Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

(Al/götürü İmran / 65) "Ey kitab əhli, İbrahim haqqında nə deyə çəkişib mübahisə et/müzakirə edirsiniz?"

İki ayədən sonra iştirak edən; "Doğrusu, insanların İbrahimə ən yaxın

olanı, ona uyanlar və bu Peyğəmbər ilə iman edənlərdir." ifadəsi,

xitabın Allahın icazəsiylə Rəsulundan deyil də, Allahdan olmasını

tələb edirsə də, ayənin zahiri, bunun da əvvəlki ayədə yer/yeyər

alan/sahə: "Də ki:..." əmri lazımınca Rəsulullahın (s. a. a) diliylə deyilməsi

istənən sözlərdən olduğunu göstərir. Eyni

şey, bundan dörd

ayə sonrakı ifadə üçün də etibarlıdır.

Əhli kitabın İbrahim (ə.s) haqqında çəkişib mübahisə/müzakirəsi, hər

qrupun özünü ona mənsub sayması

şəklində olmuşdur ki, bunu

də özlərinin haqq üzrə meydana gəllərinin dəlili olaraq istifadə etmişlər.

Elə aydın olur ki Yəhudilər; "Allahın, kitabında təriflə danışdığı

İbrahim bizdəndir." deyirdilər. Buna qarşılıq Xristianlar; "İbrahim

haqq üzrə idi. Haqq da İsanın gəlişiylə birlikdə ortaya çıxdı."

deyirdilər. Sonra bu iddialar, yerini inadlaşmağa və fanatizmə buraxmış,

Yəhudilər, onun Yəhudi, Xristianlar da Xristian olduğunu

söyləmişlər idi.

Bilindiyi kimi gərək Yəhudilik, gərəksə Xristianlıq, Tövrat və

İncilin enişindən sonra meydana gəlmiş dinlərdir. Tövrat və İncil də Hz. İbrahimdən

sonra enmişdir. Bu səbəbdən Hz. İbrahimin, Musaya xas

dinə mənsub olmaq mənasında Yəhudi və ya İsaya endirilən şəriətə

təbii/tabe olmaq mənasında Xristian olması mümkün deyil. Əgər

mütləq Hz. İbrahim (ə.s) haqqında bir şey deyiləcəksə, belə

deyilməlidir: "O, haqq üzrə bir hanifti. Batildən uzaq idi. Allaha

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................147

təslim olmuş bir kimsə idi." Bu səbəbdən bu ayələr də, "Yoxsa siz,

həqiqətən İbrahimin, İsmayılın, İshakın, Yaqubun və nəvələrinin

Yəhudi və ya Xristian olduqlarınımı söyləyirsiniz? Də ki: "Siz

mi daha yaxşı bilirsiniz, yoxsa Allahmı? Allahdan özünə u-

laşmış olan bir şahidliyi gizləyəndən daha zalım olan kimdir?"

(Bəqərə, 140) ifadəsinin vurğuladığı mənas(n)ı vurğulamağa istiqamətlidir.

(Al/götürü İmran / 66) "İşdə sizlər beləsiniz. Haydı haqqında məlumatınız olan şeydə mübahisə et/müzakirə etdiniz;

yaxşı heç məlumatınız olmayan bir mövzuda nə deyə mübahisə et/müzakirə edib dayanırsınız?" Bu

ayə, aralarında etdikləri mübahisə/müzakirələrə mövzu olan bir barədə məlumatlarının

ol/tapıldığını, bir başqa barədə isə məlumatlarının olmadığını

və bu xüsusla əlaqədar məlumatın Allah qatında olduğunu ifadə edir.

Buna söykən/dözərək təfsir alimləri bu şərhi etmişlər: Ayənin

mənas(n)ı

belədir: "Siz İbrahim (ə.s) haqqında bir ölçüdə məlumat sahibisiniz;

varlığını və peyğəmbərliyini bilmək kimi. Deyək ki məlumatınız

olan mövzuda mübahisə et/müzakirə etdiniz. Yaxşı nə deyə haqqında məlumat sahibi olmadığınız

bir barədə mübahisə et/müzakirə edir, onun Yəhudi və ya Xristian olduğunu

iddia edirsiniz? Halbuki Allah bilər, siz bilməzsiniz."

Ya da, ayədə keçən "bilmə"dən məqsəd, bir ölçüdə İsanın

vəziyyətini və başından keçən hadisələri bilmədiyər. Bu vəziyyətdə

ayənin mənas(n)ı

belə olar: "Siz İsa haqqında mübahisə et/müzakirə edirsiniz; çünki

onunla əlaqədar xəbərləri bilirsiniz. Yaxşı nə deyə haqqında məlumat

sahibi olmadığınız bir barədə mübahisə et/müzakirə edirsiniz; İbrahimin Yəhudi

və ya Xristian olduğunu iddia edirsiniz?" Təfsir alimlərinin

şərhləri bu şəkildədir.

Görüldüyü kimi, hər iki şərh də ayənin zahiriylə uyğun gəlmir.

Birinci şərh uyğun gəlmir; çünki Əhli Kitab Hz. İbrahimin varlığını

və peyğəmbərliyini mübahisə/müzakirə mövzusu etməmişdir.

İkinci şərh də uyğun gəlmir; çünki onlar arasında Hz. İsa ilə

əlaqədar olaraq yaşanan mübahisə/müzakirə doğruya söykənən deyildi. Tam tərsinə,

onunla əlaqədar xəbərlərdə yanılırdılar, yalan iddialar irəli sürürdülər.

Reallaşdırdıqları belə bir mübahisə/müzakirənin məlumata söykən/dözdüyü

deyilə bilərmi? Ayəs(n)i kərimə, hər vəziyyətdə, onlar arasında məlumat

148........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

ye söykənən bir mübahisə/müzakirə olduğunu ifadə edir. Yenə, haqqında məlumat

sahibi olmadıqları bir barədə də mübahisə et/müzakirə edib çəkişdiklərini ortaya qoyur.

Görəsən, haqqında bir məlumata söykən/dözərək mübahisə et/müzakirə etdikləri xüsus

nə idi?

Qaldı ki, ayəs(n)i kərimənin zahiri, hər iki mübahisə/müzakirənin də Əhli Kitab

arasında yaşandığını, onlarla Müsəlmanlar arasında cərəyan

etmədiyini ifadə edir. Əks halda Müsəlmanların, Əhli Kitabın

məlumata söykənən olaraq mübahisə et/müzakirə etdikləri barədə batil tərəfində iştirak etmiş

olmaları lazımdır. Belə bir yanaşmanın açıq-aşkar nəticəs(n)i budur.

Allah doğrusunu hər kəsdən daha yaxşı bilər, amma bunu söyləmək

mümkündür: Yəhudilər və Xristianlar ixtilaf etdikləri xüsuslarda

aralarında mübahisə et/müzakirə edərdilər. Bunun təməlini də, Hz. İsanın peyğəmbərliyi

və Xristianların: "O, Allahdır və ya Allahın oğuludur. Allah üç

uknumdan ibarətdir." şəklindəki iddiaları meydana gətirirdi. Xristianlar,

Hz. İsanın elçi olaraq göndərilişi barəsində Yəhudilərlə mübahisə et/müzakirə etdiklərində

məlumata söykənən olaraq mübahisə et/müzakirə edərdilər. Yəhudilər də, onun ilahlığı,

Allahın oğulu olması və Allahın üç uknumdan meydana gəlir

olması barəsində Xristianlarla mübahisə et/müzakirə edərlərkən məlumata söykən/dözürdülər.

Hər iki tərəfin haqqında bir məlumata sahib olmadan mübahisə et/müzakirə etdikləri

xüsusa gəlincə; o da İbrahimin Yəhudi və ya Xristian olduğu

iddiasıdır.

Şübhəsiz, onların bu xüsusla əlaqədar olaraq işarə edilən

məlumatsızlıqları, Tövrat və İncilin Hz. İbrahimdən sonra endiyini

bilməmələri şəklində qəbul edilməməlidir. Eyni

şəkildə, onlar; əvvəl

gələnin, sonra gələnin tamaşaçısı ola bilməyəcəyini də bilmir

deyillər idi. Çünki bu vəziyyət, ayənin sonundakı "Anlamır

sunuzmu?" ifadəsiylə uyğun gəlməz. Bu ifadə, məsələnin kiçik

bir xəbərdarlıqla belə qavrana biləcək qədər açıq olduğunu ortaya

qoymaqdadır. Bu halda onlar, Hz. İbrahimin Tövrat və İncilin

enişindən əvvəl yaşadığını bilirdilər, ancaq məlumatlarının gərəyi olan

gerçəyi göz ardı edirdilər. Bu gerçək, onun o sırada Yəhudi və ya

Xristian deyil, Allaha təslim (İslam) olma əsaslı Allahın dini

üzrə olduğu gerçəyidir.

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................149

Lakin Yəhudilər buna baxmayaraq deyirdilər ki: Haqq din, ancaq bir

dənə olar. O da Yəhudilikdir. Bu səbəbdən İbrahimin Yəhudi olması

qaçınılmaz bir faktdır. Xristianlar da bənzəri şeylər söyləyib onu

Xristian edirdilər. Bu barədə bir gerçəyi göz ardı edirdilər

ki, bunu dolaşma olaraq görmək mümkün deyil. O da budur: Allahın

dini birdir və bu din Allaha təslim (İslam) olmaqdır. Bu bir

din, zamanın keçməsiylə və insanların kamal dərəcələrində irəliləmə

tutumlarına paralel olaraq mükəmməlləşər. Bu məzmunda

Yəhudilik və Xristianlıq da, dinin əslini meydana gətirən İslamın kamal

dərəcələrindən bir dərəcədirlər. Peyğəmbərlər də, bu binanın

ustaları mövqesindədirlər. Hər birinin, bu yüksək binanın təməlini

atmada, divarlarını yüksəltmədə bir payı, bir yeri vardır.

Qısacası: Yəhudilər və Xristianlar bu gerçəyi göz ardı

edirdilər: İbrahimin, tək haqq din olan İslamın qurucusu olması,

ardından bu haqq dinin kamal dərəcələrindən birinin adı olan

Yəhudilik və ya Xristianlıq adında bir haqq dinin ortaya çıxması,

İbrahimin Yəhudi və ya Xristian olmasını tələb etməz. Tam

tərsinə, onun hanif və Müsəlman olmasını; qurduğu, təməllərini

atdığı, eyni zamanda Yəhudilik və Xristianlığın özünü deyil,

təməlini meydana gətirən İslam adıyla xatırlanmasını tələb edir. Kök budağına

nisbət edilməz. Tərsinə budağın kökə nisbət edilməsi lazımdır.

Heç şübhəsiz, Hz. İbrahimin Yəhudi və ya Xristian deyil də

Müsəlman olaraq adlandırılması, onun Hz. Məhəmmədin dininə

və Quranın ehtiva etdiyi şəriətə təbii/tabe biri olaraq qiymətləndirilməsindən

ayrı bir məna ifadə edər. Əks halda, yuxarıda işarə etdiyimiz

problem yenidən gündəmə gəlir; "O, Tövrat və İncilin enişindən

əvvəl yaşadığı, bu səbəbdən Yəhudi və Xristian olaraq nitelendirilemeyeceği

kimi, Quranın enişindən və İslamın doğuşundan əvvəl

yaşadığına görə Müsəlman olaraq da isimlendirilemez." deyilir.

Bunu belə açıqlaya bilərik: Quranın əhatə etdiyi

şəriət mənasında

İslam, Quranın enişindən və Məhəmmədi dinin yayılışından

sonra ortaya çıxmış bir termindir. Hz. İbrahimin xüsusiyyəti olaraq qul

150........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

lanılan İslam isə, Allaha təslim olma, ONun ağalıq mövqesinə

boyun əymə mənasındadır. Bu səbəbdən, ortada bu xarakterizə etmədən

qaynaqlanan bir problem yoxdur.

Onların; Allah qatındakı köklü dinin dəyişik və ardışık kamal

dərəcələri olan bir gerçək olduğu xüsusundakı məlumatsızlıqlarıyla

əlaqədar olaraq söylədiklərimizi bu ifadədən də qəbul etmək mümkündür:

"Allah bilər, siz bilməzsiniz. İbrahim nə Yəhudi idi..." Bu ifadə

də bunu gücləndirici mahiyyətdədir: "Doğrusu, insanların İbrahimə

ən yaxın olanı, ona uyanlardır..." Bir başqa ayədə də belə

buyurulur: "Də ki: "Biz; Allaha, bizə endirilənə, İbrahim, İsmayıl,

İshak, Yaqub və nəvələrinə endirilənə, Musaya, İsaya və peyğəmbərlərə

Rəblərindən verilənlərə iman etdik; onlardan heç biri

arasında ayrılıq güdmərik; biz ONA təslim olmuşlarıq. Kim İslamdan

başqa bir din axtarsa, əsla ondan qəbul edilməz." (Al/götürü

İmran, 84-85) İrəlidə bu ifadələrə bağlı detallı şərhlərdə

ol/tapılacağıq.

(Al/götürü İmran / 67) "İbrahim, nə Yəhudi idi, nə də Xristian idi..."

Yuxarıdakı şərhlərin daxilində bu ayəs(n)i də təfsir etdik. Deyilmişdir ki:

Yəhudilər və Xristianlar, Hz. İbrahimin (ə.s) özlərindən və dinləri üzrə olduğunu iddia etdikləri kimi, bütpərəst cahiliyyə Ərəbləri də,

özlərinin İbrahimin hanif dini üzrə olduqlarını iddia edirdilər.

Necə ki Əhli Kitab onları "hanifler" olaraq adlandırır, dinlərinə

də "bütpərəst haniflik" deyirdilər.

Uca Allah, Hz. İbrahimi, "ancaq o hanifti" şəkildə xarakterizə edincə,

kimsənin ağılına onun bütpərəst novu şəklində bir fikir gəlməsin

deyə, dərhal arxasından bu ifadəyə yer vermişdir: "Müsəlman idi,

müşriklərdən də deyildi." Yəni o, Allahın məmnun olduğu din olan

İslam üzrə idi; cahiliyyə Ərəbləri kimi müşriklərdən deyildi.

(Al/götürü İbrahim / 68) "Doğrusu, insanların İbrahimə ən yaxın olanı, ona

uyanlar və bu Peyğəmbər ilə iman edənlərdir..."

Bu ifadə, əvvəlki sözlərin bir səbəbli şərhi və mövzuyla əlaqədar gerçək məlumatın köçürülməsi xüsusiyyətindədir. Bu vəziyyətdə belə bir məna çıxır qarşımıza -Allah

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................151

doğrusunu hər kəsdən daha yaxşı bilər: Bu hörmətli peyğəmbər İbrahim

ilə özündən sonra gələn dindarlar və başqaları arasında

bir mənsubiyyət bağı qurulacaq olsa, doğru olanı, onun özündən

sonra gələnlərə təbii/tabe qılınması deyil, ona yaxınlıq və sələfilik

əsas alınmasıdır. Şəriəti və kitabı olan bir peyğəmbərə ən yaxın

olanlar, onun kimi haqqa təbii/tabe olub, onun gətirdiyi dinin eynisinə

bağlananlardır. Bu baxımdan Hz. İbrahimə ən yaxın kimsə, bu

Peyğəmbər ilə iman edənlərdir. Çünki onlar, uca Allahın Hz. İbrahim

üçün də seçib bəyəndiyi İslam üzrədirlər. Ona təbii/tabe olan hər kəs

də bu kateqoriyaya girər. Bu vəziyyət, Allahın ayələrini inkar edənlər

və haqq ilə qərbli bir-birinə qarışdıranlar üçün söz mövzusu ola bilməz.

"...ona uyanlar..." ifadəsi, Yəhudi və Xristianlara istiqamətli kinayəli

bir etiraz xüsusiyyətindədir. Yəni, siz İbrahimə yaxın deyil idiniz;

çünki siz, Allaha təslim olması əsas alan/sahə inanc sistemi (İslam)

istiqamətində ona uyanlardan deyilsiniz.

"...bu Peyğəmbər ilə iman edənlər..." ifadəsində, Peyğəmbərimiz

və ona təbii/tabe olan möminlər, Hz. İbrahimə uyanlardan ayrı

olaraq zikr edilmişlər. Bu, Peyğəmbərimizə istiqamətli bir hörmət və

mövqesinin qorunması məqsədli bir ifadə tərzidir. Onun mütləq olaraq

uyanlardan sayılmaması üçün belə bir yola müraciət edilmişdir.

Bənzəri bir tətbiqə bu ayədə də şahid oluruq: "İşdə Allahın

hidayət verdikləri bunlardır; elə isə sən də onların hidayətlərinə

uyğun gəl." (Ən'am, 90) Diqqət yetirilsə, burada "onlara uyğun gəl" şəklində bir ifadə

istifadə edilməyərək Peyğəmbərimizin hörmətli mövqesinə göndərmədə

ol/tapılılmışdır.

Səbəbli şərh və gerçəyin sergilenişi, bu ifadəylə tamamlanmışdır:

"Allah da möminlərin vəlisidir." Yəni, Allahın vəlisi olan

İbrahimə yaxınlıq, Allaha yaxınlıq deməkdir. Allah da möminlərin

vəlisidir; ayələrini inkar edənlərin, haqq ilə qərbli bir-birinə qarışdıranların

deyil.

152........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

(Al/götürü İmran / 69) "Kitab əhlindən bir qrup, sizi çaşdırıb sapdırmağı arzuladı; lakin onlar ancaq özlərini çaşdırıb sapdırarlar da fərqinə varmazlar." Ayənin orijinalında keçən "taife", insanlardan bir qrup, bir birlik deməkdir. Sözün semantik quruluşunun əsli Şuradan gəlir: İnsanlar, xüsusilə Ərəblər, əvvəllər bədəvi qəbilələr və xalqlar şəklində yaşayardılar. Yaz, qış sürüləri üçün su və mera tapmaq məqsədiylə gəzərdilər

(təvaf). Hücum və talanlardan qorunmaq üçün də qrup halında

gəzərdilər. Buna görə onlara "gəzən (taife) qrup" deyilərdi. Daha

sonra, davamlı istifadə nəticəs(n)i "taife"nin birliyə, qrupa da işə-

rədd edər hala gəlməsindən ötəri, bu söz qrup mənasında istifadə edilərək

bir qısaltmağa gedildi.

Əhli kitabın yalnız özlərini çaşdırıb sapdırmalarına gəlincə;

insani ərdəmlərin başında haqqa meylli olmaq, haqqa uyğun gəlmək

gəlir. Bu səbəbdən insanları haqqdan sapdırıb batilə yönəltmə istəyi,

nəfsin halətləri və xarakterlərindən biri olması baxımından, rüsvayçılıqların

ən pisi olan eqoist bir rüsvayçılıq, eqoist bir günah, bir üsyan

və haqsız bir daşqınlıqdır. Haqqdan sonra pozğunluqdan başqa nə

var ki? Bu halda onlar, haqq üzrə olan möminləri sapdırmaq istəmələriylə

fərqində olmadan özlərini sapdırmaqdadırlar.

Eyni şəkildə, əgər özlərindən olan bəzi kəslərin içlərinə

şübhələr ataraq onları sapdırmağı bacarsalar, bununla əvvəl özlərini

sapdırmış olarlar. Çünki insan, bir xeyiri və ya şəri ancaq

özü üçün işlər. Necə ki uca Allah, buna bu şəkildə işarə etmişdir:

"Kim yaxşı bir iş etsə, öz lehinədir; kim də pislik etsə,

öz əleyhinədir. Rəbbin, qullara zülm edici deyil." (Fussilət,

46)

Onların sapdırmaları nəticəs(n)i sapan kəslərin pozğunluğu üzərində

onların bir fəaliyyəti yoxdur. Bu vəziyyət, Allahın icazəsiylə azğın pozğunun

pis davranışlarının və uğursuz iradəsinin bir nəticəsidir.

Necə ki uca Allah bir ayədə belə buyurur: "Kim inkar etsə,

inkarı öz əleyhinədir; yaxşı bir iş edənlər də, özləri üçün

(cənnətdə) yer/yeyər hazırlamaqdadırlar." (Rum, 44) Digər bir ayədə də

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ......................................................153

belə buyurur: "Sizə isabət edən hər müsibət, ancaq əllərinizin

qazandığı ötərisiylədir. Allah çoxunu da bağışlayar. Siz yer üzündə

ONU aciz buraxacaq deyilsiniz. Sizin Allahın xaricində nə bir vəliniz

vardır, nə bir köməkçiniz." (Şura, 30-31) Daha əvvəl, təfsirin ikinci

dərisində, "Onların bütün işlədikləri, dünyada da, axirətdə də boşa

çıxmışdır." (Bəqərə, 217) ayəsinin təfsiri çərçivəsində əməllərin xüsusiyyətləriylə

əlaqədar olaraq bəzi şərhlərdə ol/tapılmışdıq.

"...lakin onlar ancaq özlərini çaşdırıb sapdırarlar da fərqinə

çatmazlar." ifadəsindəki məhdudlaşdırma da, uca Allahın hər şeyi

əhatəsinə alan/sahə ağalıq və hökmranlığının bir davamı olan

"hərəkətlərdə tövhid"in ifadə etdiyi bu Quranı məlumatlar çərçivəsində açıqlıq

qazanmış olar.

Təfsir alimlərinin ayənin mənasının şərhiylə əlaqədar etdikləri

şərhlərə gəlincə; bunlar, sözünü etdiyimiz məhdudlaşdırmaqla

əlaqədar doyurucu şərhlər deyildirlər. Buna görə onları

görməzlikdən gəlib nəql etmədik.