Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

əl-Mizan Təfsiri

Allame Məhəmməd Hüseyn TABATABAİ(r.a)

Dəri: 3

AL/GÖTÜRÜ İMRAN SURƏSİ

( 1-120. Ayələr)

İÇİNDƏKİLƏR

79- Heç bir insana yaraşmaz ki, Allah özünə kitab, hökm

və peyğəmbərlik versin də sonra o, insanlara; "Allahı buraxıb mənə

qul olun." desin. Amma (o belə deyər:) "Kitabı öyrətdiyiniz və oxuduğunuz

üçün Rəbbanilər olunuq."

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................183

80- Ya da sizə, mələkləri və peyğəmbərləri Rəblər əldə etmənizi

əmr etsin. Artıq siz Müsəlman olduqdan sonra, sizə küfrümü

əmr edəcək?

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Bu ayələrin, Hz. İsanın vəziyyətiylə əlaqədar ayələrin dərhal ardından

gəlməsi, bunların kitab əhlindən olan Xristianların Hz.

İsayla əlaqədar olaraq irəli sürdükləri şeylərin səhvini vurğulamağa

istiqamətli bir ikinci hissə mövqeyində olduğunu göstərər. Bu səbəbdən

bu ayələr, bir baxıma bu mesajı verməyə istiqamətlidir: "O, sizin irəli

sürdüyünüz kimi deyil. O, nə Rəbdir, nə də Rəblik iddiasında

ol/tapılmışdır." Rəb deyil; çünki o, bir məxluqdur, bir insandır;

anası ona hamilə qaldı, onu doğurdu, onu beşikdə öyrətdi. Ancaq

onun da eynilə Hz. Adəm kimi atası yoxdur.

Bu səbəbdən onun nümunəs(n)i Allah qatında Adəmin nümunəs(n)i kimidir.

Rəblik iddiasında da ol/tapılmadı; çünki o, özünə kitab, hökm

və peyğəmbərlik verilən bir peyğəmbər idi. Vəziyyəti bundan ibarət olan

bir peyğəmbərin, qulluq rəftarının xaricinə çıxması, Allaha boyun əyməkdən

sıyrılaraq insanlara; "Məni Rəb əldə edin və Allahı buraxıb

mənə qul olun." deməsi və ya özü xaricində Allahın qullarından

bir mələk və ya bir peyğəmbər haqqında belə bir iddiada ol/tapılması,

Allahın qullarından biri üçün haqqı olmayan bir şeyi iddia

etməsi və ya peyğəmbərlərdən biri üçün Allahın isbat etdiyi bir şeyi

olumsuzlaması düşünülə bilməz, belə bir şey mümkün deyil.

(Al/götürü İmran / 79) "Heç bir insana yaraşmaz ki, Allah özünə kitab, hökm və peyğəmbərlik versin də sonra o, insanlara; "Allahı buraxıb mənə qul olun."

desin." Ayənin orijinalında keçən "bəşər" sözcüyü, "insan" sözcüyünün

sinonimidir. Həm tək, həm də çoxluq mənasında istifadə edilər.

Bu səbəbdən tək bir insana da, insan birliyinə də "bəşər"

deyilə bilər.

184........................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

"Heç bir insan..." Ayənin orijinalındakı "bəşər" sözcüyünün başındakı

"lam" hərfi "mülkiyyət" bildirər. Demək istənir ki, heç bir

bəşər belə bir şeyə malik deyil. Yəni, heç bir bəşərin belə bir

haqqı yoxdur. Bu ayələrdəki istifadə buna bağlı bir nümunədir: "Bu

mövzuda söz söyləməmiz bizə yaraşmaz." (Nur, 16) "Heç bir peyğəmbərə,

əmanətə xəyanət yaraşmaz." (Al/götürü İmran, 161)

"Allah özünə kitab, hökm və peyğəmbərlik versin də..."

ifadəsi, cümlə içində "qana" ədatının adı mövqesindədir. Ancaq

bu ifadə daha çox özündən sonrakı "sonra o, insanlara... də-

sin." ifadəsi üçün bir hazırlıq xüsusiyyətindədir. Cümlədə iştirak etməməsi

vəziyyətində də mənanın tamam olması mümkün olmasına qarşı

belə bir hazırlıq xüsusiyyətli ifadəyə yer verilməsi, "Heç bir insana

yaraşmaz ki..." sözünə fərqli bir məna qazandırmağa istiqamətlidir.

Əgər; "Heç bir insana yaraşmaz ki, insanlara... desin." şəklində bir

ifadə istifadə edilsəydi, bunun mənas(n)ı

belə olardı: "Bunu fısk və azğınlıq

nəticəs(n)i söyləməsi mümkün olsa da ona belə bir haqq verilməmişdir."

Ancaq; "Heç bir insana yaraşmaz ki, Allah özünə

kitab, hökm və peyğəmbərlik versin də sonra o, insanlara... də-

sin." şəklində bir ifadə istifadə edildiyində belə bir məna əldə edilmiş

olar: "Allahın ona məlumat və bu məlumata istiqamətli dərin qavrayış

(fiqh) verməsi, onu Rəbbani tərbiyəylə öyrətməsi, onun qulluq rəftarının

xaricinə çıxmasına icazə verməz; haqqı olmayan, səlahiyyətində ol/tapılmayan

bir davranışda ol/tapılmasına icazə verməz."

Necə ki uca Allah Hz. İsa (ə.s) haqqında bir başqa yerdə belə

buyurur: "Allah; "Ey Məryəm oğulu İsa!" dedi, "Sənmi insanlara;

"Allahdan başqa, məni və anamı iki ilah əldə edin." dedin?" O; "Səni

tənzih edərəm. Haqqım olmayan bir sözü söyləmək mənə

yaraşmaz." dedi." (Maidə, 116)

Buradan hərəkətlə, "Heç bir insana yaraşmaz ki, Allah özünə

kitab, hökm və peyğəmbərlik versin də sonra o, insanlara...

desin." ifadəsi yerinə; "Allahın özünə kitab, hökm və peyğəmbərlik

verdiyi heç bir insana yaraşmaz ki, insanlara... desin."

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................185

ifadəsinin istifadə edilməməsinin hikmətini qavrayırıq. Çünki ikinci

ifadə, belə bir şeyin onun üçün yasanmadığını, onun buna haqqı

olmadığını bildirər. Amma birinci ifadə, bunun qətiliklə qeyri-mümkün

olduğunu, yəni, Rəbbani təhsil və ilahi hidayətin məqsədindən əsla

sapmayacağını bildirər. Bu ayə də bu mənas(n)ı vurğulamağa istiqamətlidir:

"Bunlar, özlərinə kitab, hökm və peyğəmbərlik verdiyimiz

kəslərdir. Əgər onlar (yəni Peyğəmbərimizin qövmü), bunları

tanımayıb inkar etsələr, onsuz da/zatən biz, bunları inkar etməyən bir

birliyi bunlara vəkil etmişik." (Ən'am, 89)

Bu mənas(n)ı qısaca bu şəkildə ifadə edə bilərik: Bir insanda bu ilahi

nemətlər ilə onun insanları özünə qul olmağa dəvət etməsi

bir yerdə olmaz. Yəni, həm bir insana kitab, hökm və peyğəmbərlik

veriləcək, həm də o, insanlara; "Allahı buraxıb mənə qul olun."

deyəcək; bu, olar bir şey deyil. Bu səbəbdən təfsirini təqdim etdiyimiz

ayə, axışı etibarilə bir baxımdan bu ayəyə bənzəməkdədir:

"Nə Məsih, Allahın bir qulu olmaqdan çəkinər, nə də yaxınlaşdırılmış

mələklər... Çəkinib böyüklük göstərənləridirsə, acı/ağrılı bir əzabla

əzablandıracaq və onlar özləri üçün Allahdan başqa bir qoruyucu

dost və köməkçi tapa bilməyəcəklər." (Nisa, 172-173) Bu

ayədən bu məna əldə edilir: Məsih və yaxınlaşdırılmış mələklər,

Allaha ibadət etməkdən çəkinməyəcək qədər ucadırlar, hörmətlidirlər.

Çünki Allaha ibadət etməkdən çəkinmək, acı/ağrılı əzabı lazımlı

edər. Halbuki uca Allah, hörmətli peyğəmbərlərinə və yaxınlaşdırılmış

mələklərinə əzab etməkdən münəzzəhdir.

Əgər naxış/desən ki: "...sonra o, insanlara... desin." ifadəsində yer/yeyər

alan/sahə "sonra" sözcüyü təxir ifadə edər. Bu da, sizin yuxarıda işarə

etdiyiniz birliklə ziddiyyət təşkil edən bir vəziyyətdir.

Mən də deyərəm ki: Bizim işarə etdiyimiz birlik, mənadan

çıxan nəticədir. Bir zamanla məhdud olan, bitişik zamanlarda olan

iki şey arasında birlikdən və birlikdəlikdən danışmaq

mümkün olduğu kimi, ardışık zamanlarda olan iki şey arasında da

bir növ birlikdən söz edilə bilər.

186........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

"Allahı buraxıb mənə qul olun." ifadəsinə gəlincə; ayədə keçən

"i-bad" sözü, "abiyd" kimi "ABŞ"ın çoxluğudur. "İbad" ilə "abiyd"

arasındakı fərq budur: "İbad", əksəriyyətlə uca Allaha nisbət edilən

xüsuslarda istifadə edilər. Məsələn; "ibadullah" (Allahın qulları) deyilməsinə

qarşı ümumiyyətlə "ibadunnas" deyilməz. Daha çox

"abiydunnas" (insanların kölələri, qulları) deyilir. "...mənə qul olun."

ifadəsinin "Allahı buraxıb" sözüylə qeydləndirilməsi zəruri bir

qeyddir. Çünki uca Allah, ancaq sırf özünə istiqamətli olan ibadəti

qəbul edər. Necə ki bir ayədə belə buyurmuşdur: "Xəbərin olsun;

xalis olan din yalnız Allahındır. ONdan başqa vəlilər əldə edənlər;

"Biz, bunlara sırf bizi Allaha yaxınlaşdırsınlar deyə ibadət

edirik." deyərlər. Əlbəttə Allah, ixtilaf etdikləri şeylər haqqında

aralarında hökm verəcək. Həqiqətən Allah, yalançı, inkarçı

kimsəni hidayətə çatdırmaz." (Zumər, 3) Burada uca Allah, Allaha

yaxınlaşma, Allaha istiqamətli təvəssül əldə etmə ya da Allah qatında

şəfaətçi tapma səbəbiylə belə olsa, Allaha istiqamətli ibadətlə birlikdə

başqasına da ibadət edən kəslərin ibadətlərini rədd etmişdir.

"Amma (o belə deyər:) "Kitabı öyrətdiyiniz və oxuduğunuz üçün Rəbbanilər

olunuq." "Rəbbani" sözcüyü "Rəbbə mənsub" deməkdir. Burada

artıqdan "əlif" və "nun" hərflərinə yer verilmişdir ki, (yəni

"Rabbiyy" yerinə "Rəbbani" deyilmişdir ki) tebcil mənasını ifadə

etsin. Gur saqqallı birinə ("lehyiyy" yerinə) "lehəni" deyilməsi kimi.

Bu halda "Rəbbani"nin mənas(n)ı, "özünü şiddətlə Rəbbə təsis

edən, ONA ibadət etməklə, qulluq təqdim etməklə çox məşğul olan"dır. Aya-

tin orijinalında keçən "bima kuntum" ifadəsinin başındakı "ba"

hərfi cerri səbəbdənlik, "ma" hərfi də məsdərlik bildirər. Bu səbəbdən

ifadə üçün "deyər" sözcüyü də təqdir edilərək bu şəkildə mənalandırılar:

"Amma o deyər ki: Kitabı insanlara öyrətdiyiniz və onu öz aranızda

oxuduğunuz üçün Rəbbanilər olunuq."

"Oxumaq" olaraq mənalandırdığımız "diraset" sözcüyü, "öyrətmək"

bədən dar əhatəlidir. Bu anlayış, ümumiyyətlə kitabdan oxu

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................187

yarak öyrənmək mənasında istifadə edilər. Ragip əl-İsfahani deyər ki:

"Derese'd-daru, evin izi, əsəri qaldı deməkdir. Bir şeyin izi və əsərinin

qalması, özünün silinməsi deməkdir. Buna görə "durus"

sözcüyü, "silinmə" olaraq açıqlamışdır. Yenə "derese'l-kitabu" ifadəsi

də bu şəkildə mənalandırılmışdır. "Derestu'l-ilme", icazəs(n)i, əsərini

hifz etmək surətiylə elmi əldə etdim, deməkdir. Elmin izi və əsərinin

əldə edilməsi, davamlı oxumaqla təmin edildiyinə görə bu söz,

davamlı oxumaq mənasında istifadə edilmişdir. Uca Allah belə

buyurmuşdur: "və dərəsi mafihi=İçinde olanı oxudular da." (Ə'RAF,

169) "Kitabı öyrətdiyiniz və oxuduğunuz üçün..." (Al/götürü İmran, 79) "ma

ateynahum min qütbün yedrusuneha=Biz onlara oxuyacaqları

kitablar verməmişdik." (Səba', 44)" Ragıpdan nəql edilən götürmə burada

sona çatdı.

Sözün özü: Vəziyyəti bundan ibarət olan bir insan, sizi öyrətdiyiniz

və oxuduğunuz kitabın ehtiva etdiyi ilahi təməl məlumatlara iman etməyə,

onlara qəti bir inancla bağlanmağa, kitabın əhatə etdiyi üstün

əxlaq və xasiyyətləri əldə etməyə, insanları çağırdığınız saleh əməlləri

işləməyə çağırar ki, bu şəkildə Rəbbinizə qüvvətlə bağlanasınız və

Rəbbani alimlər olasınız.

Ayədə keçən "öyrətdiyiniz və oxuduğunuz..." sözünün keçmiş

zaman kipiyle qurulmuş olması, bu işin həqiqətən edildiyinə dəlalət

edər. Bu da göstərir ki ayə, kitab əhlindən Xristianların;

İsanın onlara, özünün Allahın oğulu -Xristianlar arasındakı

fərqli şərhləriylə- və sözü olduğunu söylədiyi istiqamətindəki iddialarını

çürütməyə istiqamətlidir. Belə ki: İsrailoğullarının əlində səmavi

bir kitab vardı; bu kitabı öyrədir və oxuyurdular. Ancaq onlar,

təhrif və dəyişdirməyə qədər çatan bir şəkildə bu kitab mövzusunda

ayrılığa düşmüşlər idi. Hz. İsa (ə.s) də, onların kitabla əlaqədar

olaraq ixtilaf etdikləri bəzi

şeyləri onlara açıqlamaq və onlara ha-

ram qılınan bəzi

şeyləri onlara halal etmək üzrə göndərilmişdi.

Qısacası; onları, oxuyub anlama və öyrətmə vəzifələrini haqqıyla

188........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

yerinə yetirməyə, yəni Allahın kitabını öyrədən və anlamaq üçün

oxuyan Rəbbanilər olmağa dəvət etmək üzrə göndərilmişdi.

Ayənin bir şəkildə Peyğəmbər Əfəndimizə uyğunlaşdırılması da

mümkündür. Çünki onun dəvətinin də Allahın kitabının öyrədən

və oxuyan Əhli Kitabla maraq/əlaqəsi vardı. Ancaq Hz. İsaya uyğunlaşdırılması

prioritetlidir. Çünki onun risaləti, Rəsulullah Əfəndimizin (s. a. a)

əksinə, sırf İsrail-oğullarına özgüydü.

Nuh, İbrahim və Musa kimi kitab və şəriət sahibi cığır bucaqçı

(ulu'l-azm) digər peyğəmbərlərə gəlincə; ayənin işarə etdiyi xüsusun

onlarla bir maraq/əlaqəsi yoxdur.

(Al/götürü İmran / 80) "Ya da sizə, mələkləri və peyğəmbərləri Rəblər

əldə etmənizi əmr etsin." Bu ifadədəki "əmr etsin" sözü, orijinalını mənsub olaraq

(ye'murekum) oxuyan məşhur qiraətə görə, əvvəlki ayədəki "də-

sin" (yekule) sözünə ətf edilmişdir. Necə ki, Sabisilər kimi Əhli Kitab

əhatəsinə girən bəzi qruplar mələklərə tapınır və bunu dini

çağırışa söykəyirdilər. Yenə cahiliyyə Ərəbləri də mələklərin Allahın

qızları olduqlarını söyləyərkən, bir tərəfdən də Hz. İbrahimin

(ə.s) dini üzərinə olduqlarını söyləməkdən də geri qalmırdılar.

Mələkləri Rəblər əldə etməklə əlaqədar obyektiv vəziyyət bundan ibarətdir.

Peyğəmbərlərin Rəblər əldə edilməsinə gəlincə; Yəhudilərin Uzeyr

ilə əlaqədar yanaşmaları buna bir nümunədir. Quranda onların; "Uzeyr,

Allahın oğuludur." (Tövbə, 30) dedikləri rəvayət edilər. Halbuki Hz. Musa

(ə.s) belə bir yanaşma içinə girmələrinə icazə verməmişdir. Tövratda

də Rəbbin təkliyindən başqa bir şey izah edilməz. Musa belə bir

şeyə icazə vermiş olsaydı, onu əmr etmiş olardı. Allahın peyğəmbərini

belə bir şeydən tənzih edərik.

İki ayə arasında, yəni "...sonra o, insanlara; "Allahı buraxıb

mənə qul olun." desin." ifadəsiylə, "Ya da sizə, mələkləri və peyğəmbərləri

Rəblər əldə etmənizi əmr etsin." ifadəsi arasında ifadə

axışı baxımından iki fərqlilik vardır: Birincisi: Birinci ayədə özlərinə

əmr yönəldilənlər, insanlardır; ikincisində isə, həmsöhbətlərdir.

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................189

İkincisi: Birinci ayədə əmr edilən şey, qulluq təqdim etmək; ikincisində

isə, Rəblər əldə etməkdir.

Birincisinin səbəbinə gəlincə; ifadənin axışı, Xristianların

Hz. İsaya qulluq təqdim etmələrinə, onun açıqca ilah olduğunu

söyləmələrinə və bunu onun etdiyi çağırışa söykəyərək, İsanın

özlərinə; "Mənə qul olun." dediyini iddia etmələrinə istiqamətli bir

etiraz xüsusiyyətindədir. Bu, İsadan başqaları haqqında deyilən

mənasıyla, mələkləri və peyğəmbərləri Rəblər əldə etməkdən

fərqlidir. Çünki mələklər və peyğəmbərlər haqqında deyilən,

yalnız gərəkləri etibarilə ilahlıqla ziddiyyət təşkil etməkdədir, açıqdan deyil. Bu

yüzdən də "ilahlar" deyilməmiş, "Rəblər" deyilmişdir.

İkincisinin səbəbinə gəlincə də; "...mənə qul olun." ilə

"...Rəblər əldə etmənizi əmr etsin." ifadələri, əmr olmaları səbəbiylə

bəzilərini maraqlandıracaqsa, əvvəlcə kitab əhlindən və Ərəblərdən

bu ayələrə həmsöhbət olanları maraqlandırması lazımdır. Ancaq nə

var ki, ilk ayədə "desin" ifadəsi keçir. "Demək", "söyləmək" isə

üz-üzə danışmağı tələb edir. Halbuki ayənin endiyi sırada hazır olanlar

bu hadisənin reallaşdığı sırada hazır deyil idilər. Dolaysıyla,

"sonra sizə... desin" şəklində bir ifadə istifadə edilə bilməyəcəyinə görə,

"sonra insanlara... desin." ifadəsinin istifadə edilməsi bir zərurətdir.

Amma ikinci ayədə keçən "əmr" ləfzi üçün fərqli bir vəziyyət söz

mövzusudur. Çünki "əmr" üz-üzə danışmağı hər vaxt üçün

tələb etməz. Qarşı tərəfin hazır olmaması vəziyyətində də "əmr"

reallaşa bilər. Bu səbəbdən, milli qan bağının davam etməsi vəziyyətində

bir xalqın keçmiş qurşaqlarına yönəldilən əmr, sonrakı

qurşaqları üçün də etibarlıdır, onları da maraqlandırar. Halbuki "ifadəyə"

ləfzi üçün bu vəziyyət söz mövzusu deyil. Çünki "ifadəyə" anlayışı,

ona "sırf izah etmə" kimi bir məna qazandırmazsaq, əvvəlcə ağla

gələn mənas(n)ı etibarilə ancaq "səsi eşitdirmək"lə reallaşa bilər.

Bu da, üz-üzə danışmağı, hazır olmağı lazımlı edər.

190........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Bu səbəbdən bu ayələrin axışında əsl olan, hazır olmaq və

topluluğa xitab etməkdir. "Ya da sizə... əmr etsin." ifadəsində olduğu

kimi.

"Artıq siz Müsəlman olduqdan sonra, sizə küfrümü əmr edəcək?"

Ayənin zahiri, kitab əhlindən peyğəmbərliyə inanan və ya "hanif"

olduqlarını iddia edən cahiliyyə Ərəbləri kimi özlərini peyğəmbərlərə

nisbət edən hər kəsə istiqamətli bir xitab olduğunu göstərir.

İfadə, fərziyyəyə və təqdirə söykənən olaraq deyilmişdir. Bu səbəbdən

şöylə bir məna əldə edirik: Siz, ancaq özünə kitab, hökm

və peyğəmbərlik verilən bu insanın çağırışına müsbət cavab verdiyinizdə

Allaha təslim olanlar (Müsəlmanlar), İslam zinətiylə

bəzənənlər, onun boyasıyla rənglənilənlər olarsınız. Bu vəziyyətdə

onun sizə küfrü əmr etməsi, sizi uca Allahın icazəsiylə çatdırdığı doğru

yoldan sapdırması necə mümkün ola bilər?!

Buradan hərəkətlə anlayırıq ki, "İslam"dan məqsəd, bütün

peyğəmbərlər tərəfindən təbliğ edilən Allahın tək dini olan tövhid

dinidir. "İslam" anlayışını ehtiva edən ayələrin, bu mənas(n)ı vurğulamağa

dönük olması da bunu göstərər: "Allah qatında din, İslamdır." (Al/götürü

İmran, 19) İrəlidə təfsirini təqdim edəcəyimiz bu ayə də buna nümunə göstərilə bilər:

"Allahın dinindən başqasınımı axtarırlar?... Kim İslamdan

başqa bir din axtarsa, əsla ondan qəbul edilməz. O,

axirətdə də itkiyə uğrayanlardandır." (Al/götürü İmran, 83-85)

Bəzi təfsir alimləri, ayələrin nuzül səbəbinə bağlı bir rəvayətə

söykən/dözərək, "Heç bir insana yaraşmaz ki..." deyə başlayan iki ayədə

nəzərdə tutulanın Peyğəmbər Əfəndimiz (s. a. a) olduğunu söyləmişlər.

Bu rəvayətdə xülasəylə belə deyilir: "Əbu Rəfi əl-Kurazi və

Necran Xristianlarından bir adam Peyğəmbər Əfəndimizə dedilər

ki: "Sən bizdən, sənə ibadət etməmizi mi istəyirsən, Ey Məhəmməd?"

Bunun üzərinə uca Allah, "Heç bir insana yaraşmaz ki..."

deyə başlayan iki ayəs(n)i endirdi. Söz mövzusu təfsirçilər, bu fikirlərini,

iki ayənin sonunda iştirak edən "Artıq siz Müsəlman olduqdan

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................191

sonra..." ifadəsiylə dəstəkləyirlər. Çünki İslam, Hz. Məhəmmədin

(s. a. a) gətirdiyi dindir deyə.

Nə var ki, bu qiymətləndirmədə, Quran terminologiyasında bütün

peyğəmbərlərin təbliğ etdikləri tövhid dini mənasında istifadə edilən

"İslam" anlayışıyla, Quranın eniş dövründən sonrakı dövrlərdə

Müsəlmanlar arasında istifadə edilən "İslam" anlayışı bir-birinə qarışdırılmışdır.

Ki biz, daha əvvəl bu barədə bəzi şərhlərdə

ol/tapıldıq.