Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

4- Quranın Teslis İnancına Qarşı Çıxışı

Quran, teslis inancını çürüdərkən iki üsulu istifadə edər. Birincisi,

ümumi üsul. Bu çərçivədə uca Allahın oğul əldə etməsinin

qeyri-mümkünlüyü vurğulanar. Oğul olduğu iddia edilənin Hz. İsa və ya bir

başqası olması əhəmiyyətli deyil. İkincisi, xüsusi üsul. Bu çərçivədə

Məryəm oğulu İsanın oğul ilah olmadığı, əksinə yaradılmış bir

qul olduğu vurğulanar.

Birinci üsulun şərhi: Oğulluğun və doğurulmanın özü

budur: İnsan, heyvan və hətta bitki kimi maddi və canlı varlıqların

öz maddəsindən bir parça ayrılar. Sonra bu parça mərhələli bir təhsillə

öz növündən və ayrıldığı kökə bənzəyən ayrı bir fərd halına

gəlir. Buna bağlı olaraq onda bəzi xüsusiyyətlər və təsirlər/təsir edər söz

mövzusu olar ki, ayrıldığı kökdə olan xüsusiyyətlər və təsirlərin eynisidir.

Heyvandan spermanın, bitkidən də peyvənd edilməyi təmin edən ünsürün

ayrılması kimi. Sonra bu ayrılan parçanın təhsilinə başlanar və

mərhələli olaraq, ayrıldığı kökə bənzəyən başqa bir heyvan və bitki

olması reallaşdırılar.

Bilindiyi kimi, uca Allah haqqında belə bir vəziyyətin söz mövzusu

olması mümkün deyil. Çünki:

Birincisi: Bu vəziyyət, maddi bir cisim olmağı tələb edir. Uca Allah

maddədən və hərəkət, zaman və məkan kimi maddənin

imtina edilməz gərəklərindən münəzzəhdir.

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................203

İkincisi: Uca Allah mütləq üluhiyyət və ağalığa sahib olduğu

üçün digər bütün varlıqlar üzərində mütləq suverenliyə malikdir. ONun

xaricindəki hər şey, var olmaq üçün ONA möhtacdır, varlığının

davam edə bilməsi də ONA bağlıdır. Bu səbəbdən, ONun xaricində, növ

olaraq ONA bənzəyən, özü etibarilə ONdan ayrı olan bir şeyin varlığı

təsəvvür edilə bilməz. O şeyin, ONA möhtac olmadan eyni özə,

xüsusiyyətlərə və hökmlərə sahib olması düşünülə bilməz.

Üçüncüsü: Doğurma və doğurulmanın uca Allah haqqında təsəvvür

edilməsi, ONun üçün mərhələli hərəkəti gündəmə gətirər. Bu da,

ONun maddə və hərəkətə hakim olan qanunlarının suverenliyi

altına girməsini tələb edir. Bu isə, olacaq şey deyil. Çünki, Allahın

iradəsi və diləməsiylə reallaşan şeylər, möhlətsiz və mərhələsiz

reallaşarlar.

Bu şərhi

bu ayədən də qəbul edirik: "Dedilər ki: "Allah uşaq

əldə etdi." O, (bu cür yaraşdırmalardan) ucadır. Xeyr, göylərdə

və yerdə hər nə varsa ONundur, bütünü ONA könüldən boyun əymişdir.

Göyləri və yeri bir nümunə əldə etmədən yaradandır. O, bir

işin olmasına qərar versə, ona yalnız "ol" deyər, o da dərhal

olar." (Bəqərə, 116-117) Yuxarıdakı şərh baxımından: "O, (bu

növ yaraşdırmalardan) ucadır." sözü bir dəlildir. "Göylərdə və yerdə

hər nə varsa ONundur, bütünü ONA könüldən boyun əymişdir."

ifadəsi digər bir dəlildir. "Göyləri və yeri bir nümunə əldə etmədən

yaradandır..." deyə baş-layan ifadə də üçüncü bir dəlildir.

"Göyləri və yeri bir nümunə əldə etmədən yaradandır." ifadəsi,

sifətin failinə izafə edilməsi şəklində də qəbul edilə bilər. Bu vəziyyətdə

belə bir məna əldə edilər: Uca Allahın yaratması, daha əvvəl var

olan bir nümunə üzrə deyil. Bu səbəbdən, Xristianların iddia etdiyi

kimi ONun haqqında doğurma düşünülə bilməz. Çünki doğurma,

özünə bənzər və özü kimi bir şey yaratmaq deməkdir. Buna

görə, ayənin bu hissəs(n)i, tək başına başqa bir dəlil olar.

Onların; "Allah uşaq əldə etdi." sözlərinin gerçək mənada deyil

də, oğul və uşaq mənasını geniş tutmağı əsas al/götürərək, maddi bir

204........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

bölünmə və zamansal bir tədricilik söz mövzusu olmadan həqiqəti

etibarilə bənzər bir şeyin bir şeydən ayrılması mənasında istifadə edildiyi

fərz edilsə də, (Necə ki Xristianlar, "Məsih, Allahın oğuludur."

sözünü açıqlayarkən cisim, maddə və tədrici meydana gəl problemindən xilas ola bilmək

üçün belə bir şərhə gedirlər.) yenə geriyə bənzəmə

problemi qalar.

Belə ki: Oğul və atadan danışmaq, zəruri olaraq ədədi

gündəmə gətirər. Bu da, ata və oğul arasında türsel birlik olduğu

fərz edilsə də, gerçək olaraq çoxluğu isbat edər. Eynilə insanlardan

olan ata və oğul kimi. Bunlar, insanlıq həqiqətində bir olsalar

də, iki insan fərdi olmaq baxımından çoxdurlar. Bu vəziyyətdə; ilahın

təkliyinin fərziyyəs(n)i, ONun xaricindəki hər şeyin, bu vaxt

oğulun, ONun mülkü olmasını, ONA möhtac olmasını tələb edir.

Bu səbəbdən artıq fərz edilən oğul, onun kimi bir ilah olmaz. ONA

bənzər, ONA möhtac olmayan, Onun kimi müstəqil bir oğulun

fərziyyəs(n)i də, şanı uca ilahın təkliyi (tövhid) inancını etibarsız edər.

Bu ayə də bu mənas(n)ı vurğulamağa dönükdür: "Üçdür, deməyin;

çəkinin, sizin üçün daha yaxşıdır. Allah, ancaq bir tək ilahdır. O, uşaq

sahibi olmaqdan ucadır. Göylərdə və yerdə hər nə varsa, ONundur

və vəkil olaraq Allah yetər." (Nisa, 171)

İkinci üsul daxilində isə, Məryəm oğulu İsanın (ə.s), ilahlıq

gerçəyi baxımından Allaha ortaq və ONun oğulu olmadığı, çünki

onun bir bəşər olduğu, bəşəri xüsusiyyətlərə sahib olduğu vurğulanır.

Belə ki: Hz. İsaya Məryəm hamilə qalmışdır. Bir döl olaraq

onu rəhmində bəsləmişdir. Sonra hər hansı bir qadın kimi uşağını

doğurmuşdur. Ardından onu, hər hansı bir qadın kimi qucağında

yetişdirmişdir. Deyərkən İsa böyümüş, həyatın mərhələlərini keçmiş,

ömürün nərdivanlarını dırmaşmış, uşaqkən gənc, gənckən yetkin

olmuşdur. Bu vəziyyətlərin bütünündə, təbii həyatını yaşayan

hər hansı bir insan kimi olmuşdur. Hər hansı bir insana arıq olan şeylər,

ona da arıq olmuşdur; acmış, doymuş, sevinmiş, kədərlənmiş,

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................205

zövq almış, acı/ağrılı çəkmiş, yemiş, içmiş, yatmış, oyanmış, yorulmuş

və dinlən/istirahət etmişdir.

İnsanlar arasında qaldığı müddətcə Hz. İsadan bu vəziyyətlər

müşahidə edilmişdir. Heç bir ağıl sahibi, vəziyyəti bundan ibarət olan bir

kimsənin digər insanlarla eyni növdən bir insan olduğundan şübhə

duy/eşitməz. Belə olduğuna görə; o, digər həmcinsləri kimi yaradılmış,

var edilmişdir. Ölüləri diriltmək, palçıqdan bir kuşşekli edib ona

can vermək, doğuşdan kor və alacalını yaxşılaşdırmaq kimi reallaşdırdığı

möcüzələr, eyni

şəkildə atasız dünyaya gəlməsi kimi yaranmasıyla

əlaqədar fövqəladəliklər isə, bilinən və alışılan qaydaların,

təbiətə suveren olan qanunların xaricindəki şeylərdir. Bunlar, az ol/tapılar,

nadir faktlardır. Ancaq qeyri-mümkün şeylər deyil. Məsələn;

səmavi kitablar, Hz. Adəmin atasız olaraq torpaqdan yaradıldığını

söyləməkdədirlər. Yenə Saleh, İbrahim və Musa kimi peyğəmbərlər

tərəfindən də bir çox möcüzələr göstərilmişdir. Vəhy yoluyla enən

kitabların səhifələri arasında bunlardan tez-tez danışılar. Amma bunlar,

onların ilah olmalarını, insanlıq çərçivəsinin xaricinə çıxmalarını

tələb etməz.

Eyni üsulun bu ayədə də əsas alındığını görürük: "Əlbəttə,

"Allah üçün üçüncüsüdür." deyənlər küfrə sapdılar. Halbuki bir tək

ilahdan başqa ilah yoxdur... Məryəm oğulu Məsih, bir elçidən başqa

bir şey deyil. Özündən əvvəl də bir çox elçi gəlib keçdi. Anası

də çox doğru bir qadın idi. İkisi də yemək yeyərdilər. Bax, biz

ayələrimizi onlara necə açıqlayırıq? Sonra da bax, onlar necə

çevrilirlər?" (Maidə, 73-75)

O qədər hərəkət içində yalnız yemək yeməkdən danışılması, bu

hərəkətin, maddiliyə dəlalət etmə və ilahlıqla uyğun gəlməyən ehtiyacı

ortaya qoyma baxımından, hərəkətlərin ən gözəli olmasından ötəridir.

Bilindiyi kimi, təbiəti gərəyi acan və susayan, sonra yeməklə

doyan və iç-mekle susuzluğunu aradan qaldıran kimsə, ehtiyac içindədir

və bunu ancaq başqasının köməyiylə ortadan qaldıra bilməkdədir

deməkdir. Vəziyyəti bundan ibarət olan bir kimsənin ilahlığından

206........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

danışmaq doğru olmaz. Çünki ehtiyacla əhatə edilmiş, bunu aradan qaldırmaq

üçün başqasına möhtac olan bir kimsə, özü etibarilə əskikdir,

başqası tərəfindən idarə olunmaqdadır; özü etibarilə ehtiyacsız olan

ilah deyil. O, ancaq bir məxluqdur, rəhbərliyi əlində tutan

bir gücün ağalığı altında idarə olunmaqdadır.

Bu ayəs(n)i də bu anlama şərh etmək mümkündür: "And olsun,

"Allah, Məryəm oğulu Məsihdir." deyənlər küfrə sapdılar. Də ki: "Əgər

Allah, Məryəm oğulu İsanı və anasını və yer üzündə olan

hər şeyi həlak etmək istəsə, ONdan kim bir şey qurtara bilər?

Göylərin və yerin və aralarında nə varsa hamısının mülkü Allahındır.

Dilədiyini yaradar və Allahın gücü hər şeyə yetər." (Maidə, 17)

Eyni

şəkildə, bundan əvvəl təqdim edilən ayədən sonra da Xristianlara

istiqamətli belə bir ifadə var: "Də ki: Allahı buraxıb sizə

nə zərər, nə də fayda toxundurmağa güc çatdıra bilməyən şeylərəmi

tapınırsınız? Halbuki Allah, eşidəndir, biləndir." (Maidə, 76)

Bu cür qarşı çıxışların, etirazların özü budur: Hz. İsa ilə əlaqədar olaraq

müşahidə edilən vəziyyət bundan ibarətdir: O, insan həyatına suveren

olan qanun çərçivəsində yaşayırdı. Yemək, içmək və digər

insani ehtiyaclar, bəşəri xüsusiyyətlər kimi öz növünün bütün xüsusiyyətlərini,

hərəkətlərini və vəziyyətlərini üzərində daşıyırdı. Onun bu xüsusiyyətlərə

sahib olması, sırf zahiri duyul/eşidilərə və ya təsəvvürə bağlı deyildi.

O, həqiqətən bu mövqedə idi. Məsih, bu xüsusiyyətlərə, bu vəziyyətlərə

və bu hərəkətlərə sahib bir insan idi. İncillər, onun özünü bir insan, bir

insan oğlu olaraq adlandırdığına bağlı ifadələrlə doludur. İncillərdə,

onun yeməsini, içməsini, yatmasını, getməsini, səfərini,

yorulmasını, danışmasını vs. mövzu alan/sahə bir çox hekayə iştirak etməkdədir.

Bunları görməzlikdən gəlmək, başqa cür şərh etmək

mümkün deyil. Bunları təslim etdikdən sonra da, digər insanlar

üçün etibarlı olan xüsusların Hz. İsa üçün də etibarlı olduğu, başqaları

kimi onun da öz adına bir şeyə malik olmadığı və digərləri kimi

onun da ölə biləcəyi gerçəyi ortaya çıxar.

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ...............................................................................................207

Eyni

şəkildə, Hz. İsanın ibadət və dua edişinə bağlı olaraq köçürülən

ifadələr də, onun bunları sırf Allaha qulluq təqdim etmək, ONA

yaxınlaşmaq, ONun müqəddəs suverenliyinə boyun əymək üçün reallaşdırdığını

göstərər. Bunda ən kiçik bir şübhəyə yer/yeyər yoxdur. O, bu

ibadətləri insanlara öyrətmək və ya buna bənzər bir məqsəd üçün edir

deyildi.

Bu ayə, Hz. İsanın ibadət edişinə, qulluqdan başqa bir xarakterizə etməyi

rədd etdiyinə bağlı bir işarə ehtiva etməkdədir: "Nə Məsih Allah'

ın bir qulu olmaqdan çəkinər, nə də yaxınlaşdırılmış mələklər.

Kim ONA qulluq etməkdən çəkinər və böyüklük göstərsə, (bilməli

ki) Allah, onların bütününü hüzurunda yığacaq." (Nisa, 172) Hz.

İsanın ibadət və qulluq edir olması, onun ilah olmadığının ən/en

başda gələn dəlilidir. Bu vəziyyət göstərir ki, ilahlıq ondan başqasına

aiddir və o, bunda pay sahibi deyil. Yoxsa, bir şeyin, bir tərəfdən

özü üçün qulluq və köləlik mövqesini nəzərdə tutması, digər tərəfdən

də eyni baxımdan öz ayaqları üstündə dayanması nə məna

daşıyar?! Bu, açıq bir xüsusdur. Eyni

şəkildə mələklərin də qulluq edir

olmaları, onların uca Allahın qızları ola bilmədiklərini, Ruh-ul

Qüdsün də ilah olmadığını gözlər önünə sərməkdədir. Çünki onların

bütünü, Allaha qulluq təqdim etməkdə, ONA itaət etməkdədirlər. Necə ki

uca Allah belə buyurur: "Dedilər ki: "Rəhman, uşaq

əldə etdi." O, (bu cür yaraşdırmalardan) ucadır. Xeyr; onlar, ancaq

ikrama layiq görülmüş qullardır; sözlə ONun qabağına keçməzlər və

tək ONun əmriylə iş edərlər. O, onların önlərindəkini də, arxalarındakını

də bilər. Onlar, ONun razı olduğu kəslərdən başqasına

şəfaət etməzlər və onlar, ONun qorxusundan titrəyərlər."

(Ənbiya, 26-28)

Qaldı ki İncillər, Ruhun Allaha və elçilərinə boyun əydiyinə,

əmrə görə hərəkət etdiyinə, hökmə bağlı olduğuna bağlı ifadələrlə

doludur. Halbuki bir şeyin özünə əmr etməsinin, özünə boyun

əyməsinin, özü tərəfindən yaradılanın əmrinə girməsinin

mənas(n)ı yoxdur.

208........................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Hz. İsanın Allaha qulluq təqdim etməsinin, onun ilah olmadığına

dəlalət etməsi kimi, onun insanları Allaha ibadət etməyə dəvət

etməsi də bənzəri bir dəlalət ehtiva etməkdədir. Uca Allah bir ayədə

mövzuya bağlı olaraq belə buyurur: "And olsun, "Allah, Məryəm

oğulu Məsihdir." deyənlər küfrə düşmüşlər. Halbuki Məsih demişdi

ki: "Ey İsrailoğulla-rı, mənim də Rəbbim, sizin də Rəbbiniz olan

Allaha ibadət edin. Çünki kim Allaha ortaq qaçsa, şübhəsiz

Allah, cənnəti ona haram etmişdir, onun sığınma yeri atəşdir və

zülm edənlərə heç bir köməkçi yoxdur." (Maidə, 72) Ayənin hədəfi və

vurğuladığı xüsus çox açıqdır.

Yenə İncillər, Hz. İsanın insanları Allaha dəvət etdiyinə bağlı

ifadələrlə doludur. Hərçənd bu ifadələr,

"Mənim də Rəbbim, sizin də Rəbbiniz olan Allaha ibadət edin."

şəklindəki əhatəli ifadəni ehtiva etmir, ancaq Hz. İsanın Allaha

ibadət etməyə istiqamətli dəvətini, Allahın özünün Rəbbi olduğunu,

işlərinin ONun əlində ol/tapıldığını, ONun insanların Rəbbi

olduğunu dilə gətirməsini ehtiva edir. İncillərdə, Hz. İsanın insanları

şəxsən özünə qulluq təqdim etməyə çağırdığına bağlı açıq və ya bilvasitə

tək bir ifadə iştirak etməz. "Mən və Ata birik." (Yuhanna İncili, Bap

10 : 30.) kimi sözlərə gəlincə; əgər həqiqətən Hz. İsa (ə.s) bu kimi

sözləri söyləmişsə, onları

bu şəkildə şərh etmək lazımdır: "Mənə

itaət etmək, Allaha itaət etmək deməkdir." Necə ki uca Allah bir

ayədə belə buyurur: "Kim Peyğəmbərə itaət etsə, gerçəkdə

Allaha itaət etmişdir." (Nisa, 80)

5- Hz. İsa Allah Qatında Bir Şəfaətçidir, İnsanların

İşlədikləri Günahın Əvəzi Deyil

Xristianlar, Hz. İsanın, qiymətli qanını axıdaraq özünü onlara

fəda etdiyinə və beləcə onları günahların məsuliyyətindən

qurtarmış olduğuna inanarlar. Buna görə ona "fəda olan" adını