elçiyə uyğunlaşdırar." (Ə'RAF, 157)

(Al/götürü İmran / 49) "İsrailoğullarına elçi edəcək."

Bu ayənin zahiri Hz. İsanın (ə.s) xüsusi olaraq İsrailoğullarına elçi olaraq göndərildiyini ifadə edir. Eynilə Hz. Musanın onlara göndərilişini ifadə

edən ayələr kimi. Lakin biz daha əvvəl "İnsanlar tək ümmət idi. Allah, müjdəçilər və xəbərdarlıqçılar olaraq peyğəmbərlər göndərdi." (Bəqərə, 213) ayəsini

təfsir edərkən "Nübuvvet" anlayışı üzərində dayanmış və İsanın da

eynilə Musa kimi, bütün dünya xalqına elçi olaraq göndərilmiş bir

ulu'l əzm (çığıraçıcı) peyğəmbər olduğunu ifadə etmişdik.

Ancaq, orada "Rəsul" ilə "Nəbi" arasındakı fərqi vurğulamağa

dönük olaraq etdiyimiz şərhlər, problemi həll edici xüsusiyyətdədir.

Belə ki: Nəbilik, göndəriliş və təbliğ ediş mövqesidir. Rəsulluq isə,

xüsusi elçilik missiyasıdır; insanlar arasında haqqa söykənən olaraq

hökm etməyi, ixtilafları həll etməyi tələb edir. Bu da ya həmsöhbət kütləni

yerində və nemətlər içində buraxmaq ya da yox etmək şəklində

reallaşar. Bunu bu ayədən də anlayırıq: "Hər ümmətin bir elçisi

vardır. Onlara rəsulları gəldiyi zaman aralarında ədalətlə hökm

verərlər." (Yunus, 47)

Digər bir ifadəylə: Nəbi, insanlara dini açıqlamaq üzrə

göndərilmiş kimsəyə deyilir. Rəsul isə, xüsusi bir şərhdə

ol/tapılmaq üzrə göndərilmiş kimsədir. Bu xüsusi şərhin rəddi,

həlak olmağı, qəbulu da nemətlər içində bir həyat davam etdirməyi

doğurar. Uca Allahın Nuh, Hud, Saleh və Şuayb kimi rəsulların

şəxsində təqdim etdiyi şərhlər, bunu dəstəkləyir, daha doğrusu

sübut edir.

Vəziyyət belə olduğuna görə, risalətin müəyyən bir qövmə istiqamətli

olmasını, göndərilən peyğəmbərin də sırf onlara xitab etməsini

zəruri etməz. Bu səbəbdən müəyyən bir qövmə rəsul olaraq göndərilən

62 ......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

elçinin, həm onlara həm də digər birliklərə göndərilmiş bir nəbi

olması mümkündür. Hz. Musa və İsa kimi.

Quranda buna bağlı bir çox dəlil vardır: Hz. Musanın Firona

rəsul olaraq göndərilişi: "Firona get, çünki o azmış var."

(Taha, 24), sehrbazların İsrailoğullarına mənsub olmadıqları

halda Musaya iman etdiklərini şərhləri və bu imanlarının qəbul

edilməsi: "Harunun və Musanın Rəbbinə iman etdik." dedilər."

(Taha, 70) Fironun qövmünü dəvət etməsi: "And olsun, biz

özlərindən əvvəl, Fironun qövmünü də sınadıq. Onlara qiymətli

bir elçi gəlmişdi." (Duxan, 17) bunun ən təəccüblü nümunələridir.

Yenə, insanların məşhur bir şəkildə Hz. İsaya (ə.s.) inanmaları da

bunu göstərməkdədir. Necə ki Peyğəmbər Əfəndimizin (s. a. a.)

göndərilişindən əvvəl Rumlar və Fransızlar, Avstriyalılar, Prusyalılar

(Almanlar), İngilislər kimi böyük qərbli xalqlar və Necranlılar kimi

şərqli birliklər ona inanmışlar idi. Ki bunların heç biri

İsrailoğullarına mənsub deyil. Quran Xristianlardan danışarkən,

yalnız İsrailoğulları Xristianlarını nəzərdə tutmaz. Tam tərsinə

tərif və tənqid xüsusiyyətli qiymətləndirmələrində bütün Xristianları nəzərdə tutar.

"Gerçək bu, mən sizə Rəbbinizdən bir möcüzə gətirdim. Mən sizə

palçıqdan kuşşeklinde bir şey yaratırı… Allahın icazəsiylə… ölüləri dirildərəm."

Ayənin orijinalında keçən "halk=yarat-ma" bir şeyin cüzlərini

bir araya gətirib meydana gətirmə deməkdir. Burada, yaratmanın Allahdan

başqasına nisbət edildiyini də görürük. Bunu bu ayədən də

qəbul edirik: "Yaradıcıların ən gözəli olan Allah nə ucadır."

(Mu'minun, 14)

Ayənin orijinalında keçən "ekmeh" sözü, anadan doğulma

kor deməkdir. Rağıbın el-Müfredatda dediyinə görə, kor olan kimsə

üçün də istifadə edilə bilər. Necə ki "İki gözü kor oldu. Nəhayət ax gəldi

üzərlərinə" deyərlər. Ayədə keçən "ebres" sözü, alacalı deməkdir.

Alaca, bilinən bir dəri xəstəliyidir.

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ....... 63

"Ölüləri dirildərəm." ifadəsində diriltmə "ölülər"lə elin idiləndirilmişdir.

"Ölülər" çoxluq olduğuna görə, bundan, söz mövzusu əməliyyatın

bir neçə dəfə reallaşdığını qəbul edə bilərik.

"Allahın icazəsiylə." ifadəsi bütün bunların onun tərəfindən bir

möcüzə olaraq reallaşdırıldıqlarını vurğulamağa, dayaqlarının

uca Allah olduğuna və İsanın özündən qaynaqlanan bir xüsus

olmadığına istiqamətlidir. Bu ifadə bir neçə dəfə təkrarlanmışdır. Çünki

insanların bu barədə sapmaları, ondan sadır olan bu fövqəladə

möcüzələrə aldanıb onu tanrılaşdırmaları yüksək bir ehtimaldır. Bu

yüzdən onun özündən sözettiği, yaratma və ölüləri diriltmə kimi

xüsuslara işarə etdiyi hər dəfə "Allahın icazəsiylə." qeydini

düşdüyünü və sözlərinin sonunda belə dediyini görürük: "Həqiqətən

Allah, mənim də Rəbbim, sizin də Rəbbinizdir. Elə isə

ONA ibadət edin; doğru yol işdə budur."

"Mən sizə… yaradaram." sözünün zahiri, bu sözləri özü

tərəfindən, bir meydan oxuma və mübahisə/müzakirə olmadan məlumat olaraq

təqdim edildiyini göstərir. Əgər bir bəhanəni ortadan qaldırmağa

və ya bir dəlili gözlər önünə sərməyə dönük olsaydı, ifadənin

içində: "diləsəniz" və ya "istəsəniz" kimi bunu göstərən bir qeydə

yer verilməsi lazım idi.

Ayrıca, uca Allahın bir qiyamət səhnəsində, İsayla danışmasını

köçürdüyü ayələrin axışı, bu möcüzələrin, İsa tərəfindən reallaşdırıldıqlarını

qəti bir ifadəylə ortaya qoymaqdadır: "Allah belə

deyəcək: "Ey Məryəm oğulu İsa, sənə və anana olan nemətimi

xatırla… İcazəmlə palçıqdan kuşşeklinde bir şeyi yaradırdın da,

yenə icazəmlə ona üfürdüyündə bir quş olurdu. Doğuşdan kor

olanı, alacalını icazəmlə yaxşılaşdırırdın, yenə mənim icazəmlə ölüləri

həyata çıxarırdın." (Maidə, 110)

Bu da göstərir ki, bəziləri tərəfindən səsləndirilən: "Bu ayə,

ən çox bunu göstərir ki uca Allah, Məryəm oğulu İsaya bir sirr

verdi və o bununla insanlara qarşı haqlılığını göstərdi, onlara meydan

oxudu. Əgər bu mövzuda bir istəkləri olsa, bunu yerinə yetirib,

64 ......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

əleyhlərinə dəlil meydana gətirərdi. Amma bunların hamısının və ya bir

qisiminin reallaşdığını ayədən anlamaq mümkün deyil." şəklindəki

şərhlər/şərh edər səhvdir.

"Yediklərinizi və evlərinizdə yığdıqlarınızı sizə xəbər verərəm..."

Bu, uca Allahın özünə xas etdiyi və vəhy yoluyla bəzi peyğəmbərlərinə

bildirdiyi qeybdən xəbər vermədiyər. İsanın bir başqa

möcüzəsidir bu. Belə bir qeybdən xəbər vermə, qəti olaraq

reallaşmış bir vəziyyətdir və bunda şübhəyə yer/yeyər yoxdur. Çünki

insan, yediyindən və ya evində yığdığından şübhə etməz.

Bu möcüzə, uca Allahın icazəs(n)i olmadan reallaşmayacaq

olmasına baxmayaraq, ifadənin axışı üçün "Allahın icazəsiylə" qeydinə yer/yeyər

verilməmişdir. Halbuki uca Allah bir ayədə: "Heç bir elçi, Allahın icazəs(n)i

olmadan bir möcüzə gətirə bilməz." (Mömin, 78) buyurur. Bunun

səbəbi də söz mövzusu möcüzədən "xəbər vermə" olaraq danışılır

olmasıdır. Bu isə, İsa (ə.s) ilə qaim olan bir sözdür, onun hərəkəti

olaraq qiymətləndirilər. Bu səbəbdən, uca Allaha nisbət edilməsi yaraşıq

olmaz. Ancaq yaratma və diriltmə möcüzələrində vəziyyət fərqlidir.

Çünki bunlar, gerçəkdə Allahın hərəkətləridir və ONun icazəs(n)i olmadan

bir başqasına nisbət edilməzlər.

Ayrıca, haqqında danışılan digər iki möcüzə, "xəbər vermə" kimi

deyildirlər. Bunlarla əlaqədar olaraq insanların sapmaları, "xəbər

vermə" ilə əlaqədar olaraq sapmaqdan çox daha sürətli inkişaf edə biləcək bir

vəziyyətdir. Çünki sıravi insanların ürəkləri, ən kiçik bir vəsvəsə

və demaqoqluq nəticəs(n)i quş yaradan və ölüləri dirildən bir kimsənin

ilahlığını qəbul edərlər. Qeybi məlumatlardan xəbər verən bir kimsənin

ilahlığına inanmaqsa, o qədər tez və asan reallaşmaz.

Çünki belə insanlar, bu cür xəbərlərin sırf Allaha xas bir məlumat

olmadığını, riyazət çəkən hər kəs və ya gözbağcı bir kahin üçün də

əldə edilə biləcəyini bilərlər.

Bu səbəbdən, söz mövzusu iki möcüzə gündəmə gəldiyində "Allah'

ın icazəsiylə" qeydinin düşünülməsi qaçınılmaz idi. Eyni

şəkildə xəstələri

yaxşılaşdırmanın da yalnız Allahın bəxş etdiyi bir möcüzə oldu

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ....... 65

ğundan danışılması kafi idi. Xüsusilə xitab, özlərinə mömin

deyən bir qövmə istiqamətlisə… Bu səbəblədir ki, ifadənin sonunda

belə bir cümləyə yer verilir: "Şübhəsiz, əgər inanmışsınızsa,

bunda sizin üçün qəti bir ayə vardır." Yəni əgər mömin olduğunuza

bağlı iddianızda səmimi sinizsə, bunda sizin üçün qəti bir

ayə vardır.

(Al/götürü İmran / 50) "Məndən əvvəl gələn Tövratı təsdiqləmək və sizə haram qılınan bəzi şeyləri halal etmək üzrə…" ifadəsi: "İsrail-oğullarına elçi edəcək."

ifadəsinə matuftur. Matuf, ifadənin tekellüm=birinci tək şəxs

kipi üzrə olmasına qarşı, matuf əleyhin (üzərinə ətf edilənin)

gaip sigası=üçüncü tək şəxs kipi üzrə olması -ki "Məndən əvvəl

gələn Tövratı təsdiqləmək ." ifadəsində doğrudan İsanın danışır

olması, buna qarşılıq: "İsrailoğullarına elçi edəcək..." ifadəsində

üçüncü tək şəxs kipiyle danışılması- atif hadisəsinə zərər

verməz. Çünki: "İsrailoğullarına elçi edəcək." ifadəsi, Hz. İsanın:

"Gerçək bu, mən sizə Rəbbinizdən bir möcüzə gətirdim." şəklindəki

sözləriylə açıqlanmışdır. Bu səbəbdən, bu sayədə ifadənin istiqaməti,

üçüncü tək şəxs kipinden birinci tək şəxs kipine çevirilmiş

olur və atif əməliyyatının etibarlı olması təmin edilir.

Hz. İsanın özündən əvvəl göndərilən Tövratı təsdiqləməsi,

əvvəlki ayədəki qeydə baxılsa, uca Allahın Tövratdan ona öyrətdiyi

şeyləri təsdiq etməsi mənasında istifadə edilmişdir. Bu, onun zamanında

mövcud olan Tövratı tamamilə təsdiqlədiyi, bu səbəbdən o

dövrdə Tövratda təhrif edilmədiyi mənasını verməz. Necə ki

Peyğəmbərimiz Hz. Məhəmmədin (s. a. a) Tövratı təsdiq etməsi də

onun təhrif edilmədiyini ifadə etməz.

"Və sizə haram qılınan bəzi

şeyləri halal etmək üzrə…" Bilindiyi

kimi uca Allah, İsrailoğullarına bəzi təmiz şeyləri haram

etmişdi. Mövzuyla əlaqədar olaraq uca Allah belə buyurur: "Yəhudilərin

etdikləri zülm… səbəbiylə, özlərinə halal qılınmış gözəl

şeyləri onlara haram etdik." (Nisa, 160)

66 ......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Bu ifadədən, Hz. İsanın, Yəhudilərə yazılmış bəzi ağır hökmləri

neshetmesi xaricində, Tövratın ehtiva etdiyi hökmləri təsdiqlədiyi

nəticəs(n)i çıxarıla bilər. Bu yüzdəndir ki: "İncil, şəriət ehtiva etməz" deyilmişdir.

"Halal etmək üzrə…" ifadəsi: "Rəbbinizdən bir möcüzə…"

ifadəsinə ətf-edilmişdir. Cümlənin başındakı "lam" hərfi, məqsəd

bildirən növdəndir. Bu səbəbdən cümlənin mənas(n)ı

belədir: "Mən, sizin

üzərinizə haram qılınmış bəzi

şeylərlə əlaqədar hökmləri neshetmek

üzrə gəldim."

"Mən sizə Rəbbinizdən bir möcüzə gətirdim." cümləsinin zahiri:

"Artıq Allahdan qorxun və mənə itaət edin." ifadəsini şərhə

dönük olduğunu göstərir. Və möcüzə gətirmənin bir detalı xüsusiyyətində

olduğunu göstərir; haramlardan bəzisini halal etmənin

davamı deyil. Bu səbəbdən, bəzi zehinlərdə meydana gələ biləcək vəhmi,

qaldırma məqsədinə istiqamətlidir. Eyni zamanda "Cümlənin yenidən

təkrarlanmış olması, əvvəli ilə sonrasının bir-birindən ayrılmasını

təmin etmək üçündür, çünki tam ayrılıq, söz sənətində bir imtiyaz

sayılmaz." deyənlərin məqsədi də bu ola bilər.