Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

MƏLƏK VƏ ŞEYTAN QAYNAQLI İLHAMLAR VƏ SÖZLƏR

HAQQINDA

Dəfələrlə söylədik: Sözlər, özləriylə güdülən məqsədləri

əhatə edən mənaları ifadə etmək üzrə qoyulmuşlardır. Bir söz

və ya danışma, sonrasında susmağı tələb edəcək şəkildə nəzərdə tutulan

mənas(n)ı ifadə etdiyi üçün "səs" olaraq adlandırılar. Hətta hər hansı

bir ifadəylə bu məqsəd əldə edilsə, o da sözdür, danışmadıyar.

İstər tək bir səs olsun və ya bir araya gətirilmiş bir çox səs yaxud

eyham və işarə kimi səs xarici bir hərəkət olsun fərqinə varmaz. Buna görə

insanlar, iki dodaq arasından çıxmamış olsa da bir məqsədi tam

olaraq ifadə edən səsləri danışma olaraq adlandırmaqdan qaçınmazlar.

Eyni

şəkildə hər hansı bir səs ehtiva etməməklə birlikdə eyham

və işarələr də, söz və danışma olaraq adlandırılar.

Quran, şeytan tərəfindən ürəyə təlqin edilən mənaları, onun

danışması və onun tərəfindən deyilmiş bir söz olaraq adlandırar.

Uca Allah bizə şeytanla əlaqədar olaraq bunları bildirər: "Onlara

qəti olaraq davarların qulaqlarını kəsmələrini əmr edəcəyəm."

(Nisa, 119) "Şeytanın vəziyyəti kimi; çünki insana "inkar et" dedi."

(Həşr, 16) "Ki o, insanların sinələrinə vəsvəsə verər." (Nas, 5) "Onlardan

bəzisi bəzisini aldatmaq üçün zərli sözlər pıçıldayarlar."

(Ən'am, 112)

Digər bəzi ayələrdə İblislə əlaqədar olaraq belə buyurular: "Doğrusu,

Allah, sizə gerçək olan vadi vəd etdi, mən də sizə vəddə

oldum." (İbrahim, 22) "Şeytan, sizi kasıblıqla qorxudur və sizə

çirkin həyasızlığı əmr edir. Allah isə, sizə özündən bağışlama

və bol lütfkarlıq vəd edir. Allah rəhmətiylə geniş olandır, biləndir.

Kimə diləsə, hikməti ona verər; şübhəsiz özünə hikmət

verilənə böyük bir xeyr də verilmişdir." (Bəqərə, 268-269)

36 ........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Bura bir gerçəkdir ki, bu ayələrdə ürəkdə meydana çıxan bəzi duyğu

və düşüncələr, ürəyin üzərinə əks olunan bəzi ilham və təlqinlər şeytana

nisbət edilmiş, bunlar əmr, söz, vəsvəsə, vəhy və vəd olaraq

adlandırılmışlar. Bütün bunlar iki dodaq arasından çıxmadıqları

və dil vasitəsilə tələffüz edilmədikləri halda sözdürlər,

danışmadıyarlar.

Bundan ötəri bilirik ki: Son ayədə uca Allahın şeytanın

vadinə qarşılıq olaraq sözünü etdiyi bağışlama və bol fəzilət, şeytanın

vəsvəsəsinin qarşılığı olan mələk sözünü ifadə edər ki, uca

Allah bunu "hikmət" olaraq adlandırmışdır. Bu ayələri də buna

nümunə göstərə bilərik: "Sizə özüylə gedəcəyiniz bir nur etsin."

(Hədid, 28) "Möminlərin ürəklərinə, imanlarına iman katıparttırsınlar

deyə, güvən duyğusu və hüzur/dinclik endirən Odur. Göylərin

və yerin orduları Allahındır." (Fəth, 4)

Bu son ayənin mənasını: "Onda Rəbbinizdən bir güvən duyğusu

və hüzur/dinclik vardır. (Bəqərə, 248) ayəsini təfsir edərkən "sekine=

güvən duyğusu, hüzur/dinclik" anlayışı məzmununda təqdim etdik. Bu ayə

də bu məzmunda ələ alına bilər: "Allah, kimi hidayətə çatdırmaq his-

tərsə, onun sinəsini İslama açar; kimi sapdırmaq istəsə, onun

sinəsinə sanki göyə yüksəlirmiş kimi dar və çətinlikli edər. Allah,

İman etməyənlərin üstünə işdə belə pislik çökdürər." (Ən'am,

125) Bir başqa ayədə şeytanın vəsvəsəsi "pislik" olaraq xarakterizə edilmişdir:

"…şeytanın pislikləri…" (Ənfal, 11) Bütün bunlardan

anlayırıq ki, mələklər və şeytanlar insanın ürəyinə bir sıra mənalar

təlqin etmək surətiylə onunla danışarlar.

Bir başqa danışma növü vardır ki bu, sırf Allaha özgüdür: "Özüylə

Allahın danışması, bir bəşər üçün olacaq şey deyil; ancaq

vəhy ilə ya da pərdə arxasından… olması başqa." (Şura, 51)

Uca Allah bu hadisəs(n)i danışma olaraq adlandırır və bir qisimini

vəhy olaraq xarakterizə edir. Vəhy hadisəsində uca Allah ilə vəhyə

həmsöhbət olan qul arasında bir pərdə yoxdur. Bunun bir başqa qisimi

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ............................................................................................... 37

də pərdə arxasından reallaşar. İşdə uca Allahın, mələklərin və

şeytanların danışma şəkilləri bunlardan ibarətdir.

Uca Allahın vəhy xüsusiyyətli danışması fərqlidir və özü etibarilə

diqqətə çarpandır. Çünki ayədə uca Allah, bu tərz danışmaqla pərdə

arxasından danışmağı qarşılıqlı olaraq təqdim edir. Bu səbəbdən vəhy

əsnasında insan ilə Rəbbi arasında bir pərdə olmadan danışma

reallaşar. Burada bir qarışıqlığın, sözlərin mənşəninin qarışdırılması

haqqında danışılan ola bilməz. Bu, açıq-aşkar bir gerçəkdir. Lakin uca Allahın

digər növ danışmalarının (pərdə arxasından reallaşan

danışmaların) vəhyə söykənən olacaq şakilde möhkəmə alınaraq test

edilmələri zəruridir.

Mələk və şeytan mənşəli danışmaları ayırdetmek üçün yuxarıdakı

ayələr kafi ipucları verməkdədirlər. Buna görə, mələk

mənşəli ilham insanın sinəsini açar, insanı bağışlamağa və bol

lütfkarlığa çağırar. Nəticə etibarilə Allahın kitab və sünnədə konkretləşən

diniylə üst-üstə düşər. Şeytan mənşəli təlqin isə, bərabərində sinə

daralmasını gətirər. Xəsisliyi, pintiliği doğurar. İnsanı heva və həvəsin

arxasından getməyə dəvət edər. Yoxsulluq qorxusunu təlqin edər.

Çirkin həyasızlığı əmr edər. Nəticədə, Allahın kitab və sünnədə

konkretləşən diniylə və insanın öz təbiətiylə, fitrətiylə uyğun gəlməyən

bir nöqtəyə gəlib söykən/dözər.

Uca Alahın Hz. Adəm, İbrahim və Lut ilə əlaqədar olaraq köçürdüyü

kimi peyğəmbərlərin və onlardan sonrakı mənəvi dərəcələrə sahib

insanların mələk və şeytanı görmələri və onları tanımaları mümkündür.

Bu səbəbdən bu cür vəziyyətlərdə, xitabın mələkmi yoxsa

şeytan mənşəlimi olduğunu ayırd etmək üçün başqa bir faktora gərək

yoxdur. Ancaq, xitabın görmə haqqında danışılan olmadan reallaşması

vəziyyətində, sıravi möminlər kimi, ayırd edici ünsürlərə

baş vurmaqdan başqa çarə yoxdur. Nəticədə vəhy şeytanın vəsvəsələrindən

ayırd edilər. Ki bu barədə hər hansı bir bağlı nöqtə yoxdur.

38 ........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

Təfsir-ul Qummuda: "Hanı İmranın arvadı… demişdi." ifadəsiylə

əlaqədar olaraq İmam Sadiğin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "Uca

Allah İmrana: "Mən sənə normal, müqəddəs, doğuşdan korluqdan və

alaca xəstəliyindən bəri, Allahın icazəsiylə ölüləri dirildən bir kişi

uşaq bəxş edəcəyəm. Onu İsrailoğullarına elçi olaraq göndərəcəyəm."

deyə vəhy-etdi. İmran bunu arvadı -Məryəmin anası-

Hannaya izah etdi. Qadın hamilə qalınca, öz yanında onun kişi

olduğunu düşünürdü. Doğurunca: "Rəbbim, onu qız doğurdum.

Halbuki kişi qız kimi deyil. Qızdan elçi olmaz." dedi. Allah dedi ki:

"Allah, onun nə doğurduğunu daha yaxşı bilərkən." Allah Məryəmə

İsanı bəxş edincə, bunun İmrana vəd edilən oğul olduğu aydın oldu.

Biz Əhli Beytdən biri, bir başqasına uşağında və ya uşağının

uşağında olan bir şeydən xəbər versə, onu inkar etməyin…"

(c. 1, s. 101)

Eyni anlama yaxın ifadələr ehtiva edən bir hədis də el-Kafidə İmam

Sadiqdən (ə.s), Təfsir-ul Ayyaşidə (c. 1, s. 171, h: 39) İmam Misdən

(ə.s) köçürülmüşdür.

Təfsir-ul Ayyaşidə, bu ayələ əlaqədar olaraq İmam Sadiğin (ə.s)

şöylə dediyi rəvayət edilər: "Azad buraxılmış uşaq, kilsədə yaşayardı

və oradan çölə buraxılmazdı. Məryəmin anası uşağını doğurunca:

"Rəbbim, onu qız doğurdum. Halbuki kişi, qız kimi deyil.

Qız aybaşı görər, buna görə məsciddən çıxmaq məcburiyyətində qalar. Halbuki

bu şəkildə adanmış olanın məsciddən çıxmaması lazımdır." dedi."

(c. 1, s. 170, h: 38)

Yenə eyni əsərdə, İmam Mis (ə.s) və İmam Sadiqdən (ə.s) birinin

belə dediyi rəvayət edilər: "Məryəmin anası, qarınındakı uşağı

ibadət edənlərə xidmət etmək üzrə məbədə həsr etdi. Xidmətdə

kişi, qadın kimi deyil. Məryəm bu şəkildə yetkinlik çağına

qədər onlara xidmət etdi. Yetkinlik çağına çatınca, Zekeriya ibadət

edənlərlə arasına bir pərdə gərilməsini əmr etdi." (c. 1, s. 170, h: 38)

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ............................................................................................... 39

Mən deyərəm ki: Görüldüyü kimi, rəvayətlər ayələ əlaqədar olaraq et-

bizimiz şərhləri dəstəklər xüsusiyyətdədir. Ancaq İmamın: "Halbuki

kişi, qız kimi deyil." ifadəsini, uca Allaha aid deyil, İmranın

arvadına aid olaraq qiymətləndirdiyi aydın olur. Bu vəziyyətdə, kişidən

əvvəlcə danışılması nöqtəsi açıqlığa qovuşmamış olar. Çünki

bu, Ərəb dilinin qaydalarına uyğun gəlməz. Ayrıca belə olsa, uşağın

Məryəm deyə adlandırılmasının səbəbi də eləcə problemli qalar.

Daha əvvəl onun azadlığa qovuşdurulmuş mənasında olduğunu

söyləmişdik. Bu problemin ancaq, azadlığa qovuşdurma ilə xidmətə

təqdim etmənin bir-birindən ayrılması halında ortadan qalxacağı

mümkündür. Bunun üzərində yaxşıca düşünün.

Təqdim etdiyimiz ilk rəvayətdə İmranın vəhylə həmsöhbət olan bir

peyğəmbər olduğuna işarə edilir. Bihar-ul Envarda Əbu

Basardan köçürülən bir rəvayətdə buna işarə edilir: "İmam Mis'

a (s. a): İmranın peyğəmbər olub olmadığını soruşduğumda, İmam:

"Bəli, o qövmünə elçi olaraq göndərilmiş bir peyğəmbər idi." dedi."

(c. 14, s. 202, h: 14) Yenə rəvayətdə, İmranın arvadının adının "Hanna"

olduğuna işarə edilir. Bu ad məşhurdur. Ancaq bir rəvayətdə də

"Mersar" olduğu ifadə edilir ki, bunu təsbit etmək mövzumuz daxilində

deyil.

Təfsir-ul Qummuda yuxarıdakı rəvayətin davamında belə deyilir:

"Məryəm yetkinlik çağına çatınca, mehraba bağlandı. Özünü

gözlərdən saxlayacaq bir örtü əldə etdi. Bu şəkildə kimsə onu

görmürdü. Ze-keriya (ə.s) mehrabda onun yanına girərdi. Qış

mövsümündə yaz meyvəsini görərdi yanında. Yaz mövsümündə də

qış meyvəsini. Ona: "Bu sana haradan (gəlir)?" deyə soruşduqda, o

belə cavab verərdi: "Bu, Allah qatındandır. Allah dilədiyinə hə-

sapsız ruzi verər." (c. 1, s. 101)

Təfsir-ul Ayyaşidə İmam Sadiğin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər:

"Zekeriya, özünə bir övlad bəxş etsin deyə Allaha dua etdi.

Mələklər istədiyi şeyin reallaşdığını ona bildirdilər. Bunun üzərinə

o, bunun Allahdan gələn bir səs olduğunu bilmək istədi. Ardın

40 ........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

dan ona, buna bağlı işarənin üç gün boyunca insanlarla danışmaması

olduğu bildirildi. Dilinin tutulub, danışa bilmədiyini görüncə,

buna ancaq Allahın güc çatdıracağını anladı. İşdə: "Rəbbim, o halda

mənə bir əlamət ver." ifadəsində buna işarə edilir." (c. 1, s. 172,

h: 43)

Buna yaxın bir rəvayətə də Qummu öz təfsirində yer vermişdir.

Daha əvvəl, ayələrin axışının bu cür qiymətləndirmələri dışlamadığını

ifadə etmişdik.

Bəzi təfsirçilər; İmrana vəhy edilmiş olması, Məryəmin ol/tapıldığı

mehrabda mövsümü gəlməyən meyvələrin ol/tapılması və

Zekeriyanın şeytanı təlqinlərdən ayırt etməsinə yarayacaq bir

əlamət istəməsi kimi bu rəvayətlərin ehtiva etdiyi xüsusları

şiddətlə rədd etmişlər

və demişlər ki: "Bu cür faktları sübut etmək mümkün

deyil. Nə uca Allah bunlardan danışmış, nə də Elçisi xəbər

vermişdir. Öz fərdi görüş ilə də bunları öyrənmənin imkanı

yoxdur. Tarixi olaraq da sübut edilə bilmiş deyil. Geridə İsrailiyyat

mənşəli olan və ya olmayan bir neçə rəvayət qalır. Bu halda, başa düşülməsi

güc bu kimi şeylərə şərh etmək surətiylə Quran ayələrini

məcbur etmənin mənas(n)ı yoxdur."

Yuxarıdakı yanaşmanın heç bir dayağı yoxdur. Hərçənd rəvayətlər

tək kanallı (ahad) olub, sənəd zəncirləri zəifdir və bir araşdırmaçı

yalnız bu cür rəvayətlərə söykən/dözərək çıxarsamada ol/tapılmamalıdır,

çünki bunlar tək başlarına dəlil ola bilməzlər. Ancaq, ayələr

üzərində yaxşıca düşünüldüyü zaman, zehinin bu rəvayətlərə bir az daha

yaxınlaşdığı görülər. Əhli Beyt İmamlarından rəvayət edilən bir

söz, ağlan caiz olmayan bir xüsusu ehtiva etməz çünki.

Heç şübhəsiz, bəzi ilk qurşaq təfsirçilərdən ağla sığmaz şərhlər/şərh edər

rəvayət edilmişdir. Məsələn Katade və İkrimenin belə dedikləri

rəvayət edilər: "Şeytan Zekeriyanın yanına gəldi və müjdənin Allahdan

olması barəsində onu şübhəyə saldı və belə dedi: "Əgər

bu Allahdan olsaydı, sənə səslənərkən mənim yüngülcə pıçıldadığım

kimi, O da yüngülcə pıçıldayardı." (et-Dürr-ül Mensur, c. 2, s. 22)

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ............................................................................................... 41

Bunun kimi ağılın qəbul etmədiyi bir şərh də Luka İncilində

iştirak edər: "Cəbrayıl Zekeriyaya belə dedi: "Sən bunun olacağı günə

qədər susacaqsan, danışmağa güc çatdıra bilməyəcəksən. Çünki sən,

zamanı gəlincə reallaşacaq olan sözümü təsdiq etmədin." (Luka

İncili, 1/20)

İLHAM VƏ VƏSVƏSƏNİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

el-Kafidə İmam Sadiğin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "Heç bir

ürək yoxdur ki, iki qulağı olmasın. Bir qulağın üzərində doğruya

çatdırıcı mələk, birinin üzərində də başdan çıxarıcı

şeytan dayanar.

Biri əmr edər, biridə qadağan edər. Şeytan günahları əmr edər, mələk də

onu bundan nəhy edər. Necə ki uca Allah belə buyurmuşdur:

"Sağ tərəfdə və sol tərəfdə oturmuşlar. O (insan), heç bir söz

söyləməz ki, yanında bir müşahidə edici hazır olmasın." (Qaf, 17-18)

(əl-Kafi, c. 2, s. 266, h: 1)

Mən deyərəm ki: Bu mənas(n)ı dəstəkləyən bir çox rəvayət vardır.

Bunların bir qisimini təqdim edəcəyik. Bu rəvayətdə İmamın (ə.s) ayəs(n)i me-

lek və şeytana tətbiq etməsi, onun bir başqa rəvayətdə, ayəs(n)i insanların

yaxşılıqlarını və pisliklərini yazmaqla öhdəçilikli iki mələyə tətbiq

etməsiylə ziddiyyət meydana gətirməz. Çünki ayə, ən çox insanın sağında

və solunda oturub, onun bütün danışdıqlarını müşahidə edənlərdən

danışmaqdadır. Bunların yalnız mələk olduqları və ya şeytan

olduqları barəsində ayə, açıq bir məlumat verməməkdədir. Bu səbəbdən

hər iki ehtimala da uyğunlaşdırıla bilər.

Yenə eyni əsərdə Zürarenin belə dediyi rəvayət edilər: "İmam

Cəfər Sadiqdən (ə.s) Rəsul, Nəbi və Muhaddesi soruşdum. Mənə dedi

ki: "Rəsul, Rəbbindən özünə mesaj gətirən mələyi görər. Me-

lek ona: "Rəbbin sənə bunları əmr etdi." deyər. Rəsul eyni zamanda

nəbidir də. Nəbi isə, özünə xəbər gətirib ürəyinə endirən mələyi

görməz. Bu vəziyyətdə, huşunu itirmiş bir insan kimi olar və bu cür şeyləri

yuxusunda görər." Dedim ki: "Yuxuda gördüklərinin haqq olduğunu

necə bilər?" Dedi ki: "Uca Allah, bunları ona açıqlayar, beləcə me

42 ........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

leği doğrudan görmədiyi halda yuxusunun haqq olduğunu bilər." (c. 1,

s. 76, h: 1 və 4)

Mən deyərəm ki: İmamın "Rəsul nəbidir də" sözü, iki xüsusiyyətin bir

arada ol/tapıla biləcəyinə istiqamətli bir işarədir. Daha əvvəl: "İnsanlar tək

bir ümmət idi. Allah… peyğəmbərlər göndərdi." (Bəqərə, 213) ayəsini

təfsir edərkən "Rəsulluq " və "Nəbilik"in nə məna ifadə etdiyini açıqlamışdıq.

"Huşunu itirmiş bir insan kimi" ifadəsi ilə, "yuxuda görmə" hadisəs(n)i açıqlanmaq

istənmişdir. Bu səbəbdən bunun mənas(n)ı, bilinən yuxu deyil,

maddi duyğulardan mücərrədlənmə halıdır. "Allah ona açıqlayar" sözü ilə,

mələk mənşəli ilham ilə şeytan qaynaqlı təlqinlərin Allahın ifadə etdiyi

haqq vasitəsilə açıqlandığına işarə edilir.

Basair-ud Derecat adlı əsərdə, Bureydin İmam Sadiqdən (ə.s)

belə rəvayət etdiyi nəql edilər: "Büreyd, İmama soruşar: "Rəsul, Nəbi

və Muhaddes nədir?" İmam bu cavabı verər: "Rəsul, mələyi açıqdan

görər və onunla danışar. Nəbi isə, yuxuda görər. Peyğəmbərlik və

risalət birlikdə bir adamda toplanmış ola bilər. Muhaddes, səs eşidib

şəkil görməyən kimsəyə deyilir." Dedim ki: "Allah işini düzəltsin,

nəbi, yuxuda gördüklərinin haqq xüsusiyyətli və mələk mənşəli olduğunu

necə belə bilər?" Də de ki: "Bunu bilənə qədər uca Allah ona

köməkçi olar. Uca Allah sizin kitabınızla kitablara və sizin peyğəmbərinizlə

peyğəmbərlərə son vermişdir..." (s. 371, h: 11)

Mən deyərəm ki: Bu rəvayət, əvvəlki rəvayətlə paralellik

meydana gətirməkdədir. İmamın muhaddes ilə əlaqədar olaraq, onun

özünə pıçıldanılan sözləri eşitdiyi istiqamətindəki şərhi

kifayətdir. "Allah son vermişdir…" sözü də buna istiqamətli bir işarədir.

İnşallah aşağıdakı ayələrin təfsiri çərçivəsində "Muhaddes"

haqqında geniş şərhlərdə ol/tapılacağıq.

---------------------

Qiymətli Qardaşlarım Mizan Təfsirini və digər Ehlibeyt əsərlərini

[YUXARI GIT]