Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

"Cəfər b. Əbu Talib ilə birlikdə Peyğəmbərimizin (s. a. a) səhabələrindən

bəziləri Habeşistana hicrət edib oraya yerləşdikdən bir müddət

sonra Peyğəmbərimiz də Mədinəyə hicrət etdi. Daha sonra Bədir

döyüşü oldu. Bunun üzərinə Qureyşlilər Darın Nedvedə toplandılar.

Dedilər ki: "Məhəmmədin Necaşinin ölkəsində olan səhabələrindən,

Bədirdə ölən adamlarımıza qarşılıq olaraq intiqam ala-

lım. Necaşiyə hədiyyə olaraq təqdim edilmək üzrə mal yığın ki,

qövmümüzdən olub onun ölkəsinə köç edənləri sizə versin. Bu iş

üçün də qabiliyyətli iki adamı seçin."

Əmr b. Ası və Amara b. Əbu Muaytı, bərabərlərində dəri və

başqa hədiyyələrlə birlikdə göndərdilər. Bu ikisi dəniz yoluyla Habeşistana

çatdılar. Necaşinin hüzur/dincliyinə varın tərəfindən onun üçün səcdəyə

bağlanıb ona salam verdilər. Ardından dedilər ki: "Xalqımız sənin

üçün yaxşı diləklərdə var və təşəkkürlərini təqdim edirlər. Sənin adamlarına

də sevgi bəsləyirlər. Bizi sənə göndərdilər ki, sənin ölkənə

sığınan bu adamlar haqqında səni xəbərdar edək. Çünki onlar,

yalançı bir adamın tərəfdarlarıdır. Bu adam ortaya çıxıb Allahın

elçisi olduğunu iddia edir. Bəzi qıt ağıllı kəslərdən başqa da

kimsəciklər dediklərinə inanıb uyğun gəlmir. Biz onları sıxışdırdıq. Öz

torpaqlarımızda bir məhəllədə mühasirəyə al/götürdük. Oraya girənlər

aclıqdan və susuzluqdan ölməyə başladılar. İşi çətinləşincə əmisi

176........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

nın oğulunu sənə göndərdi ki, sənin dinini, krallığını və xalqını ifsat

etsin. Onlardan əsla/çəkin. Onları bizə geri ver ki, sizin adınıza biz onların

haqqından gələk. Bunların təxribatçılıqlarının əlaməti, yanına

girdiklərində sənin üçün səcdəyə bağlanmamaları və insanların

etdiyi kimi sənə salam verməmələridir. Bunun səbəbi, sənin dinin

və qanunlarına uyğun gəlmək istəməmələridir."

Necaşi onları çağırdı. Gəldiklərində Cəfər qapıda belə səsləndi:

"Uca Allahın hizbi (qrupu), içəri girmək üçün icazə istəyir." Necaşi

dedi ki: "Bu səslənən adama sözlərini bir daha təkrarlamasını

söyləyin." Cəfər sözlərini bir dəfə daha təkrarladı. Bunun üzərinə

Necaşi belə dedi: "Bəli, Allahın zəmanəti və tərəfiylə içəri

girsinlər." Əmr yoldaşına baxdı və belə dedi: "Görürsənmü,

necə onların diliylə özlərini Allahın hizbi olaraq təqdim edirlər

və Necaşi də onlara necə cavab verir?!" Bu qarşılama, Əmr

və yoldaşının əhvalını pozdu.

Sonra Necaşinin hüzur/dincliyinə girdilər, amma ona səcdə etmədilər.

Əmr b. As atıldı: "Görürsənmü, necə böyüklənirlər və sənə

səcdə etmirlər?" Necaşi onlara: "Niyə mənə səcdə

etmirsiniz? Çöldən gəlib də hüzur/dincliyimə girənlərin etdiyi kimi

məni salamlamırsınız?" dedi. Dedilər ki: "Biz səni yaradan və

sənə krallıq verən Allaha səcdə edərik. Biz də bütlərə tapınarkən

belə salam verərdik. Allah içimizdən doğru şifahi/sözlü birini peyğəmbər

olaraq göndərdi. Bu peyğəmbər bizə, Allahın razı olduğu salamlama

şəklini öyrətdi. O da cənnət əhlinin salamıdır." Necaşi bunun

haqq olduğunu, Tövrat və İncildə yazılı olduğunu anladı, sonra dedi

ki: "Allahın hizbi içəri girmək üçün icazə istəyir" deyə qışqıran hansınız idi?"

Cəfər: "Mən idim." dedi və davam etdi: "Sən yer üzündəki

kitab əhli krallardan birin. Sənin hüzurunda çox söz söyləmək

və haqsızlıq etmək uyğun olmaz. Mən, yoldaşlarım adına danışmaq

istəyirəm. Bu iki adama da əmr et ki, biri danışsın, digəri

sussun. Beləcə sən də bizim qarşılıqlı danışmamızı dinlərsən."

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................177

Bunun üzərinə Əmr, Cəfərə; "Haydı danış." dedi. Cəfər

Necaşiyə dedi ki: "Bu iki adama soruş, biz köləikmi, azadıkmı?

Əgər biz kölə iksə, sahiblərimizin yanında qalmamız lazım idi və

sən də bizi geri göndərə bilərsən." Necaşi: "Bunlar kölədirlərmi,

yoxsa azad müdirlər?" deyə soruşdu. Əmr; "Hörmətli və azad

insanlardır." dedi. Necaşi; "Köləlikdən xilas oldular." dedi. Cəfər dedi

ki: "Bu ikisinə soruş, biz haqsız yerə bir qanmı tökdük də bizə qisas

tətbiq etməkmi istəyirlər?" Əmr dedi ki: "Xeyr, bir damla qan tökmüş

deyildirlər." Cəfər dedi ki: "Bu ikisinə soruş, insanların mallarını

haqsız yerə al/götürdük də geri vermədikmi?" Necaşi; "Əgər tərəzilər

miqdarı borcları olsa, mən ödəyərəm." dedi. Əmr dedi ki: "Xeyr, bir

zərrə qədər belə borcları yoxdur." Necaşi; "Yaxşı onlardan nə

istəyirsən?" deyə soruşdu. Əmr dedi ki: "Biz və onlar bir din üzrəydik,

atalarımızın dinindəydik. Amma onlar bu dini tərk etdilər. Başqa bir

dinə peyklər. Qövmümüz, onları bizə təslim edəsin deyə bizi göndərdilər."

Necaşi dedi ki: "Sizin üzərində olduğunuz din nə idi və bunların

uyğun gəldikləri nədir?" Cəfər dedi ki: "Daha əvvəl təbii/tabe olduğumuz din,

şeytanın dini idi; Allahın ilahlığını inkar edir, daşlara tapınırdıq.

Daha sonra bağlandığımız din isə, Allahın dini olan İslamdır. Bu

dini bizə, Allah qatından Məryəm Oğulu İsaya verilən kitabın bənzəri

və ona uyğun bir kitab gətirən Rəsul təbliğ etdi." Necaşi dedi ki:

"Ey Cəfər, çox əhəmiyyətli bir söz söylədin."

Sonra Necaşi zənglərin çalın/oğurlanmasını əmr etdi. Bütün keşişlər və

rahiblər hüzurunda toplandılar. Necaşi, onlara belə dedi: "Sizi

İsaya İncili endirən Allah adına anda verirəm. Sizcə, İsanın

gəlişiylə qiyamət günü arasındakı müddət içində, bir elçi gələcəkdirmi?"

Dedilər ki: "Bəli, bizə bu elçinin gələcəyi müjdəsi verilmişdir.

Bu müjdədə deyilir ki: Ona inanan mənə inanmışdır, onu inkar

edən məni inkar etmişdir." Necaşi Cəfərə dedi ki: "Bu adam sizə nə

söyləyir, sizə nəyi əmr edir və sizə nəyi qadağan edir?" Cəfər belə

dedi: "Bizə Allahın kitabını oxuyur. Bizə yaxşılığı əmr edir və pis

178........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

lüğü qadağan edir. Yaxşı qonşuluğu, qohumluq bağlarına riayət etməyi

və yetimə yaxşılıq etməyi əmr edir. Yalnız Allaha ibadət etməmizi,

ONA heç bir şeyi ortaq qaçmamamızı əmr edir."

Necaşi ona belə dedi: "Onun sizə oxuduğu şeylərdən mənə də

oxu." Cəfər, Ənkəbut və Rum surələrini oxudu. Necaşinin və adamlarının

gözləri yaşlarla doldu. Dedilər ki: "Bu xoş kəlamdan

bir az daha oxu." Cəfər onlara Kəhf surəsini oxudu.

Əmr, Neceşini hirsləndirmək məqsədiylə; "Onlar İsa və anasına

dil uzadırlar." dedi.

Bunun üzərinə Necaşi; "İsa və anası haqqında nə söyləyirsiniz?"

deyə soruşdu. Cəfər onlara Məryəm surəsini oxudu. Məryəm və

İsadan danışılan hissəyə gəlincə, Necaşi misvakından gözə

düşə biləcək kiçiklikdə bir zibil tutdu və; "Allaha and olsun ki,

Məsih sizin söylədiyinizdən bu zibil qədər belə çox bir şey

söyləməmişdir." dedi.

Sonra Cəfər və yoldaşlarına dönüb; "Gedin, mənim

məmləkətimdə sərbəstcə gəzə bilərsiniz." dedi və belə davam

etdi: "Sizə sataşan, sizə əziyyət edən zorbalardan əmin olaraq

torpaqlarımda dilədiyiniz yerə gedə bilərsiniz." Sonra bunları söylədi:

"Müjdələr olsun sizə! Qorxmayın! Bu gün İbrahimin hizbine heç bir

zərər verilməyəcək."

Əmr dedi ki: "Ey Necaşi, İbrahimin hizbi hansıdır?" Dedi ki:

"Bu birlik və yanlarından gəldikləri yoldaşları və onlara təbii/tabe

olanlardır." Müşriklər bunu qəbul etmədilər və özlərinin İbrahimin

dininə mənsub olduqlarını iddia etdilər. Sonra Necaşi,

Əmrin hədiyyə olaraq gətirdiyi malları geri verdi və belə dedi: "Sizin

bu hədiyyələriniz rüşvət sayılar. Alın malınızı. Çünki Allah məni

kral edərkən məndən rüşvət almadı."

Cəfər daha sonraları belə dərdi/deyərdi: "Oradan ayrıldıq və Habeşistanda

olduğumuz müddət içində çox yaxşı bir qonşuluq rəftarıyla

qarşılaşdıq." Uca Allah, bu hadisələ əlaqədar olaraq, Mədinədə olan

elçisinə, müşriklərin İbrahimlə əlaqədar iddiaları haqqında bu

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................179

ayəs(n)i endirdi: "Doğrusu, insanların İbrahimə ən yaxın olanı, ona

uyanlar və bu peyğəmbər ilə iman edənlərdir. Allah da

möminlərin vəlisidir." (Macmuatın min'et-tefasir, Beyzavi, c. 4, s. 16-18,

Beyrut nəşr/təzyiqi)

Mən deyərəm ki: Bu hekayə başqa kanallardan, bu vaxt Əhli Beyt

İmamlarından da rəvayət edilmişdir. Uzun olmasına qarşı bu hekayəyə

yer verdik. Çünki ilk mühacir Müsəlmanların yaşadıqları

mihnetlere bağlı əhəmiyyətli işarələr ehtiva etməkdədir. Yoxsa, bir ayənin

eniş səbəbi filan deyil.

Təfsir-ul Ayyaşidə, "İbrahim, nə Yəhudi idi, nə də Xristian idi."

ayəsiylə əlaqədar olaraq İmam Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edilər:

Əmr-ül Möminin dedi ki: "Yəhudi deyildi, qərbə yönəlib namaz

etməzdi. Xristian deyildi, şərqə dönüb namaz qılmazdı. Hz.

Muham-medin (s. a. a) dini üzrə hanifti, Müsəlman idi." (c. 1, s. 177,

h: 60)

Mən deyərəm ki: Daha əvvəl, Hz. İbrahimin (ə.s) Hz. Məhəmməd'

en (s. a. a) -Allahın salatı o ikisinə və soylarına olsun- dini üzrə

meydana gəlinin hansı mənas(n)ı ifadə etdiyini ifadə etmişdik. Rəvayətdə Kəbəyə

yönələrək namaz qılma əsas alınmışdır. Bilindiyi kimi, qiblə dəyişikliyi

Mədinədə reallaşdırılmışdı. Kəbə, Mədinənin cənubuna

yaxın bir nöqtədə var. Yəhudi və Xristianların bunu qəbul

etməkdən qaçınmaları, onları başqa tərəfə yönəlmək məcburiyyətində buraxdı.

Nəticədə, Yəhudilər qərbdə olan Qüdsə və Xristianlar

də şərqə yönəlmiş oldular. Bu səbəbdən onların bu rəftarları, orta

yolu təmsil edən haqqdan sapma olaraq qiymətləndirildi. "Beləcə

sizi orta bir ümmət etdik..." ayəsindəki ifadə də bunu dəstəklər

xüsusiyyətdədir. Qısacası burada, lətif və xoş bir toxunma söz mövzusudur.

el-Kafidə İmam Sadiğin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "İbrahim

(ə.s), saf və qatqısız bir mömin idi; bütə tapınıcılıqdan heç bir şey

ona bulaşmamışdı." (c. 2, s. 15, h: 1)

180........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Mecma-ul Bəyan təfsirində, "Doğrusu, insanların İbrahimə ən/en

yaxın olanı,..." ayəsiylə əlaqədar olaraq Əmr-ül Mömininin belə dediyi

rəvayət edilər: "İnsanların peyğəmbərlərə ən yaxın olanları, onların

gətirdiklərinə görə ən çox əməl edənlərdir." Sonra bu ayəs(n)i o-

kudu və belə dedi: "Məhəmmədin dostu, qohumluq baxımından

ona uzaq olsa da, Allaha itaət edən adamdır. Məhəmmədin düşməni

də, qohumluq baxımından ona yaxın olsa da, Allaha üsyan e-

deyil adamdır." (c. 2, s. 458)

əl-Kafi (c. 1, s. 416, h: 20) və Təfsir-ul Ayyaşidə (c. 1, s. 177, h: 62) İmam

Sadiğin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "Onlar (İbrahimə ən/en

yaxın olan möminlər), İmamlar və onlara uyanlardır."

Təfsir-ul Qummu (c. 1, s. 105) və Təfsir-ul Ayyaşidə (c. 1, s. 177, h: 61)

Ömər b. Üzeyne kanalıyla İmam Sadiğin (ə.s) belə dediyi rəvayət

edilər: "Allaha and olsun ki sizlər, Məhəmmədin əlindənsiniz." Də-

dim ki: "Sənə fəda olum, biz onların özündənikmi?" Üç dəfə;

"Bəli siz onlardansınız." deyə buyurdu. Sonra mənə baxdı, mən

də ona baxdım. Dedi ki: "Ey Ömər, Allah, kitabında belə buyurur:

"Doğrusu insanların İbrahimə ən yaxını,..."

Təfsir-ul Qummuda, "Kitab əhlindən bir hissəs(n)i dedi ki: "...inanın..."

ayəsiylə əlaqədar olaraq İmam Misin (ə.s) belə buyurduğu

rəvayət edilər: "Rəsulullah (s. a. a) Mədinəyə hicrət etdiyində Qüds'

e dönərək namaz qılırdı. Yəhudilər bundan xoşlandılar. Uca

Allah, Qüdsdən Kəbəyə yönəlməsini əmr edincə Yəhudilər buna

alındılar. Qiblə dəyişikliyi günorta namazı əsnasında reallaşmışdı.

Bunun üzərinə dedilər ki: "Məhəmməd səhər namaz qılarkən

bizim qibləmizə yönəlmişdi. Bu halda səhər vaxtı Məhəmmədə

enənə inanın, amma gündüz sonunda enəni inkar edin." Bununla,

Rəsulullahın qiblə olaraq Məscidi Harama yönəlməsini

nəzərdə tuturdular. (c. 1, s. 104)

Mən deyərəm ki: Görüldüyü kimi rəvayətdə, "gündüz başlanğıcında"

ifadəsi, "inanın" sözünün deyil, "enən" sözünün zərfi olaraq

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................181

qəbul edilir. Daha əvvəl bu xüsusla əlaqədar şərhlərdə ol/tapıldıq.

et-Dürr-ül Mensur təfsirində, İbni Cərir və İbni Əbu Xatəm,

Avfi kanalıyla İbni Abbasın, "Kitab əhlindən bir hissəs(n)i..." ayəsiylə

əlaqədar olaraq belə dediyini rəvayət edərlər: Yəhudilərin bir hissəs(n)i

dedi ki: "Məhəmmədin səhabələriylə səhər qarşılaşdığınızda

iman edin. Axşam olunca da öz namazınızı qılın. Bəlkə; "Bunlar

kitab əhlidir; bizdən daha yaxşı bilərlər." deyib dinlərindən dönərlər."

(c. 2, s. 43)

Bu rəvayət, eyni əsərdə, Süddi və Mücahiddən də köçürülmüşdür.

el-Kafidə, "Allahın əhdini... satanlar..." ifadəsiylə əlaqədar olaraq

İmam Misin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "Əhd ilə əlaqədar olaraq

bu ayə enmişdir: "Allahın əhdini və andlarını az bir dəyərə qarşılıq

satanlar, işdə onlar üçün axirətdə heç bir pay yoxdur, qiyamət

günündə Allah onlarla danışmaz, onlara baxmaz, onları

ucaltmaz və onlar üçün acı/ağrılı bir əzab vardır." Ayədə keçən "halak"

sözü "pay" deməkdir. Axirətdə payı olmayan nə ilə cənnətə girəcək?"

(c. 2, s. 28, h: 1)

Şeyx, "əl-Emali" adlı əsərində öz isnadıyla Adiy b. Adiydən,

o da atasından belə rəvayət edər: "İmru-ul Kays və Hadramut

xalqından bir adam, bir ərazi mövzusunda anlaşılmazlığa düşüb

Rəsulullaha (s. a. a) müraciət etdilər. Rəsulullah buyurdu ki: "Bu ərazinin

sənə aid olduğuna bağlı bir dəlilin varmı?" "Xeyr." dedi. "O

halda ona and içdirəcəyik." buyurdu. Bunun üzərinə; "Allaha

and olsun ki, bu vəziyyətdə o, qətiliklə mənim ərazimi əlimdən a-

lır." dedi. Peyğəmbərimiz (s. a. a) buyurdu ki: "Əgər and içərək

ərazini əlindən alsa, uca Allahın qiyamət günü üzlərinə baxmadığı,

özlərini artırmadığı və acı/ağrılı bir əzaba çarpdırdığı kəslərdən

olar." Bunun üzərinə adam qorxdu və ərazini ona geri verdi.

(c. 1, s. 368)

Mən deyərəm ki: Görüldüyü kimi bu rəvayət, ayənin söz mövzusu hadisələ

əlaqədar olaraq endiyinə dəlalət etməməkdədir. Əhli Sünnə

kanallarıyla köçürülən bəzi rəvayətlərdə ayənin bu hadisələ əlaqədar olaraq

182........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

nallarıyla köçürülən bəzi rəvayətlərdə ayənin bu hadisələ əlaqədar olaraq

endiyi ifadə edilirsə də onlara etina edilməz. Çünki hekayənin mövzusu

barəsində bu rəvayətlər arasında ixtilaf vardır. Bəzi rəvayətlərdə,

yuxarıda ifadə edildiyi kimi, hadisənin İmru-ul Kays və Hadramutlu bir

adam arasında keçdiyi ifadə edilərkən, digər bəzisində Eş'as b. Kays

ilə bir Yəhudi arasındakı ərazi anlaşılmazlığından danışılar. Bəzilərində

isə, ayənin kafirlərdən biri haqqında endiyi ifadə edilər. Bu

adam bazarda bir mal satmaq istər və bir Müsəlmanı aldatmaq

üçün gerçəkdə ödəmədiyi yüksək bir miqdarı ödədiyinə bağlı olaraq

Allah adına and içər. Bunun üzərinə yuxarıda adı çəkilən

ayə enər.

Daha əvvəl vurğuladığımız kimi, bu ayənin zahiri, onun əvvəlki

ayənin məzmununun səbəbini şərhə istiqamətli olduğunu ortaya

qoymaqdadır. Bu halda, mümkün surətdə; "Rəvayətlərdə ayənin hekayəyə

uyğunlaşdırılması edilmişdir." deyilməlidir. Yoxsa ayə, bu hekayəylə

əlaqədar olaraq enmiş deyil.

----------------------

Qiymətli Qardaşlarım Mizan Təfsirini və digər Ehlibeyt əsərlərini

www.islamkutuphanesi.com

www.mizantefsiri.com

www.ehlibeytkutuphanesi.com

saytlarından endirə bilərsiniz.

[e-mail]

[YUXARI GIT]