Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

RUZİ ANLAYIŞININ QURANda İFADƏ ETDİYİ MƏNA

"Ruzi" bildiyimiz bir anlayışdır. İstifadə edildiyi yerlərə baxdığımızda

bu anlayışın bir növ hədiyyə mənasını ehtiva etdiyini anlayırıq. Kralın

ordusuna verdiyi ruzi kimi. Necə ki kralın ordusu üçün verdiyi maaşa

"rezkat" deyilir. Bu ifadə ümumiyyətlə yemək mənasında istifadə edilər.

Bu ayədə olduğu kimi: "Onların yeməyi (ruzis(n)i), geyəcəyi… uşaq

özünün olana aiddir." (Bəqərə, 23) Bu ayədə "geyəcək" ruzi olaraq

xarakterizə edilməmişdir.

Sonra anlayışın mənas(n)ı bir az daha genişləmiş və insanla əlaqədar

hər cür yemək "ruzi" olaraq xarakterizə edilmişdir. Sanki şans və taleh

növündən; verənin kim olduğu bilinməsə də bir hədiyyə hesab edilmişdir.

Bir müddət sonra daha da ümumilik qazanmış və insana faydas(n)ı

toxunan hər şeyi əhatə edəcək şəkildə qəbul edilmişdir. Bunların

yemək növündən olması

şərt deyil. Mal, mövqe, tayfa, yoldaşlar,

gözəllik və məlumat kimi. Necə ki uca Allah bir ayədə belə buyurmuşdur:

"Yoxsa sən onlardan xəracmı istəyirsən? İşdə Rəblərinin

xəracı daha xeyirlidir. O, ruzi verənlərin ən xeyirlisidir."

(Mu'minun, 72) Bir başqa ayədə Şuayb peyğəmbərin diliylə belə buyurur:

"Dedi ki: Ey qövmüm görüşün nədir söyləyərsinizmi? Ya

mən Rəbbimdən açıq-aşkar bir sənəd üzərində əmsə və o da məni

özündən gözəl bir ruzi ilə ruzi verildirmişsə?" (Hud, 88) Burada

nəzərdə tutulan peyğəmbərlik və məlumatdır. Mövzuyla əlaqədar bir çox ayə nümunə

göstərilə bilər.

"Heç şübhəsiz, ruzi verən O, mətn/mətin qüvvət sahibi olan Allahdır."

(Zariyat, 58) ayəs(n)i təyin edici məhdudlaşdırıcı ifadə tərziylə sırasıyla

bu xüsusları ifadə etməkdədir:

Birincisi: Ruzi, özü və gerçəyi etibarilə Allahdan başqasına nisbət

edilməz. Hərçənd aşağıdakı ayələrdə olduğu kimi bəzi yerlərdə

ruzi ONdan başqasına da nisbət edilmişdir: "Allah ruzi verənlərin

ən xeyirlisidir." (Cümə, 11) Bu ayədə ruzi verənlərdən danışılmış və

uca Allahın onların ən xeyirliləri olduğu vurğulanmışdır. "bunlarla

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 465

onları ruzi verildirib geydirin." (Nisa, 5) Ancaq bu cür ifadələrdə də

bilvasitə nisbətə işarə edilmişdir. Necə ki mülk və izzət də Allahındır.

Amma ONun hədiyyəs(n)i və icazəsiylə başqaları da bunlara sahib olarlar.

Bu halda ruzi verən Odur, başqaları deyil.

İkincisi: İnsanların varlıqlarını davam etdirmək üçün faydalandıqları

və əldə etdikləri xeyrlər onların ruziləridir və onları verən uca

Allahdır. Sayı olduqca qabarıq olan ruzi ayələrinin yanında digər

bir çox ayə buna dəlalət etməkdədir. Yaratma, əmr, hökm, mülk,

iradə, tədbir və xeyr kimi faktların sırf Allahın təkəlində olduğunu

ifadə edən ayələr kimi.

Üçüncüsü: İnsanların haram yollardan faydalandıqları

şeylər,

günaha səbəb meydana gətirdikləri üçün uca Allaha nisbət edilməzlər.

Çünki uca Allah, günahın teşri baxımından özünə nisbət edilməsini

rədd etmişdir. Uca Allah mövzuyla əlaqədar olaraq belə buyurur:

"Də ki: Şübhəsiz Allah, çirkin həyasızlıqları əmr etməz. Bilmədiyiniz

bir şeyi Allaha qarşımı söyləyirsiniz?" (Ə'RAF, 28)

"Şübhəsiz Allah, ədaləti, lütfkarlığı... əmr edər... Çirkin utanmazlıqlardan...

çəkindirər." (Nəhl, 90) Uca Allah, bir şeyi əmr edib sonra

onu nəhy etməkdən və ya bir şeyi nəhy edib sonra insanlara istiqamətli

ruzisini ona hasretmekten münəzzəhdir.

Haram yollardan reallaşan faydalanmanın qanuni baxımdan ruzi

sayılmaması ilə varoluşsal baxımdan ruzi sayılması arasında bir ziddiyyət

yoxdur. Çünki yaranma məzmununda öhdəçilik haqqında danışılan

olmaz; bu səbəbdən, bunu bir çirkinlik də izləməz. Quranda ruzinin

ümumiliyinə işarə edən ayələr, mövzunu varoluşsal baxımdan ələ alırlar.

İlahi mesaj yalnız sadə və sıravi zehinlərə xitab etmədiyi

üçün bu cür zehinlərin ol/tapılmamaları adına kimi gerçək məlumatlara

toxunmaqdan qaçınmaz. Heç şübhəsiz Quran, bütün ürəklər üçün bir

şəfadır. Ondan ancaq hüsrana uğrayanlar zərər görərlər. Uca Allah

belə buyurur: "Qurandan möminlər üçün şəfa və rəhmət olan

şeyləri endiririk. Halbuki o zalımlara itkinlərdən başqasını

artırmaz." (İsra, 82)

466 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Ayrıca bəzi ayələrdə Nemrut, Firon kimilərinin sahib olduqları

mülk və Qar/qazancın kimi insanların əllərindəki mal və cazibədar bəzəklər/bəzər,

uca Allahın vergisi olaraq qiymətləndirilər. Bunun səbəbi bütün bunların

uca Allahın icazəsiylə reallaşmış olmasıdır. Allah bunu onlara

bir sınama vasitəs(n)i olaraq vermişdir. Onların əleyhindəki dəlili

tamamlamaq, onları dəstəksiz və dayaqsız buraxmaq və onları

yavaş yavaş qorxunc aqibətlərinə doğru sürümək və bənzəri

şeyləri istəmişdir. Bütün bunlar teşrii nisbət edişlərdir. Bu şeyin

çirkinliklərə səbəb olmasına qarşı qanuni baxımdan uca Allaha nisbət

edilməsinin qorxusu olmadığına görə, çirkinliyə və gözəlliyə

yer/yeyər olmayan varoluşsal məzmunda nisbət edilməsinin heç bir qorxusu

yoxdur.

Kənar yandan uca Allah özü tərəfindən yaradılmış olan

hər şeyin, qatında olan rəhmətinin xəzinələrindən endirildiyini

ifadə etmişdir. "Heç bir şey yoxdur ki, xəzinələri bizim qatımızda olmasın;

ancaq onu təyin olunmuş bir miqdar olaraq endirərik." (Hicr, 21)

Bir başqa ayədə, qatında olan şeylərin "xeyir" olduğunu ifadə etmişdir:

"Allah qatında olan isə xeyrdir." (Qəsəs, 60) Bu iki ayəs(n)i və eyni

xüsusa təmas edən digər ayələri bir yerdə düşündüyümüz zaman

bu mənas(n)ı əldə edərik: İnsanın bu kainatda əldə etdiyi və həyat boyunca

geyindiyi hər şey, Allahdandır və faydalandığı, nemətləndiyi

bir xeyrdir. Aşağıdakı ayələrdən də bu mənas(n)ı qəbul edə bilərik: "Ki

O, yaratdığı hər şeyi gözəl edəndir." (Səcdə, 7) "İşdə bu, sizin

Rəbbiniz Allahdır; hər şeyin yaradıcısıdır; ONdan başqa ilah yoxdur."

(Mömin, 62)

İlahi hədiyyələrdən bəzilərinin şər xüsusiyyətli və zərər verici xüsusiyyətdə

olmasına gəlincə; bunların şər və zərər verici olmaları nisbidir.

Xüsusilə isabət etdikləri adamla əlaqədardırlar. Amma başqaları və universal

sistem içindəki səbəbləri və səbəbləri baxımından xeyr xüsusiyyətli

və faydalıdırlar. Necə ki bu ayədə bu nöqtəyə diqqət çəkilir: "Pislikdən

sənə nə gəlirsə, o da özündəndir." (Nisa, 79) Əvvəlki

hissələrdə mövzuyla əlaqədar şərhlərə yer verdik.

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 467

Qısacası, uca Allahın qullarına bəxş etdiyi şeylərin bütünü xeyrdəndir

və tamamilə xeyrdir. Qullar onlardan faydalanarlar. Bu səbəbdən

məna üst-üstə düşməsi etibarıyla ruzi qəbul edilərlər. Çünki ruzi;

ruzi bəxş edilən kimsənin faydalandığı hədiyyədən başqa bir şey deyil.

Bu ayədən bu anlama istiqamətli bir işarə qəbul etmək mümkündür:

"Sənin Rəbbinin ruzis(n)i xeyirlidir." (Taha, 131)

Bu şərhlərdən anlayırıq ki: Quranda edilən şərhlərə

görə ruzi, xeyr və yaratma faktları konkret nümunə məzmununda

bərabərdirlər. Bu səbəbdən hər ruzi xeyrdir və yaradılmışdır. Hər yaradılmış

də ruzidir və xeyrdir. Aradakı tək fərq budur: Ruzi, özüylə

ruzi verilməyi tələb edəcək bir uzaqgörənliyə möhtacdır. Məsələn qida

maddələri bəslənmə gücü üçün ruzidir. Çünki bu güc qidaya möhtacdır.

Bəslənmə instinkti insan fərdi üçün ruzidir. Çünki fərd bu

gücə möhtacdır. Yenə fərd ana-atası üçün bir ruzidir. Çünki ondan

faydalanarlar. Eyni

şəkildə insanın varlıq dediyimiz ilahi nemətdən

məhrum oluşunu təsəvvür etdiyimiz zaman varlığın da insan üçün

xeyr olduğunu görərik. Uca Allah bir ayədə belə buyurur: "O,

hər şeyə yaradılışını verəndir." (Taha, 50)

Xeyr özünü tələb edən birinin var olmasına möhtacdır. Bu

kimsə, qarşısına çıxan şeylər arasında istədiyini seçmək

vəziyyətindədir. Bu halda qida maddələri, bəslənmə instinkti üçün

xeyrdir. Əlbəttə bu instinkt onlara möhtac olduğu, onları tələb

etdiyi və qarşısına çıxdıqlarında onları seçib, başqalarına seçim

etdiyi təqdirdə söz mövzusudur. Yenə bəslənmə instinkti insan üçün

xeyrdir. İnsanın varlığa möhtac və onu tələb edən olduğunu

düşündüyümüzdə varlığın da onun üçün xeyr olduğunu anlarıq.

Yaratma və var etmə faktları isə, mənalarının həqiqət qazanması

üçün gerçək ya da fərz edilən bir şeyə ehtiyac duymazlar.

Məsələn qida, özü olaraq yaradılmış və mövcuddur. Yenə bəslənmə

iç motivi və insanın özü də yaradılmışdır.

Hər ruzi Allahın olduğuna və hər xeyr tam ONA aid olduğuna

görə uca Allahın bəxş etdiyi hər hədiyyə, qullarının üzərinə endirdiyi

468 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

hər xeyr və verdiyi hər ruzi, qarşılıqsız olaraq meydana gəlmişdir.

Bunların qarşılığında hər hansı bir şey alınmış deyil. Çünki bizim

fərz etdiyimiz hər şey gerçək mənada Allaha aiddir. Bir başqasının

Allah üzərində haqq iddia etməsi söz mövzusu deyil. Çünki

heç bir kimsənin Allah üzərində hər hansı bir haqqı yoxdur. Onun

ruzi mövzusunda olduğu kimi, özü üzərində bir şeyi haqq etməsi

başqa. Uca Allah ruzilə əlaqədar olaraq belə buyurur: "Yer üzündə

heç bir canlı yoxdur ki, ruzis(n)i Allaha aid olmasın." (Hud, 26) "Göyün

və yerin Rəbbinə and olsun ki, şübhəsiz, o sizin danışdıqlarınız

qədər, əlbəttə qəti bir gerçəkdir." (Zariyat, 23)

Bu halda ruzi uca Allah üzərində bir haqq oluşuyla birlikdə, Allah

tərəfindən haqq qılındığı üçün ONun bir hədiyyəs(n)i hesab edilməsidir;

haqq qılınan kimsənin özü baxımından hakedişi haqqında danışılan

deyil. Yalnız uca Allahın özü üzərində haqq etməsi baxımından

bir haqqdır.

Buradan da aydın olur ki, haram şeylərdən ruzi verilən insan üçün,

qanunuma baxımından halal şeylərdən bir ruzi hazırlanmışdır.

Çünki uca Allah, insan üçün özü üzərində haqq və dəyişməz bir

ruzi nəzərdə tutub sonra onu haram şeylərdən ruzi verildirməkdən, ardından

onu bu davranışdan nəhy edib cəzalandırmaqdan münəzzəhdir.

Mövzuya dəyişik bir baxımdan yaxınlaşacaq olsaq: Ruzi, xeyr xüsusiyyətli

ilahi bir hədiyyədir. Bu səbəbdən Allahın qullarına istiqamətli

rəhmətidir. Bilindiyi kimi iki cür rəhmət vardır. Biri ümumidir və

mömin-kafir, təqva sahibi-günahkar, insanınsansa olmayan bütün

yaradılmışları əhatəsinə al/götürər. O birisi xüsusidir və xoşbəxtlik yolunda

reallaşar. İman, təqva və cənnət kimi. Eyni

şəkildə ruzinin də

ümumi bir növü vardır. Bu, ümumi keyfiyyətlikli ilahi hədiyyədir və bütün

varlıqlara varlıqlarını qorumaları və davam etdirmələri üçün təqdim edilmişdir.

Ruzinin digər bir növü də xüsusi xüsusiyyətlidir və bu da halal dairəsində

reallaşar.

Ümumi rəhmət və ümumi ruzi əvvəldən yazılmış və ilahi öntasarım

daxilində təqdir edilmişdir. Uca Allah mövzuyla əlaqədar olaraq

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 469

belə buyurur: "Hər şeyi yaratmış və onu müəyyən bir nizam içində

təqdir etmişdir." (Furqan, 2) Eyni

şəkildə xüsusi xüsusiyyətli rəhmət və ruzi

də əvvəldən yazılmış və ilahi öntasarım daxilində təqdir edilmişdir.

Necə ki -xüsusi xüsusiyyətli rəhmət olan- hidayət də qanunuma (teşri)

xüsusiyyətli olaraq əvvəldən yazılmış və hazırlanmışdır. Mömin-kafir

bütün insanlara istiqamətli olaraq. Peyğəmbərlər bunun üçün göndərilmiş,

kitablar bunun üçün endirilmişdir. Mövzuyla əlaqədar olaraq uca Allah

belə buyurur: "Mən, cinləri və insanları yalnız mənə ibadət

etsinlər deyə yaratdım. Mən onlardan bir ruzi istəmirəm və

onların məni doyurub-bəsləmələrini də istəmirəm. Heç şübhəsiz

ruzi verən O, mətn/mətin qüvvət sahibi olan Allahdır." (Zariyat, 58)

"Rəbbin, ONdan başqasına qulluq etməmənizi əmr etdi." (İsra, 23)

Bu halda hidayət üzrə olmağı tələb edən və ona bağlı olaraq an-

lam qazanan ibadət, qanunuma xüsusiyyətli olaraq hazırlanmış, təqdir

edilmişdir.

Eyni

şəkildə -halal dairəsinə xas bir xüsus olan- xüsusi xüsusiyyətli

ruzi də hazırlanmış və əvvəldən təqdir edilmişdir. Bu xüsusla əlaqədar

olaraq uca Allah belə buyurur: "Uşaqlarını heç bir məlumata söykən/dözmədən

ağılsızca öldürənlər ilə Allaha qarşı yalan yerə

böhtan düzüb Allahın özlərinə ruzi olaraq verdiklərini haram

edənlər əlbəttə hüsrana uğramışlar. Onlar, həqiqətən çaşıb

sapmışlar və doğru yolu tapa bilməmişlər." (Ən'am, 140) "Allah

ruzidə kiminizi kiminizə üstün etdi; üstün qılınanlar, ruzilərini

əllərinin altında ol/tapılanlara onda bərabər olacaq şəkildə çeviripverici

deyildirlər." (Nəhl, 71) Görüldüyü kimi, yuxarıda təqdim etdiyimiz

iki ayə, qəti mütləq ifadəlidirlər. Kafirimimin, halaldan

ruzi verilən və haramdan ruzi verilən hər kəsi əhatə etməkdədir.

Bunu da qəti olaraq bilmək lazımdır: Ruzi, mənasını açıqlayarkən

də vurğuladığımız kimi, ilahi hədiyyədən müəyyən bir nisbətdə faydalanılan

şeydir. Bu səbəbdən, özünə çox mal verilmiş olub, bunun

ancaq az bir qisimini yeyən kimsənin ruzis(n)i, yalnız yediyi qisimdir.

Geri qalan çoxluq ancaq veriliş baxımından ruzi sayılar yemə bucağın

470 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

dan deyil. Bu halda ruzinin bolluğu və ya azlığı malın çoxluğu və ya

azlığı, demək deyil. " Yer üzündə heç bir canlı yoxdur ki ruzis(n)i

Allaha aid olmasın. Onun qərar yerini də və keçici ol/tapıldığı yeri

də bilər. Bunların hamısı açıq-aşkar bir kitabda yazılıdır." (Hud, 6) ayəsini

təfsir edərkən, ruzi anlayışıyla əlaqədar tamamlayıcı şərhlər təqdim edəcəyik.

İndi yenidən mövzumuza dönür və "Sən, dilədiyinə hesabsız

ruzi verərsən." ifadəsiylə əlaqədar olaraq deyirik ki: Ruzinin hesabsız

olaraq təyin olunması, ruzinin uca Allahdan oluşuna və

ruzi verilənlərin vəziyyətinə görə qarşılıqsız və haqq edişsiz olaraq

təqdim edilmiş olmasına istiqamətli bir işarədir. Çünki canlıların sahib

olduqları qabiliyyətlər və ya tələb etmə və ya bənzəri şeylər tamamilə

Allahın mülküdür. O halda bunlardan heç birisi ONun bu hədiyyəsinə

qarşılıq haqqında danışılan edilə bilməz. Buna görə Uca Allahın ruzis(n)i hesabsızdır.

Ruzilə əlaqədar bir hesabın olmayışının təqdirlə əlaqələndirilməsi,

yəni ruzinin sərhədsiz və ölçüsüz olması

şəklindəki bir qiymətləndirmə

aşağıdakı ölçüylə əlaqədar ayələrlə uyğun gəlmir: "Heç şübhəsiz, biz

hər şeyi bir ölçü ilə yaratdıq." (Qəmər, 49) "Kim Allahdan korkupsakı-

nırsa, Allah ona bir çıxış yolu göstərər; və onu hesaba qat-

madığı bir istiqamətdən ruzi verildirər. Kim də Allaha təvəkkül etsə,

O, ona yetər. Əlbəttə Allah, öz əmrini yerinə getiripgerçekleştirendir.

Allah, hər şey üçün bir ölçü etmişdir." (Talaq, 2-3)

Ruzi uca Allah tərəfindən canlılara təqdim edilən qarşılıqsız bir hədiyyədir

və lakin uca Allahın iradəsi istiqamətində təqdir edilib bir ölçüyə

qoyulmuşdur.

Yuxarıda təqdim etdiyimiz iki ayədən sırasıyla bu xüsuslar aydın olur:

Birincisi: Bütün mülk=hakimiyet və sultanlıq Allahın olduğu

kimi mülkiyet=sahip olma da tamamilə Allaha aiddir.

İkincisi: Bütün xeyr ONun əlindədir və ONdandır.

Al/götürü İmran Surəsi 28-32 ........................................................................................ 471

Üçüncüsü: Ruzi Allah tərəfindən qullarına qarşılıqsız və

hakedişsiz olaraq təqdim edilən bir hədiyyədir.

Dördüncüsü: Heç şübhəsiz, mülk, izzət və daha sonra mal,

mövqe və güc kimi etibarı olan bütün ictimai xeyrlər və bənzəri

şeylər faydalanılan ruzinin əhatəsinə girərlər.