Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

(Al/götürü İmran / 70) "Ey kitab əhli, şahid olduğunuz halda nə deyə Allahın

ayələrini inkar edirsiniz?"

Daha əvvəl ifadə etdiyimiz kimi, Allahın ayələrini inkar etməklə Allahı inkar etmək bir deyil. Allahı inkar etmək, bütpərəstlik və natüralistlik kimi tövhidi açıqca olumsuzlamak deməkdir. Allahın ayələrini inkar etməksə, bir şərhin gəlməsi və haqqın ortaya çıxmasından sonra bəzi ilahi məlumatların inkar edilməsi deməkdir.

Əhli Kitab, kainatın tək bir ilahının olduğunu inkar etmirdilər.

Lakin özlərinə və ya başqalarına enən səmavi kitabların açıqladığı

bəzi gerçəkləri inkar edirdilər. Hz. Məhəmmədin (s. a. a)

peyğəmbər oluşunu, Hz. İsanın Allahın qulu və elçisi oluşunu, Hz.

İbrahimin Yəhudi və ya Xristian olmayışını, Allahın əlinin açıq

oluşunu, ONun zəngin oluşunu inkar etmələri kimi.

Bu halda kitab əhli cəmiyyətlər, Quran terminologiyasında Allahın

inkarçıları deyil, ONun ayələrinin inkarçılarıdır. Bununla bu ayənin

məzmunu arasında bir ziddiyyət yoxdur: "Özlərinə kitab verilənlərdən,

154........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Allaha və axirət gününə inanmayan, Allahın və Rəsulunun ha-

ram etdiyini haram tanımayan və haqq dini din əldə etməyənlərlə...

döyüşün." (Tövbə, 29)

Hərçənd bu ayədə, onların imansız olduqları açıqca dilə gətirilmişdir

və bu da küfrdən başqa bir şey deyil, ancaq ayədə onların

haramları haram saymayışlarından və haqq dini din əldə etməyişlərindən

danışılması göstərir ki, onların imansızlıqla xarakterizə edilmələrindən

məqsəd, vəziyyətin tələb etdiyi nəticələndir xarakterizə edilmələridir.

Çünki, onların Allahın ayələrini inkar etmə vəziyyətlərinin gərəyi,

şüurunda olmasalar da Allaha və axirət gününə istiqamətli imanın

yoxluğudur. Yoxsa nəzərdə tutulan, sarih küfr və inkar deyil.

"...şahid olduğunuz halda..." Şahidlik, hazır olmaq və konkret

məlumata çatmaq deməkdir. Bu ifadədə onların Allahın ayələrinin

inkar etmələrindən məqsəd, Hz. Peyğəmbərin (s. a. a) Tövratda və

İncildə gələcəyi müjdələnilən vəd edilmiş peyğəmbər olduğunu

inkar etmələridir. Çünki Tövrat və İncildə haqqında danışılan işarə və

əlamətlərin, Peyğəmbərimizə (s. a. a) uyğun gəldiyini şəxsən görürdülər.

Buradan hərəkətlə, ayədə keçən "ayə" sözcüyünün hər cür

ayəs(n)i əhatə etdiyinə və onu peyğəmbərlik əlamətlərinə xas etmənin

doğru olmadığına, tərsinə məqsədin, onların hər cür haqq aya-

ti inkar etmələri olduğuna bağlı görüşün səhv olduğunu

anlayırıq. Niyə/səbəb səhv olduğu da ortadadır.

(Al/götürü İmran / 71) "Ey kitab əhli, niyə/səbəb haqqı batillə qarışdırır və

bildiyiniz halda haqqı gizləyirsiniz." Ayənin orijinalında keçən "lebs"

sözü, bir şeyin içinə şübhə atmaq, bir şeyi yaldızlamak deməkdir. Yəni siz,

haqqı batil bir görünüş içində təqdim edirsiniz.

"...bildiyiniz halda..." ifadəsi, "qarışdırma" və "gizləmə" ilə nəzərdə tutulan

şeyin, təhrif etdikləri, gizlədikləri və ya məqsədinin xaricində

şərh etdikləri ayələr deyil, dini məlumatlar olduğunu göstərir və ya

bu anlama istiqamətli bir eyham ehtiva edir.

"Ey kitab əhli... nə deyə... inkar edirsiniz?" və "...bildiyiniz

halda haqqı gizləyirsiniz." ifadələrini ehtiva edən iki ayə, "Kitab eh

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................155

linden bir qrup..." deyə başlayan ayənin tamamlayıcısı mövqesindədir.

Buna görə; irq, soy və xüsusiyyət baxımından bir olduqları, bir

qisiminin etdiklərinə digərlərinin də təsdiq verdikləri üçün, bəzilərinin

etdiyi işlər bütününə isnad edilmiş və o işlərdən ötəri bütünü

danlanılmışdır. Bunun nümunələri Quranda çoxdur.

(Al/götürü İmran / 72) "Kitab əhlindən bir hissəs(n)i dedi ki: "İman edənlərə

gündüz başlanğıcında enənə inanın..." Ayənin orijinalında keçən "vech'en-nehar"

ifadəsiylə, gündüz sonuyla müqayisə etmə edilmiş olmasından

hərəkətlə, gündüz başlanğıcı olduğunu anlayırıq. Çünki bir şeyin

vəchi (yüzü/üzü) başqasına görünən zahir olan qisimidir. Gündüz söz

mövzusu olduğunda bu, başlanğıcı olar. Sözlərin axışından, gündüz

başlanğıcında Peyğəmbərimizə (s. a. a) Əhli Kitabın anlayışıyla

uyğun gələn, gündüz sonunda isə onların davranışlarıyla uyğun gəlməyən

bir vəhy endiyi aydın olmaqdadır. Belə bir şeyi söyləmələrini

tələb edən şey, ancaq belə bir vəziyyət ola bilər.

Buna görə, "iman edənlərə enənə..." sözüylə, Quran vəhyi

daxilində Əhli Kitabın anlayışına uyğun xüsusi bir mövzu nəzərdə tutulmuşdur.

Bu səbəbdən "vech'en-nehar" sözü, zərf olması etibarilə

"mənsub"dur və "enən" sözüylə elin idilidir, "inanın" (əmr kipi) sözüylə

deyil. Çünki əvvəlki daha yaxındır. "sonunda (enəni) isə inkar

edin/əldə et." sözü, "iman edənlərə gündüz sonunda enəni inkar edin."

mənasındadır. Beləcə ağılı bir məcaz tətbiq olunaraq "zərf", "mazruf"

un yerinə keçirilmişdir. Bu ayədə olduğu kimi: "...Xeyr, elə deyil.

Gecə və gündüz hiyləsi söz mövzusu idi." (Səba', 33)

Beləcə, ayənin eniş səbəbiylə əlaqədar olaraq Əhli Beyt İmamlarından

köçürülən rəvayətin səhihliyi aydın olmaqdadır. O rəvayətdə

belə deyilməkdədir: "Bu sözü, qiblə dəyişikliyindən ötəri Yəhudilər

söylədilər. Çünki Rəsulullah Əfəndimiz (s. a. a) səhər Qüdsə

dönərək namaz qıldı. Bura Yəhudilərin qibləsi idi. Sonra

günorta namazında qiblə Kəbə olaraq dəyişdirildi. Bunun üzərinə Yəhudilərdən

bir qrup belə dedi: "Gündüz başlanğıcında

möminlərə enənə iman edin. (Bununla Qüdsə dönərək namaz

156........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

etməyi nəzərdə tuturdular.) Gündüz sonunda enəni də inkar edin.

(Bununla da Kəbəyə dönərək namaz qılmağı nəzərdə tuturdular.)"

Uca Allahın köçürdüyü kimi onların bundan sonra söylədikləri

söz də bu qiymətləndirməyi dəstəkləməkdədir: "Və sizin dininizə

uyanlardan başqasına inanmayın." Yəni, dininizə uyğun gəlməyənlərə

güvənib də sahib olduğunuz sirləri və yanınızdakı bəzi müjdələri

ifşa etməyin. Çünki Peyğəmbərimizin (s. a. a) onlarla bilinən bir

əlaməti də, qibləni Kəbə olaraq dəyişdirəcəyi idi.

Bəzilərinə görə, "gündüz başlanğıcında" sözü "inanın" ifadəsiylə

elin idilidir; "sonunda" sözü isə, "fi" hərfi cerri təqdir edilmək

surətiylə "inkar edin" sözüylə elin idili bir zərfdir. "...enənə inanın"

sözündən məqsəd də budur: Onların içindən bir qisimi, gündüz

başlanğıcında Qurana inandığını açıqlasın və iman edənlərə qatılsın,

sonra gündüz sonunda dindən dönsün və beləcə bu mesajı

vermiş olsun: Gündüz başlanğıcında iman etdilər; çünki

İslam dəvətinin zahirən haqq və doğru olduğunu gördülər. Gündüz

sonunda da dindən döndülər; çünki onun batil olduğuna bağlı

dəlillər/sübut edər gördülər, peyğəmbərlik müjdələri və hakkaniyet əlamətlərinin

Hz. Məhəmməddə ol/tapılmadığını anladılar. Beləcə

möminlərə bir sui-qəsd quracaq və onların dinləri haqqında şübhəyə

düşmələrini təmin edəcəkdilər. Əhvallarını pozacaq, müqavimətlərini

qıracaq və həyəcanlarını söndürmüş olacaqdılar.

Bu məna, özü etibarilə uzaq bir ehtimal deyil. Xüsusilə də,

Hisləmin nurunu söndürmək üçün hər cür yola müraciət etmiş, hər

fürsəti qiymətləndirmiş olan Yəhudilərdən bu kimi davranışlar heç də

yadırğanılmaz. Ancaq ayənin ləfzi, belə bir çıxarsamağa əlverişli

deyil. İnşallah, mövzuyla əlaqədar rəvayətlər hissəsində, şərhin

davamını təqdim edəcəyik.

Digər bəzilərinə görə, ayənin mənas(n)ı budur: Gündüz başlanğıcında

Kəbəyə dönüb namaz qılmalarına inanın. Gündüz sonunda

isə, onu inkar edin. Bəlkə dinlərindən dönərlər.

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................157

Digər bəzilərinə görə isə, ayənin mənas(n)ı belədir: Peyğəmbərin

sifətləriylə əlaqədar olaraq qəbul etdiyiniz şeylərə gündüz başlanğıcında

inanın; sonunda isə vəd edilən peyğəmbərin xüsusiyyətlərinin

ona uyğun gəlmədiyini söyləyərək inkar edin. Beləcə bəlkə şübhəyə düşüb

dinlərindən dönərlər.

Bu iki qiymətləndirməyi dəstəkləyəcək bir dəlil yoxdur. Ancaq

məqsəd nə olursa olsun, ayədə hər hansı bir icmal və anlaşılmazlıq

söz mövzusu deyil.

(Al/götürü İmran / 73) "Və sizin dininizə uyanlardan başqasına inanmayın..."

Ayələrin axışından aydın olduğu qədəriylə, bu cümlə, Əhli Kitabın sözüdür və:

"İman edənlərə gündüz başlanğıcında enənə inanın..." deyə

başlayan sözlərinin davamıdır. "Yoxsa, sizə verilənin bənzəri bir

başqasına da verilmiş olar ya da Rəbbinizin qatında sizə qarşı

onunla dəlil gətirərlər." sözü üçün də eyni vəziyyət etibarlıdır. Bu

vəziyyətdə, "De ki: Hidayət, Allahın hidayətidir." ifadəsi, bir axtar/ara

cümləcikdir və yuxarıdan bəri davam edən sözlərinə bağlı uca

Allahın bir cavabı xüsusiyyətindədir. "...enənə inanın" deyə başlayan və

"...sizin dininizə... inanmayın" deyə bitən ifadələri nəzərdə tuturam.

Bunu, ifadə tərzində meydana gələn dəyişiklikdən çıxarırıq. Eyni

şəkildə, "De ki: "Lütf və lütfkarlıq Allahın əlindədir." sözü də,

onların; "...bir başqasına da verilmiş olar..." şəklindəki sözlərinə

istiqamətli, uca Allahın bir cavabıdır. Bunu, əvvəlcə iki ayənin

ifadələrinin parçaları arasındakı əlaqə və mənaların

uyğunlaşmasından anlayırıq. İkincisi; Yəhudilərin mübahisə/müzakirə üsullarını,

sui-qəsdçi və intriqaçı rəftarlarını köçürən bənzəri ayələrdən yola

çıxaraq bu iki ayəs(n)i bu şəkildə şərh edirik.

Buna görə, ayələrin mənas(n)ı -Allah doğrusunu hər kəsdən daha

yaxşı bilər-belədir: Əhli Kitabdan, yəni Yəhudilərdən bir qrup digər bir

qrupa belə demişdir: Peyğəmbəri və möminləri, gündüz

başlanğıcında Qüdsə yönələrək etdikləri namazlarında

təsdiqləyin, amma gündüz sonunda Kəbəyə yönələrək etdikləri

namazlarında təsdiqləməyin. Sizdən olmayanlara güvənib də

bildiklərinizi söyləməyin. Yoxsa gedər, möminlərə; "Vəd edilən

158........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

söyləməyin. Yoxsa gedər, möminlərə; "Vəd edilən peyğəmbərin

bir işarəs(n)i də, qibləni dəyişdirəcək olmasıdır." deyərlər. Sizin Kəbəyə

istiqamətli bu dəyişikliyi təsdiq etməniz, bunun İslam çağırışının doğruluğunun

bir əlaməti olduğunu ifadə etməniz, möminlərə də sizinki

kimi bir qiblə veriləcəyini söyləməniz, olduqca təhlükəli və təhlükəlidir.

Bunları söyləməniz, sizin suverenliyinizi ortadan qaldırar və

qiblə xüsusundakı prioritetinizi etibarsız edər. Möminlər də, yeni

qiblənin vəziyyətini bildiyiniz halda iman etmədiniz deyə,

Rəbbinizin qatında sizə qarşı dəlil gətirərlər.

Uca Allah, onların gündüz başlanğıcındakına iman etmə,

sonundakını isə inkar etmə və möminlər gerçəyə çatmasınlar

deyə qiblə hadisəsini gizləmə istiqamətindəki sözlərinə bu şəkildə cavab

verir: Möminlərin ehtiyac duyduqları gerçək hidayət, Allahın

hidayətidir, sizin yol göstəriciliyiniz deyil. Möminlərin sizin yol göstəriciliyinizə

ehtiyacları yoxdur. İstər yatıl, istər inkar edin, istər a-

çıklayın, istər gizləyin, siz bilərsiniz.

Uca Allah, onlara verilənin bənzərinin bir başqasına da

verilməsindən narahatlıq duy/eşitmələrinə və ya Rəbləri qatında bunun

əleyhlərinə bir dəlil olaraq istifadə edilməsindən qorxmalarına bu

şəkildə cavab verir: Lütf və lütfkarlıq Allahın əlindədir, onu

dilədiyinə verər. Sizin əlinizdə deyil ki, sırf özünüzə xas

edəsiniz və başqalarını bundan məhrum buraxasınız.

Əleyhlərinə dəlil olmasın deyə, bildikləri gerçəkləri gizləmələrinə

gəlincə; buna cavab vermə gərəyi duyul/eşidilməmişdir. Çünki

axmaq bir reaksiyama olduğu ortadadır. Qaldı ki, eyni mənadakı bu

ayələrdə bunun da cavabı verilmişdir: "İman edənlərlə qarşılaşdıqları

zaman, "İman etdik." deyərlər; bir-birləriylə tək qaldıqları zaman

isə, "Allahın sizə açdığını, Rəbbiniz qatında onunla sizə qarşı

dəlil gətirsinlər deyəmi onlara söyləyirsiniz? Ağılınızı

istifadə etmirsinizmi?" deyərlər. Onlar, Allahın gizli tutduqlarını da,

aşkar etdiklərini də bildiyini bilmirlərmi?" (Bəqərə, 76-77)

"bilmirlərmi" ifadəsi bunu vurğulamağa istiqamətlidir: Allahın gizli

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................159

və açıq hər şeyi bildiyini bilmələrinə baxmayaraq belə bir söz söyləmələri,

ağıl və məntiqlə uyğun gəlməz. Yoxsa, bir cavab hesab edilməməlidir.

"bilmirlərmi" ifadəsinin orijinalının başındakı

"vav" hərfi, belə bir qiymətləndirməyi tələb etməkdədir.

Yuxarıdan bəri etdiyimiz şərhlərə görə, "...inanmayın"

ifadəsinin mənas(n)ı

budur: Onlara güvənməyin, sirlərimizi onlara

açaraq onları təsdiq etməyin. Necə ki, Tövbə surəsində iştirak edən,

"...möminlə-re inanar..." (Tövbə, 61) ifadəsi də, "möminlərə güvənər"

mənasındadır. "dininizə uyanlar" sözündən məqsəd də

Yəhudilərdir.

Yanlarında ol/tapılıb da açıqlamamaları istənən gerçək, qiblənin

Kəbə olaraq dəyişdirilməsidir. Necə ki bu ayələrdə də bu hadisəyə

işarə edilməkdədir: "Bundan belə yüzünü Məscidi Haram tərəfinə

çevir..." "Özlərinə kitab verilənlər, bunun Rəblərindən bir

gerçək olduğunu bilərlər... Özlərinə kitab verdiklərimiz, onu,

uşaqlarını tanıyar kimi tanıyarlar. Bununla birlikdə, içlərindən bir hissəs(n)i,

bildikləri halda gerçəyi gizləyərlər." (Bəqərə, 144-146)

Təfsirini təqdim etdiyimiz ayənin mənas(n)ı ilə əlaqədar olaraq təfsir

alimləri arasında dəyişik mənalar mübahisə/müzakirə mövzusu olmuşdur.

Bəzilərinə görə; "Və sizin dininizə uyanlardan başqasına

inanmayın..." deyə başlayan ifadə, ayənin sonuna qədər, uca

Allaha aiddir, Yəhudilərin sözü olaraq köçürülmüş deyil.

"inanmayın", "sizə verilənin" və "ya da Rəbbini-zin qatında onunla

sizə qarşı dəlil gətirərlər" sözlərindəki çoxluq xitab sigası isə bütün

möminlərə istiqamətlidir. Ayənin axışı içində iki dəfə keçən "Də ki:"

xitabı da Peyğəmbər Əfəndimizə (s. a. a) istiqamətlidir.

Digər bəziləri də eyni fikiri paylaşmaqla birlikdə, "sizə verilənin...

ya da Rəbbinizin qatında onunla sizə qarşı dəlil gətirərlər."

ifadəsindəki çoxluq xitablarının Yəhudilərə istiqamətli olmasını nəzərdə tutar.

Buna görə, ayənin axışı danlama və qınama əsaslıdır.

Digər bəziləri isə belə bir görüş irəli sürmüşlər: "Və sizin

dininizə uyanlardan başqasına inanmayın." sözü Yəhudilərə aid

160........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

olaraq köçürülmüşdür. "Də ki: Hidayət, Allahın hidayətidir. Yoxsa,

sizə verilənin..." ifadəsi də, uca Allahın Yəhudilərin yuxarıdakı

sözlərinə verdiyi bir cavab xüsusiyyətindədir.

Eyni

şəkildə "fəzl"in (lütf və lütfkarlıq) mənas(n)ı üzərində də fərqli

şərhlər edılmışdır. Bundan məqsəd "din"dir, "dünyəvi nemət"dir

və ya "zəfər"dir şəklində bəzi görüşlər müdafiə olunmuşdur.

Bu görüşlər, o qədər çoxluqlarına baxmayaraq, daha əvvəl də işarə

etdiyimiz kimi, ayələrin axışıyla uyğun gəlmir. Buna görə gərəyindən

çox bunlar üzərində dayanmağı uyğun hesab etmədik.

"Də ki: "Lütf və lütfkarlıq Allahın əlindədir, onu dilədiyinə verər. Allah,

(lütfü və lütfkarlığıyla) genişdir, biləndir." Ayənin orijinalında keçən "fəzl"

sözü, normal ehtiyaclardan çoxu, çoxu deməkdir və faydalı

şeylər üçün istifadə edilər. Buna qarşı "fuzul" (çoxluq) faydasız şeylər

üçün istifadə edilər. Rağib deyər ki: "Bağışlayana lazımlı olmayan hər hədiyyəyə,

"fəzl" deyilir. "Allahdan fəzlini istəyin", "İşdə bu Al-lahın fəzlidir",

"Böyük fəzl sahibi" kimi. "Də ki: "Allahın fəzliylə..." və "Əgər

Allahın fəzli olmasaydı..." ifadələrini də bu şəkildə anlamaq lazımdır."

Buna görə, "Lütf və lütfkarlıq Allahın əlindədir." ifadəsi, müqayisə etmə

əsaslı daha geniş bir şərh yerinə seçilən xülasə

və vurğulu bir ifadə mövqesindədir. Bu səbəbdən ifadəni bu şəkildə

aça bilərik: Də ki: Sırf özünüzə xas etməyə çalışdığınız bu vəhy

enməsi kimi ilahi bağışlayar/hədiyyələr, biz insanların həkk etdiyi şeylər deyil.

Tam tərsinə; bunlar, Allahın əlində olan lütf və lütfkarlıqlardır. Mülk

və suverenlik ONundur. O, dilədiyinə bunları bağışlayar/hədiyyələr. Allahın

lütfü və lütfkarlığı boldur; O, hər şeyi biləndir.

Bu halda ifadədə, bütün istiqamətləri ilə ilahi nemətləri özlərinə

xas etdikləri aydın olan sözlərinə istiqamətli bir mənfiləmə söz

mövzusudur. Çünki, Yəhudilərin din və qiblə nemətindən faydalanması

kimi, insanların bəzisinin uca Allahın lütf və fəzlindən faydalanıb

digər bəzisindən məhrum qalması, ancaq bu səbəblərdən

birinə söykənilə bilər:

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................161

Ya uca Allahın lütf və fəzlinin, başqalarının təsirində

qalmasının mümkün olduğu, ilahi iradənin sıxışdırıla biləcəyi və

fəzlin bir tərəfə yönəlməsinin qabağına keçilib digər bir tərəfə

axmasının təmin edilə biləcəyi deyilməlidir ki qətiliklə belə

deyil. Çünki lütf və lütfkarlıq Allahın əlindədir, onu dilədiyinə

verər. Ya da Allahın lütf və lütfkarlığının az olduğu, hər kəsə çatacaq

qədər olmadığı, lütf və lütfkarlıqda ol/tapılılacaqların sayının da

çox olduğu, bu səbəbdən Allahın bəzilərinə lütf və lütfkarlıqda ol/tapılıb

bəzilərinə ol/tapılmaması üçün bir seçim səbəbinə ehtiyac

duyul/eşidildiyi, bu səbəblə də seçim səbəbi tapmağa işin

lazımlı olduğu deyilməlidir ki qətiliklə belə deyil. Çünki

uca Allahın fəzli geniş və boldur.

Ya da lütf və lütfkarlıq bol və Allahın əlində olmasına qarşı, lütf

və lütfkarlıqda ol/tapılılması lazım olanların Allah tərəfindən bilinməməsinin

mümkün olduğu, bilinməyincə də Allahın fəzlindən

məhrum qalacağı, bu səbəbdən bəzilərinin vəziyyətinin Allahın məlumatından

gizli tutula biləcəyi deyiləcək ki qətiliklə belə deyil.

Çünki uca Allah biləndir, heç bir şəkildə bilməməklə nitelendirilemez.