Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

əl-Mizan Təfsiri

Allame Məhəmməd Hüseyn TABATABAİ(r.a)

Dəri: 3

AL/GÖTÜRÜ İMRAN SURƏSİ

( 1-120. Ayələr)

İÇİNDƏKİLƏR

35- Hanı İmranın arvadı demişdi ki: "Rəbbim, qarınımda olanı,

hər cür asılılıqdan azadlığa qovuşdurulmuş olaraq sənə həsr etdim,

məndən qəbul et. Şübhəsiz sən eşidənsən, bilənsən."

36- Onu doğurunca, Allah onun nə doğurduğunu daha yaxşı bilərkən,

dedi ki: "Rəbbim, onu qız doğurdum." Halbuki kişi, qız kimi

deyil. "Ona Məryəm adını verdim. Mən onu və soyunu qovulmuş

şeytandan sənə sığındıraram."

37- Bunun üzərinə Rəbbi onu gözəl bir qəbulla qəbul etdi; onu

gözəl bir bitki kimi yetişdirdi və Zekeriyanı da onun baxımı ilə

vəzifələndirdi. Zekeriya onun yanına, mehraba hər girişində onun

yanında bir ruzi tapardı. "Ey Məryəm, bu sənə haradan (gəlir)?"

dəyincə, "Bu, Allah qatındandır. Şübhəsiz Allah dilədiyinə hesabsız

(qarşılıqsız) ruzi verər." dərdi/deyərdi.

38- Orada Zekeriya Rəbbinə dua etdi; "Rəbbim, mənə qatından

tərtəmiz bir soy hədiyyə et/ət. Doğrusu sən duaları eşidənsən." dedi.

39- O, mehrabda dayanmış namaz qılarkən, mələklər ona səsləndi:

"Allah sənə, Allah tərəfindən gələn bir sözü təsdiqləyici,

əfəndi, nəfsinə hakim və yaxşılardan bir peyğəmbər olaraq Yəhyanı

müjdələr."

40- Dedi ki: "Rəbbim, mənə həqiqətən qocalıq çatmışkən və

arvadım da sonsuzkən necə bir oğulum ola bilər?" "Belədir" dedi, "Allah

dilədiyini edər."

41- "Rəbbim, o halda mənə əlamət ver!" dedi. "Sənin üçün al/götürə-

met, işarə xaricində insanlarla üç gün danışmamağındır. Ayrıca

Rəbbini çox an, səhər axşam təsbeh et/ət." dedi.

16 ........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

(Al/götürü İmran / 35) "Hanı İmranın arvadı demişdi ki: "Rabbim, qarınımda

olanı, hər cür asılılıqdan azadlığa qovuşdurulmuş olaraq sənə həsr etdim, məndən

qəbul et. Şübhəsiz sən eşidənsən, bilənsən." Əhd; bir insanın əslində

vacib olmayan bir şeyi öz üzərinə lazımlı etməsi, zəruri hala

gətirməsi deməkdir. Azad etmə mənasını verən "muharreren"

sözünün məsdəri "tahrir" isə, bağları həll edib sərbəst buraxmağı

ifadə edər. Kölə azat etmək mənasında istifadə edilən "tahrir" buradan

gəlir. Yenə kitab yazmaq mənasında istifadə edilən "tahrir" də buradan

gəlir, çünki bununla, sanki zehin və düşüncə dağarcığında olan

mənalar sərbəst buraxılar. Ayənin orijinalında keçən "Tekabbel"

sözünün məsdəri "Takabbül" isə, istəyərək və məmnuniyyətlə bir

şeyi qəbul etmək deməkdir. Hədiyyə qəbul etmək və dua qəbul etmək

kimi.

"Hanı İmranın arvadı demişdi ki: "Rəbbim, qarınımda olanı…

sənə həsr etdim..." ifadəsi, qadının bu sözləri söylədiyi sırada hamilə

olduğunu və İmrandan hamilə qalmış olduğunu göstərər. İfadənin

sətir aralarından əri

İmranın o sırada yaşamadığını qəbul etmək

mümkündür. Əks halda, qarınındakı balasını, öz başına,

müstəqil bir həsr etməsi mümkün ola bilməzdi. Buna: "Onlardan hansı

Məryəmin baxımını boynuna götürəcək deyə qələmləriylə qura təyin edərlərkən

sən yanlarında deyil idin." (Al/götürü İmran, 44) ayəs(n)i də işarə etməkdədir.

Söz mövzusu ayəs(n)i təfsir edərkən daha detallı məlumat

təqdim edəcəyik.

Bilindiyi kimi, ata və ya ananın uşağını azad buraxması,

ancaq onun üzərindəki tərbiyə etmə, məqsədləri istiqamətində istifadə etmə

və əmrlərinə uyğun gəlməyi zəruri etmə şəklində konkretləşən

vəlayət haqqlarını qaldırmaları

şəklində olar. Bu səbəbdən uşaq bu

şəkildə sərbəst buraxıldığı zaman, ana və atasının özünü

istifadə etmələri tasallutundan xilas olmuş olar. Yoxsa uşağın ana

və atası tərəfindən azad buraxılması, köləlikdən azat edilməsi

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ............................................................................................... 17

mənasında deyil. Buna görə əgər sərbəst buraxma əməliyyatı, uca

Allaha adanmışsa, uşaq Allahın vəlayəti altına girmiş olar; ONA

ibadət edər, ONA xidmət edər. Ya da həsr edilmədiyi və azad buraxılmadığı

təqdirdə, ana-atanın vəlayəti altında ol/tapılması və

onlara xidmət etməsi lazımlı olduğu bir zaman müddətində sinaqoqlarda,

kilsələrdə və ya Allaha ibadət məqsədiylə istifadə edilən digər bir

məkanda xidmət edər.

Deyildiyinə görə, o dövrdə insanlar uşaqlarını Allaha

həsr edərdilər. Ana və ata uşağı öz mənfəətləri istiqamətində

işlətməzdilər; onu öz ehtiyacları istiqamətində

istiqamətləndirməzdilər. Tərsinə onu, xidmət etmək və nəfs tezkiyesi

etmək üzrə kilsəyə buraxardılar. Beləcə yetkinlik çağına çatana

qədər oradan ayrılmazdı. Yetkinlik çağına çatdığında kilsədə

qalmaq ya da getmək arasında sərbəst buraxardılar. Bundan sonra

uşaq diləsə qalar, diləsə çəkib xərc idi.

İfadədən aydın olduğu qədəriylə, qadın, qarınındakı uşağın qız

deyil kişi olduğuna inanırdı. Çünki Rəbbinə qəti ifadəli,

heç bir ehtimala yer vermədən şərtsiz və qeydsiz olaraq dua edirdi:

"Qarınımda olanı, hər cür asılılıqdan azadlığa qovuşdurulmuş

olaraq sənə həsr etdim." deyir və məsələn: "Əgər kişi olsa."

kimi bir ifadəyə yer vermir.

İfadədə keçən "muharreren=özgürlüğe qovuşdurulmuş olaraq"

sözü, həm kişi həm dişi mənasında istifadə edilən "ma-

mevsule"nin "halı" olduğu üçün çatıl olaraq istifadə edilməmişdir. Çünki

əgər qadın, istər kişi, istər qız olsun qarınındakını həsr etmiş olsaydı,

doğum etdiyi zaman: "Rəbbim, onu qız doğurdum." deyə

kədərlənməzdi. İrəlidə açıqlayacağımız kimi: "Allah onun nə doğurduğunu

daha yaxşı bilərkən" və: "Halbuki kişi, qız kimi deyil." ifadələrinə

yer vermənin də bir mənas(n)ı olmazdı.

Uca Allahın qadının qəti bir ifadəylə söylədiyi sözləri hekayə

etməsi, qadının bu istiqamətdəki qənaətinin yalnız söz olsun deyə

söyləmədiyini ya da təcrübə və bənzəri yollarla qadınların

zehinlərində uzanan hissi məlumatlara söykənən olaraq danışmadığını

18 ........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

uzanan hissi məlumatlara söykənən olaraq danışmadığını göstərirdi.

Çünki bü idin bunlar zənndir; zənn isə, haqqdan yana bir fayda

təmin etməz. Ayrıca uca Allah, batildən ancaq batilliyini ortaya

qoymaq və etibarsız etmək üçün danışar. Necə ki uca Allah belə

buyurmuşdur: "Allah, hər dişinin nəyi yükləndiyini və döl yataqlarının

nəyi azaldıb nəyi əlavə etdiyini bilər." (Rə'd, 8) "Qiyamət saatının

məlumatı, şübhəsiz Allahın qatındadır. Yağışı yağdırar; rəhmlərdə

olanı bilər." (Loğman, 34) Beləcə, rəhmlərdə olanı bilmə, uca Allaha

xas bir qeyb olaraq təqdim edilir. Digər bir ayədə də belə

buyurulur: "O, qeybi biləndir. Öz qeybini kimsəyə açıq

tutmaz. Ancaq elçiləri içində razı olduğu kəslər başqa." (Cin, 2627)

Burada da ONdan başqasının qeybi bilməsinin vəhyə bağlı olduğu

ifadə edilir.

Bu halda uca Allahın, öz elminə xas etdiyi bir barədə bu

qadının qəti bir inanca söykənən olaraq söylədiklərini rəvayət etməsi,

qadının qarınındakı uşağın cinsiyyətinin kişiliyinə bağlı olaraq

söylədiyi sözlərin bir şəkildə vəhyə söykən/dözdüyünü göstərər. Buna görə

uşağın qız olduğu aydın olunca, bir oğluna sahib

olmadığından ötəri kədərlənmədiyi kimi, bir dəfə daha qəti və qərarlı

bir ifadəylə: "Mən onu və soyunu, kovulmuşşeytandan sənə

sığındıraram." deyir. Burada da konkret heç bir əlamət yoxkən, qızın

nəsilinin olacağını qəti bir ifadəylə ifadə edir.

"Məndən qəbul et." sözünün mahzuf olan mefili, saleh bir

əməl olduğundan ötəri adama işinin özü ehtimal daxilində

olduğu kimi, azadlığa qovuşdurulmuş uşaq da ola bilər. Lakin:

"Bunun üzərinə Rəbbi onu gözəl bir qəbulla qəbul etdi." ifadəsi,

azadlığa qovuşdurulmuş uşağın nəzərdə tutulduğuna işarə etməkdədir.

(Al/götürü İmran / 36) "Onu doğurunca… "Rəbbim, onu qız doğurdum" dedi."

"Qarınında olan" ifadəsinin yerinə dişil "ha" əvəzliyinin istifadə edilmiş olması, çox

incəlikli bir yekunlaşdırma, qısaca ifadə etmə şəklidir. Bu səbəbdən cümlənin mənas(n)ı

bu şəkildə diqqətə çarpanlaşır: Qarınındakını doğurun

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ............................................................................................... 19

ca və onun bir qız uşağı olduğu aydın olunca, dedi ki: "Rəbbim,

onu qız doğurdum." Bu ifadə, doğan uşağın cinsiyyətini bildirmək

üçün deyil, amma kədəri və həsrəti əks etdirmək üçün istifadə edilmişdir.

Ki bu xüsus ayənin axışından rahatlıqla aydın olar.

"Allah onun nə doğurduğunu daha yaxşı bilərkən... Halbuki kişi, qız kimi

deyil." Hər iki cümlə də axtar/ara cümləcik mövqesindədir, yəni mötərizə

məqsədli cümlədir və Allah tərəfindən deyilmişlər. İmranın arvadı

tərəfindən deyilmiş deyil. Bəzilərinin: "Birinci cümlə uca

Allahın, ikincisi isə İmranın arvadınındır." şəklindəki qiymətləndirmələri

də doğru deyil.

Birinci cümlənin ifadə etdiyi məna açıqdır; lakin qadının:

"Rəbbim onu qız doğurdum." şəklindəki sözləri həsrət və

kədəri xaricə vurmaq üçün tələffüz edildiyindən ötəri, uca Allah'

ın: "Allah, onun nə doğurduğunu daha yaxşı bilərkən." şəklindəki

sözləri, doğan uşağın qız olduğunun Allah tərəfindən bilindiyinin

vurğulanması üçün iştirak etmişdir. Demək istənir ki: Biz onun qız

olduğunu bilirik; lakin biz, onun xahiş etdiyi şeyi ən gözəl

şəkildə və ən praktik tərzdə nəticələndirməyi istədik. Əgər qadın,

qarınında qız uşağını yaratmamızdakı məqsədi bilsəydi, bu

şəkildə kədərlənib həsrət duy/eşitməyəcəkdi.

Halbuki onun istədiyi oğlanının, bizim ona bəxş etdiyimiz

qız uşağı kimi olması mümkün deyil. Bir qız uşağının olmasıyla

meydana gələ biləcək inkişaflar, oğlanıyla birlikdə

yaşanmaz. Onun gözlədiyi oğlanı ən çox İsa kimi peyğəmbər

ola bilər, doğuşdan kor və alacanı yaxşılaşdırar, ölünü dirildər.

Lakin bu qız uşağı vasitəsilə Allahın sözü tamamlanacaq

və atasız olaraq bir uşaq dünyaya gətiriləcək. O və oğulu, aləmlər

üçün bir ayə və işarə olacaqlar. Oğulu daha beşikdəykən insanlarla

danışacaq, Allahdan bir ruh və bir söz olacaq. Allah

qatında onun nümunəs(n)i Adəmin nümunəs(n)i kimi olacaq. Bunun kimi uca

Allah, Məryəmin və oğulu İsanın yaradılışı ilə daha bir çox göz

qamaşdırıcı möcüzələri insanlara göstərəcək.

20 ........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Buradan hərəkətlə: "Halbuki kişi, qız kimi deyil." sözünün

İm-ranın arvadının yerinə uca Allaha atif olduğunu anlayırıq. Əgər

bu söz, qadın tərəfindən deyilsəydi: "Halbuki qız, kişi kimi deyil."

şəklində tələffüz edilməli idi, tərsi deyil. Çünki şərəfli bir şeyi

və ya yüksək bir mövqeyə sahib olmağı gözləyən, amma ondan daha

aşağı bir şeyi əldə edən, bundan ötəri də kədərini bildirmək

istəyən bir kimsə: "Bu əldə etdiyim şey, istədiyim və arzuladığım

şey deyil." və ya "Mənə nəsib olan bu şey, gözlədiyim şey deyil."

deyər. "Mənim gözlədiyim şey, mənə nəsib olan bu şey kimi deyil."

şəklində danışmaz. Bu səbəbdən ayənin orijinalında keçən

"zeker=erkek" və "ünsa=kız" sözlərinin başındakı və ya yalnız

"ünsa=kız" sözünün başındakı marifelik ədatı olan "əl" takısı

zehin içi əhd qəbul üçündür.

Təfsir alimlərinin bir çoxu: "Halbuki kişi, qız kimi deyil." ifadəsinin,

İmranın arvadının sözlərinin davamı kimi qəbul etmişdir. Bu

yüzdən qızdan əvvəl kişinin zikr edilməsini izah etməkdə çətinlik

çəkmişlər və məqsədlə maraq/əlaqəsi ol/tapılmayan şərhlər etmək məcburiyyətində

qalmışlar. Mövzuyla əlaqədar detallı məlumatlar əldə etmək üçün, bu

görüşə sahib olan təfsir alimlərinin kitablarına müraciət edilsən.

"Ona Məryəm adını verdim. Mən onu və soyunu kovulmuşşeytandan

sənə sığındıraram." Deyildiyinə görə Məryəm sözü,

İbranicede ibadət edən və xidmət edən qadın deməkdir. Bununla

də, doğular doğulmaz uşağa ad verilməsinin və uca Allahın bu

adlandırmadan danışmış olmasının səbəbini qavrayırıq. Çünki

qadın, uşağın ibadət və kilsəyə xidmət üçün azadlığa qovuşdurulmuş

bir kişi olmasından ümidini qəticə, dərhal uşağa ad

verməyə və daha ad vermə anından etibarən onu ibadət və ma-

bet xidmətinə hazırlamağa başlayır. Bu səbəbdən, qadının: "Ona

Məryəm adını verdim." sözü: "Mən doğurduğum bu uşağı azadlığına

qovuşmuş olaraq sənə həsr etdim." mənasında istifadə edilmişdir.

Qadının sərf etdiyi bu sözlərin, əhd vermə xüsusiyyətində olduğunun

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ............................................................................................... 21

dəlili, uca Allahın bu sözləridir: "Bunun üzərinə Rəbbi onu gözəl

bir qəbulla qəbul etdi; onu gözəl bir bitki kimi yetişdirdi..."

Sonra qadın, uşağını və soyunu daşa tutulmuş, qovulmuş

şeytandan Allaha sığındırır. Ki Allaha istiqamətli ibadəti yerinə

gətirsin və məbəd xidmətini ifa etsin. Beləcə verilən ad, mənasıyla

üst-üstə düşmüş olsun.

"Və soyunu…" ifadəsinə gəlincə; bu ifadə hər hansı bir şərt və

qeydlə birlikdə zikr edilmədiyi üçün, qarşılıqlı danışma əsnasında,

haqqında məlumat sahibi olmayan bir kimsənin -gələcək zamanı Allahdan

başqa kimsənin bilmədiyi qeybin daxilində olduğu üçün-

bu şəkildə kanuşması doğru olmaz. Çünki insanın gələcəkdəki

vəziyyəti, Allahdan başqa kimsənin bilmədiyi qeybin əhatəsindədir.

Bu səbəbdən, bu ifadə haqqındakı qiymətləndirmə: "Rəbbim,

qarınımda olanı, hər cür asılılıqdan azadlığa qovuşdurulmuş

olaraq sənə həsr etdim." ifadəsinə bağlı qiymətləndirməmizin eynisi

olacaq.

Bu halda bunun bir tək izahı vardır: Qadın İmranın sulbünden

saleh bir oğluna sahib olacağını bilirdi. Hamilə qalıb/qəlib

İm-ranın da ölümünü görüncə, qarınındakı uşağın vəd edilən kişi

uşağı olduğundan şübhə etmədi. Ancaq uşağı doğurub

yanıldığını fərq edincə, vəd edilən uşağın bu qız nəsilindən gələcəyini

anladı və dərhal əhdini kişidən qıza sürüşdürdü. Qızın adını

də ibadət edən və xidmət edən mənasını verən Məryəm olaraq

qoydu. Onu və soyunu daşa tutulmuşşeytandan Allaha sığındırdı.

Ayələr üzərində yaxşıca düşünüldüyündə bunun belə olduğu rahatlıqla

aydın olar.