Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

Mən deyərəm ki: Bu sözləri -ki bu cür sözləri onun kimi birinə nisbət

etməmizdən ötəri bəzi oxucuların bizi günahlandıracağını

təxmin edir kimiyəm. Çünki heç bir ağıllı, bu və bənzəri sözlərin

elmi qaynaqlarda söz mövzusu edilməsinin tərəfdarı olmaz.- dayaqsız

və dəlildən məhrum olmasına baxmayaraq, sırf inadçılığın, fanatizmin

və vəsvəsənin bir insanın anlama qabiliyyətini nə növ bir uçuruma

sürüdüyünü və xarab bir düşüncəyə sahib etdiyini, göstərmək

üçün təqdim edirik. Belə bir faktları daşıyan kimsə, bu tərz

düşüncə üzərinə qurduğu bütün strukturları pozar, daha sonra pozduqlarını

heç çəkinmədən təkrar etməyə başlar. Ayrıca bu cür sözlər,

şəri, pisliyi ehtiva edir və şərdən qaçına bilmək, onu bilməyə, tanımaya

bağlıdır.

Bu mövzuda iki cür yanaşma içinə girmək mümkündür:

Birincisi: Ayənin Hz. Əlinin üstünlüyünə dəlalət etməsidir. Bu,

kəlamı bir məsələdir və bizim bu kitabımızın mövzusunun xaricindədir.

Bu kitabda əsl hədəf, Quran ayələrinin mənalarını irdələməkdir.

İkincisi: Bu qiymətləndirməyi edən şəxsin "Mübahele ayəsi"nin

mənasıyla əlaqədar şərhlərini və Peyğəmbərimizlə Necran Xristianlarını

təmsilən gələn heyət arasında keçən hadisələrə bağlı rəvayətlər

üzərindəki şərhini araşdırmaqdır. Bu, təfsirlə əlaqədardır və

kitabımızın əhatəsinə girən bir mövzudur.

Ayənin neyə dəlalət etdiyini bilirsiniz. Bizim yuxarıda

nəql etdiyimiz bir çox rəvayət, ayənin obyektiv qarşılığıyla

üst-üstə düşməkdədir. Bunlar üzərində düşünüldüyü zaman, söz mövzusu

uydurma qiymətləndirmənin və heç bir müsbət məqsədə xidmət

etməyən çürük, dayanıqsız müşahidənin səhvi, etibarsızlığı

aydın olacaq. İndi daha detallı bir irdələməyə başlayırıq:

Bu şəxs deyir ki: "Bu rəvayətlərin bütünü Şiə qaynaqlıdır... Bu rəvayətlərin

məşhurluq qazanıb qəbul görməsi üçün əllərindən gələni et

124........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

etmişlər. Belə ki bu rəvayətlər Əhli Sünnə arasında da böyük

ölçüdə rəvac tapmışdır." Bundan əvvəl də sözünün başında: "Rəvayətlərdən

ifadə edilən ortaq nöqtə..." şəklində bir ifadə istifadə edir.

Kaş ki bu sözlərlə hansı rəvayətləri nəzərdə tutduğunu bilsəydim? Bununla

hədisçilərin əlbirlik edərək rəvayət etdikləri və hər hansı bir baxımdan

tənqid etmədikləri çox saydakı rəvayətimi nəzərdə tutur? Halbuki bu rəvayətlər

bir, iki və üç dənə deyil. Hədisçilər bunları topluca mənimsəmiş

və nəql etmişlər. Səhih hədis qaynaqlarında bu rəvayətlərə

yer verilmişdir. Bunlar arasında Müslim və Tirmizi də vardır. Tarixçilər

də hadisəs(n)i təsdiqləmişlər.

Sonra Təfsirçilər hər hansı bir etirazda ol/tapılmadan, ən kiçik

bir şübhə ifadə etmədən təfsirlərində bunlara yer vermiş, dəfələrlə

üzərində dayanmışlar. Bunlar arasında Taberi, İbni Kəsr, Sunu idi

kimi hədisçi və tarixçi şəxslər də iştirak edər.

Ayrıca, bu rəvayətlərin qaynağı olaraq işarə etdiyi Şiə ilə kimləri

nəzərdə tutur? Rəvayət zəncirlərinin gəlib söykən/dözdükləri Sad b. Əbu

Vakkas, Cabir b. Abdullah, Abdullah b. Abbas kimi səhabələrimi?

Yoxsa bu xəbərləri onlardan duy/eşidib özlərindən sonrakı qurşaqlara

köçürən Əbu Saleh, Kelbi, Süddi, Şa'bi kimi təbiin qurşağına məhrum-

sup alimlərimi nəzərdə tutur? Bu kimi insanlar, müəllifin xoşuna gəlməyən

bir hadisəs(n)i köçürdülər deyə Şiəmi oldular? Qaldı ki, bu şəxslər və

bənzərləri, hədisləri nəql edən kanallardırlar. Əgər bu adamlar da

rədd edilsə, geridə sözü ediləcək bir sünnə, izah ediləcək bir siyer

qalmaz.

Bir Müsəlman, hətta din olaraq İslamı mənimsəməmiş bir

araşdırmaçı, sünnəs(n)i etibarsız sayıb, sonra da Peyğəmbərin (s. a. a)

gətirdiyi təlimi və qanunuma sisteminin detallarını təsbit edə bilər

mi? Halbuki Quran, Peyğəmbərin sözünün və praktik davranışının

kanıtsallığını qışqırır; dinin həyatını davam etdirməsini dilə gətirir?

Əgər də başdan etibarən sünnənin ləğvliyi istiqamətinə gedilsə, geridə

nə Qurandan bir əsər, nə də enməsi üçün bir səmərə qalar.

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................125

Yoxsa o, bu sözləriylə, Şiələrin bu cür rəvayətləri uydurub hədis

və tarix qaynaqlarına soxuşdurduqlarınımı demək istəyir? Əgər

elə isə, sünnənin ləğvi və şəriətin etibarsızlığı təhlükəsi yenidən

gündəmə gəlmiş olar. Hətta müsibət daha da əhatə edici, fəsad daha

də məşhur olar!!!

Sözlərinin bir hissəsində də deyir ki: "Qadınlarımız" sözünü

"Fatiməyə", "özümüz" sözünü də yalnız Əliyə şərh edirlər..."

Demək istəyir ki; onlar deyirlər: "Qadınlarımız" sözü mütləq olaraq

deyilmiş və onunla Fatimə nəzərdə tutulmuşdur. Yenə "özümüz" sözü ilə

də yalnız Əliyə işarə edilmişdir. O, bu sözüylə, yuxarıda təqdim etdiyimiz

rəvayətlərdən birində keçən ifadələrdən anladığını əks etdirir

kimidir. Çünki Cabirin belə dediyi rəvayət edilər: "Qadınlarımız"

la Fatimə, "özümüz"lə Əli nəzərdə tutulmuşdur."

Amma bu təfsirçi, hadisəs(n)i səhv anlamışdır. Çünki ayədə keçən

"qadınlarımız " sözü ilə Fatimə və "özümüz" sözü ilə də Əli

nəzərdə tutulmamışdır. Lakin Peyğəmbər əfəndimiz (s. a. a) bu ayədəki

əmri yerinə yetirmə məzmununda, yalnız Əli və Fatiməni çağırdığı

üçün, Fatimənin "qadınlarımız"ın, Əlinin "özümüz"ün və Həsən və

Hüseynin də "oğullarımız"ın fərdi misdak və nümayəndələri

olduqları aydın olmaqdadır. Ayədə keçən "oğullar, qadınlar və

özlər"dən məqsəd ailədir. O da Peyğəmbərimizin (s. a. a) Əhli

Beytidir. Necə ki rəvayətlərdə ifadə edildiyinə görə, Peyğəmbərimiz

(s. a. a) onları lənətləşmə məhəllinə gətirdikdən sonra: "Allahım,

bunlar mənim Əhli Beytim." buyurmuşdur. Bu səbəbdən

Peyğəmbərimizin sözünün ifadə etdiyi məna budur: "Bunlardan

başqa çağıracaq kimsə tapa bilmədim."

Bəzi rəvayətlərdə iştirak edən: "Özümüz və özünüzü" sözündən

məqsəd, Rəsulullah və Əlidir." ifadəsi bizim bu açıqladığımızı

dəstəklər xüsusiyyətdədir. Çünki bu ifadə, açıqca ayənin mənasına

kimin mis-dak olduğunu ifadə edir; ayədəki sözüklərin mənasını

açıqlamaq söz mövzusu deyil.

126........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Sonra deyir ki: "Lakin bu rəvayəti uyduran adam, hadisəs(n)i ayəyə tam

olaraq uydura bilməmişdir. Çünki heç bir Ərəb, xüsusilə bir neçə qadınla

evli biri, "qadınlarımız" sözüylə qızını nəzərdə tutmaz. Ərəbcədə

bu tərz istifadənin nümunəs(n)i yoxdur. Bundan daha ağıl almazı isə,

"özümüz" ifadəsiylə Əlinin nəzərdə tutulduğunun deyilməsidir." Yazarın

səhv qəbul etdiyi bu maraqlı hadisə, onu bu qədər rəvayəti bir çırpıda

tutub atmağa, onları nəql edən ravileri və səhih olaraq qəbul edən

bütün hər kəsi günahlandırmağa, daha sonra da sözü keçən nisbətlərdə

ol/tapılmağa sürümüşdür. Halbuki, Quranı təfsir etmək kimi bir mövqedə

olan bir adam olaraq o qədər bəlağət imamını və söz sənəti

ustadlarını xatırlaması lazım idi. Onlar bu rəvayətləri heç bir tərəddüd

göstərmədən, hər hansı bir etiraza mövzu etmədən təfsirlərinə

və digər əsərlərinə al/götürmüşlər.

Məsələn Keşşaf təfsirinin yazıçıs(n)ı Zimahşeri -ki zaman zaman

qiraət imamlarının belə səhvlərini göstərə biləcək bir adamdır- söz

mövzusu ayənin təfsiri çərçivəsində bunları söyləyir: "Bu ayənin ən/en

güclü kanıtsallığı, Səhabələri Kisanın (Peyğəmbərimizin: "Əhli Beytim

bunlardır." deyə əbası altına aldığı Əli, Fatimə, Həsən və Hüseynin)

üstünlüklərinə dəlalət etmədə, bundan daha güclü bir dəlil

olmaz. (Salam onların üzərlərinə olsun.) Bu, eyni zamanda Peyğəmbər

əfəndimizin (s. a. a) peyğəmbərliyinin də həqiqətinin ən/en

açıq ifadəsidir. Çünki, yandaş və müxalif heç kim, Necran Xristianlarının

lənətləşməyə qatıldıqlarına bağlı bir rəvayəti köçürmüş

deyil." Keşşaf Təfsirindən al/götürdüyümüz götürmə burada sona çatdı. (c. 1,

s. 370)

Necə olur da bəlağət sahəsinin ustadları, ədəbiyyat sahəsində

at qaçdıran bu igidlər və ulu şəxsiyyətlər, hədis kitablarında sıx

bir şəkildə iştirak edən bu yekundakı rəvayətlərin Quranın bəyanına

səhv izafə etdiklərini, tək bir vəziyyətə bağlı, çoxluq bir ifadə

istifadə etməni nisbət etdiklərini fərq edə bilməmişlər?!

Xeyr! And olsun ki, məsələni qarışdıran yazarın özüdür. Anlayışla

obyektiv qarşılığını bir-birinə qarışdıran odur. O sanır ki, uca

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................127

Allah Peyğəmbərinə: "...sənə gələn elmdən sonra, onun haqqında

səninlə mübahisə/müzakirəyə qalxsa, de ki: "Gəlin, biz öz oğullarımızı,

siz də öz oğullarınızı... çağıraq." şəklində xitab etdiyində,

əgər ayənin işarə etdiyi mübahisə/müzakirəçilər Necranlı Xristianlardan ibarət olan/yaranan

heyət qəbul edilsə, bəzi rəvayətlərdə işarə edildiyi kimi, onlar

də on dörd kişidən meydana gəldikləri və yanlarında qadın və uşaq adına

kimsə ol/tapılmadığı, ayrıca rəvayətlərdə ifadə edildiyinə görə

Peyğəmbərimiz də Əli, Fatimə, Həsən və Hüseyndən başqa kimsəni

lənətləşməyə aparmadığı üçün, bu şəkildəki bir yanaşma, "səninlə

mübahisə/müzakirəyə qalxsa..." ifadəsiylə Necran heyətinin, "qadınlarımız"

ifadəsiylə bir tək qadının və "özümüz" ifadəsiylə də bir

tək adamın nəzərdə tutulmuş olmasını tələb edir. Bu vəziyyətdə "qadınlarınız"

və "oğullarınız" ifadələrinin bir mənas(n)ı olmaz. Çünki rəvayətlərdə

ifadə edildiyinə görə, heyətdə qadınlar və uşaqlar iştirak etmirdilər.

Burada tesniye=iki adam ilə əlaqədar barədə çoxluq olan "oğullar" sözünün

istifadə edilməsi vəziyyəti ortaya çıxmış olar. Belə bir istifadə,

müfret üçün çoxluq istifadə etməkdən daha pis bir nümunədir. Müfretle

əlaqədar olaraq çoxluq istifadəsinin nümunələrinə müvelledlerin,

yəni sonradan Ərəbləşənlərin dilində rast gəlmək mümkün olsa da,

orijinal Ərəbcədə hörmət ifadə etmək xaricində heç bir yerdə tək qəsdiylə

çoxluq istifadə edilməz, amma tesniye niyyətinə çoxluq ifadə qətiliklə

istifadə edilə bilməz.

İşdə adı çəkilən təfsirçini, söz mövzusu rəvayətləri bir kənara itələməyə,

onları uydurma olaraq xarakterizə etməyə itələyən qorxu budur. Halbuki məsələ

onun vehmettiği kimi deyil.

Bunu belə açıqlaya bilərik: Bəliğ, məqsədə uyğun və təsirli bir danışma,

mövqenin ehtiyaclarının riayət edilməsini, yəni qəbul edilməsi

lazım olan şeyin diqqətə çarpan bir şəkildə qəbul edilməsini zəruri

edər. Bəzən elə bir vəziyyət olar ki, iki adam və ya iki qrup qarşılıqlı

danışar da tərəflərdən biri və ya hər ikisi qarşı tərəfin vəziyyətini

bilmədiyini inkar edər və ya bilməz. Bu vəziyyətdə danışma, fitrətin

128........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

və ənənənin nəzərdə tutduğu şəkildə hazırlanar. Buna uyğun ifadələrə

yer verilər. Sözgəlişi rəqib tərəflərdən biri, qarşı tərəfə hüsumət

və müdafiə etmə faktının o tərəfin bütün fərdləri, qadın, kişi, kiçik

böyük hər kəs üçün etibarlı olduğunu vurğulamaq istəsə, belə bir

ifadə istifadə edər: Biz, kişi, qadın və uşaq olaraq sizə hüsumət edirik

və sizinlə döyüşürük. Beləcə fitrətin və ənənənin nəzərdə tutduğu

bir danışma etmiş olar. Çünki ənənə, bir qrupun qadınlarının

və uşaqlarının olmasını tələb edir. Bu tərz ifadələrdə məqsəd;

qarşı tərəfə özlərinə hüsumət edənlərə qarşı yek bədən

olduqlarını, topluca hüsumət etdiklərini vurğulamaqdır. Əgər: "Biz

kişilər, qadınlar və iki oğulumuzla sizə hüsumət edirik və ya

döyüşürük" şəklində bir ifadə istifadə edilsə, bununla mövqenin tələb etdiyindən

kənar bir xüsus xəbər verilmək istənir ki, bu da xüsusi

bir vurğunu və mövqenin gərəyi qarşı tərəfə izah etməyi qaçınılmaz

etmişdir.

Lakin tanış ollar, dostlar və yoldaşlar arasında, danışma fitrətin

və ənənənin tələb etdiyi kimi edilə bilər. Sözgəlişi, bir dəvət və

qeyd etmə çağırışı olaraq: Sizi özümüz, qadınlarımız və uşaqlarımız

olaraq dəvət edirik." deyilə bilər. Bəzən də tərəfin tanımasına

söykən/dözülərək daha detallı bir dəvətnamə təqdim edilər və belə deyilir:

"Kişilər, qız və iki kiçik uşaq olaraq sizə xidmət edəcəyik." vs.

Bu halda fitrət, ənənə və xarici görünüş bir qiymətləndirməyə,

reallıq və obyektiv qarşılıq da bir başqa qiymətləndirməyə təbii/tabedir.

Bunlar bəzən bir-birlərindən fərqli olarlar. Bu səbəbdən bir kimsə danışmasını

özü ilə əlaqədar olaraq zahirən bilinən şeylərə görə formalandırıb,

vərdişin və ənənənin gərəyi bir danışma etsə,

sonra da gerçək vəziyyəti, praktik mövqes(n)i, izah etdiklərindən fərqli

bir şəkildə ortaya çıxsa, onun danışması səhv olmaz, verdiyi

xəbər etibarilə yalançı qəbul edilməz və ya mənasız şeylər söyləyən

bir boşboğaz rəftarı görməz.

Ayəs(n)i də bu şəkildə şərh etmək lazımdır. Bu səbəbdən: "Də ki:

"Gəlin, biz öz oğullarımızı, siz də öz oğullarınızı, biz öz

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................129

qadınlarımızı, siz də öz qadınlarınızı, biz özümüzü və siz də

özünüzü çağıraq…" ayəs(n)i ilə nəzərdə tutulan məna -yuxarıdakı şərhləri

əsas al/götürsək-budur: Onları, sənin Əhli Beytindən dəvət və

elm barəsində sənə ortaqlıq edən yaxınlarınla birlikdə gəlməyin

qarşılığında, ailələri və yaxınlarıyla birlikdə gəlmək üzrə lənətləşməyə

çağır." Sonra danışma elə bir şəkildə hazırlanmış ki,

Peyğəmbər əfəndimiz (s. a. a) Əhli Beyti içində kişilər, qadınlar və

oğullar, onların da ev xalqı içində kişilər, qadınlar və oğullar

varmış kimi bir mənas(n)ı əks etdirir. Belə bir məna qəbul etməsi xarici

görünüşün bir gərəyidir. Vərdişin və ənənənin Peyğəmbərimiz

və Xristian rəqiblərinə bağlı hökmü budur.

İşin əslinə və reallığa gəlincə; Peyğəmbərimizin (s. a. a) kişilər,

qadınlar və oğullar olaraq yalnız özü, qızı və iki oğul vardı.

Rəqibləri də yalnız kişilərdən meydana gəlirdilər, qadınları və oğulları

ol/tapılmırdı. Buna görə Peyğəmbərimiz (s. a. a) qərarlaşdırılan

yerə bir kişi, bir qadın və iki uşaqla birlikdə gəlincə onu yalançılıqla

və səhv etməklə günahlandırmadılar. Kənar yandan onlar da;

"Sən bizə qadınları və oğulları da gətirməmizi istədin, amma bizim

qadınlarımız və oğullarımız yanımızda deyil." deyə üzr ifadə etmədilər.

Ayrıca bu hekayəni duy/eşidən heç kim onu uydurma olaraq

xarakterizə etməmişdir.

Buradan hərəkətlə yazarın; "Ayənin nüzul səbəbi olaraq göstərilən

Necranlı Xristian heyətinin bərabərində də qadınlar və oğullar

yox idi." şəklindəki sözünün də səhv olduğunu görürük.

Ayrıca bunları söyləyir: "Ayədən aydın olan xüsus budur:

Peyğəmbər Əfəndimizə (s. a. a) Əhli Kitabdan özüylə Məryəm

oğulu İsa haqqında mübahisə/müzakirəyə girib çəkişənləri kişi, qadın və

uşaqları toplamaya dəvət etməsi, kənar tərəfdən özünün də

kişi, qadın və uşaqlardan ibarət olan/yaranan möminləri toplaması

əmr edilmişdi. Bunlar, İsa haqqında yalan danışana lənət etməsi

üçün Allaha dua edəcəkdilər... Allaha iman edən bir kimsə, haqq və

batil tərəfdarlarından ibarət olan/yaranan bu qədər insanı bir yerdə yığıb

Allahın lənətini istəməyə və rəhmətdən uzaq olmağı tələb etməyə

130........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

meye və rəhmətdən uzaq olmağı tələb etməyə razı ola bilərmi? Allaha

qarşı bundan daha böyük bir cəsarət olarmı? Allahın gücü

və əzəmətiylə bundan daha çox lağ/alay edilər mir?"

Xülasəylə demək istəyir ki: Ayə, hər iki tərəfi özləri, qadınları

və uşaqlarıyla bir yerdə toplanmağa və lənətləşməyə dəvət edir

(müəyyən şəxslər söz mövzusu deyil).

Görəsən dəvət edilən bu yığıncağın nə olduğunun açıqlanması

lazım deyilmi? Görəsən bununla hər iki tərəfin bütünlüklə toplanmaları

mı nəzərdə tutulur? Yəni bütün mü'minlerin3 -ki Yeməyin, Hicaz,

İraq kimi bölgələrdə yaşayan Rəbiyə və Mudar Ərəblərinin böyük bir

qisimi və ya hamısı sayılırdılar- və Yeməyin, Şam, Aralıq dənizi sahilləri,

Bizans, Fransa, İngiltərə və Avstriya kimi bölgələrdə yaşayan bütün

Xristianların bir yerdə toplanmalarımı əmr edilmişdir?

Yer üzünün şərqində və qərbində yaşayan bu cəmiyyətlərin,

kişili, qadınlı və uşaqlı əhaliləri o gün üçün milyonları aşırdı.

Ağılı başında olan heç kim, milyonlarla insanı bir yerdə toplamanın

qeyri-mümkün olduğundan şübhə etməz. Normal təbii səbəblər

bütün təməlləriylə belə bir şeyi qaldıra bilməz və deruhde edə bilməz.

Belə bir şeyi qəbul etmək, Quranın insanları qeyri-mümkün və muhal

xüsusiyyətli bir şeyə dəvət etdiyini qəbul etməklə sinonimdir. Demək

olar ki, Quran qətiliklə olmayacaq bir şeyə söykənən olaraq dəlilini

ortaya qoyur, qeyri-mümkündən hərəkətlə haqqı müdafiə edir. Xristianların

Peyğəmbərin (s. a. a) bu dəvətinə razılıq etməmələri üzrlü

görülə bilər. (Nə gözəl bəhanə!) Amma Peyğəmbərin, razılıq edilə bilməyəcək

bir şeyə onları dəvət etmiş olmasının onlardan daha

çox dəvətinə böyük bir zərər verdiyi ortadadır.

Yoxsa o an üçün orada hazır olan iki qrupun təmsil etdiyi

bölgələrin xalqlarımı nəzərdə tutulur? Mədinə və ətrafındakımı

3- Bəzi tarixçilərə görə hicri doqquzuncu ildə, digər bəzisinə görə onuncu ildə

meydana gəlmişdir bu hadisə… Təfsirini təqdim etdiyimiz bu ayələri izləyən ayələrlə

əlaqədar rəvayətlər hissəsində açıqladığımız kimi, hadisənin tarixinə bağlı görüşlərin bütünündə

problem vardır.

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................131

minlerle, Necran və ətrafındakı Xristianlar yəni. Hərçənd bu ehtimal

əvvəlkinə görə daha yüngül görünür; ancaq reallaşa bilməmə,

hadisə tapa bilməmə baxımından əvvəlki kimidir. O gün üçün, kim Mədinənin

və Necranın bütün xalqını qadınlara və uşaqlara çatana

qədər lənətləşmə üçün bir yerdə yığa bilərdi? Görəsən belə bir

çağırış, qeyri-mümkünü istəmək deyil də nədir? Və görəsən haqq, reallaşması

qeyri-mümkün, ortaya çıxması çətin bir çağırışdır, mənasına

gəlməzmi?

Yoxsa, mübahisə et/müzakirə edilən tərəflərmi nəzərdə tutulur? Yəni Peyğəmbər əfəndimiz

və o sırada yanında olan möminlərlə Necranlı Xristianları

təmsilən Mədinədə olan heyət… Bu ehtimala da yazarın

bu sözüylə cavab verilər: "Qaldı ki, ayənin nüzul səbəbi olaraq göstərdikləri

Necranlı Xristianların meydana gətirdikləri heyətdə qadınlar və

uşaqlar iştirak etmirdilər." Bu səbəbdən bu ehtimalı qəbul etmək də

yazarın işarə etdiyi qorxuları gündəmə gətirər.

Yazar deyir ki: Peyğəmbər əfəndimizin (s. a. a) və bərabərindəki

möminlərin Hz. İsa haqqında qəti bir inanca sahib olduqlarının

dəlili olaraq bu ifadə kifayətdir: "Sənə gələn elmdən sonra…"

Çünki bu cür inanc məsələlərində "elm" sözcüyüylə "qəti inanc"

nəzərdə tutular.

Mən deyərəm ki: İnanc məsələlərində "bilmənin", "qəti inanc"

mənasını ifadə etdiyi şəklindəki qiymətləndirmə doğrudur. Möminlərin

İsa haqqında qəti bir inanca sahib olduqlarına da ayənin

işarə etdiyini necə sübut etdiyini bir bilsəydim? Halbuki, ayədə:

"Artıq kim sənə gələn elmdən sonra, onun haqqında səninlə mübahisə/müzakirəyə

qalxsa..." ifadəsiylə, Peyğəmbərimizin vəziyyətinə işarə

edilir. Və dialoq mövqes(n)i də, bu ifadənin Peyğəmbərimizin

(s. a. a) xaricindəki möminləri əhatəsini tələb etmir. Çünki Xristian

heyətin Peyğəmbərimizlə mübahisə et/müzakirə etməkdən başqa bir məqsədi

yox idi. Möminlərlə qarşılaşmağı düşünmürdülər. Nə möminlər

onlarla nə də onlar möminlərlə bir söz danışmış deyillər idi.

132........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Bəli, əgər ayədə, Peyğəmbərimizin xaricində hər hansı bir kimsənin

də mövzuya bağlı məlumata sahib olduğuna işarə edilsəydi,

şübhəsiz, daha əvvəl "yalan danışanlar…" sözünü şərhlərkən

vurğuladığımız kimi, bu, onunla birlikdə lənətləşməyə gələn

kəslərdən olacaqdı.

Kənar yandan Quran, elm və yəqinin bütün möminlər üçün reallaşmadığından

danışar: "Onların çoxu şirk qaçmadan Allaha

iman etməzlər." (Yusuf, 106) Bu ayədə, iman edənlərin bir qisimi

şirklə xarakterizə edilir. Yakin=kesin inancla şirk bir yerdə sığınarmı?

"Hanı, münafiq olanlar və ürəklərində xəstəlik ol/tapılanlar: "Allah

və Elçisi, bizə boş bir aldanışdan başqa bir şey vəd etmədi."

deyirdilər." (Əhzab, 12) "İman edənlər: "Bir surə endirilməli deyil

idimi?" deyərlər. Lakin, hökmü açıq bir surə endirilib, onda döyüşdən

danışılınca, ürəklərində xəstəlik ol/tapılanların, sənə ölümdən

huşunu itirib düşən kimsənin baxışı kimi baxdıqlarını görərsən. Onlara

ölüm lazımdır. Onlara düşən, itaət etmək və gözəl söz söyləməkdir.

İş ciddiyə mindiyi zaman Allaha verdikləri sözə sadiq

qalsadılar, əlbəttə özləri üçün daha yaxşı olardı. Demək iş başına

gələcək olsanız, yer üzündə təxribatçılıq edəcək, rəhmləri

(qohumluq bağlarını) qoparacaqsınız eləmi? Onlar, Allahın lənətləyib

kar etdiyi və gözlərini kor etdi-ği kəslərdir." (Məhəmməd, 20-23)

Bu halda, qəti inanc Hz. Peyğəmbərə (s. a. a) təbii/tabe olanlardan

bəsirət sahibi kəslərin sahib olduqları bir xüsusiyyətdir. Uca Allah

bir ayədə belə buyurur: "Əgər səninlə çəkişib-mübahisə et/müzakirə etsələr, de

ki: "Mənə uyanlarla birlikdə, özümü Allaha təslim etdim." (Al/götürü

İmran, 20) Bir başqa ayədə də belə buyurur: "Də ki: Bu, mənim

yolum. Bir bəsirət üzrə Allaha dəvət edərəm; mən və mənə

uyanlarla da." (Yusuf, 108)