Eserin özgün adı: روش تفسیر قران Reveş-i Tefsir-i Kur’an Yayın Yönetmeni

Kurân Nasıl Bir Kitaptır?

Kurân-ı Kerim’in mana ve öğretilerini anlama peşinde olan kimseler şunu çok iyi bilirler ki bu yüce kitapta olan bazı ayetlerin manasının bir seviyesini anlamak oldukça kolaydır ve onun mefhumundan Yüce Allah’ın maksadını derk etmede bir öğretmen ve açıklayıcıya ihtiyaç duyulmaz. Fakat bu ayetlerin daha derin ve karmaşık olan mertebelerini; ayrıca diğer ayetlerdeki manayı ve Yüce Allah’ın gerçek maksadını rivayetlerden destek almadan anlamak mümkün değildir.⁵⁸⁰ Şimdi bu iddianın açıklığa kavuşması ve Kurân ayetlerindeki bu özelliğin somutlaştırılması ve bazı mertebelerindeki manalarının veya Yüce Allah’ın gerçek maksadının anlaşılmasının rivayetlere bağlı olduğu birtakım ayetleri zikrediyoruz:

1- Bazı konu veya hükümleri genel anlamıyla beyan eden, ancak detaylarının ne kendisinden ne de başka ayetlerden hatta üzerinde ziyadesiyle tedebbür etmekle dahi mümkün olmadığı ayetler. Gerçi bu tür ayetlerde Yüce Allah’ın tüm fertler için beyan etmek istediği şey anlaşılacak ölçüde aşikârdır. Fakat rivayetlerden yardım alınmaksızın bu ayetlerden Yüce Allah’ın muradını detaylı şekilde anlamak mümkün değildir. Örneğin; birçok ayette namaz ve zekâttan söz edilmiştir; namazın ikame edilmesi ve zekâtın verilmesine değinilmiştir.⁵⁸¹ Bu ikisi, iyilerin özelliklerinden sayılmıştır.⁵⁸² Onları yerine getirme karşılığında mükâfat vaat edilmiştir.⁵⁸³ Namazların muhafaza edilmesi vurgulanmıştır.⁵⁸⁴ Namazdan yardım alınması tavsiye edilmiştir.⁵⁸⁵ Namazı yerine getirmemek, cehennem ehlinin⁵⁸⁶ ve zekâtı vermemek müşriklerin özelliklerinden sayılmıştır.⁵⁸⁷… Fakat bu ayetlerin hiçbirisinde bu iki ibadetin bölümleri ve hükümleri detaylı bir şekilde açıklanmamıştır. Hatta Kurân’ın bütün ayetleri üzerinde araştırma yapılsa dahi bu iki Kurâni farizanın nasıllılığı ve özellikleri eksiksiz bir şekilde elde edilemez. Hac, umre, oruç ve diğer farizalar hakkında da durum bu minvaldedir.

Bu gruptaki ayetler sadece ibadet hükümleriyle sınırlı değildir. İbadetle ilgili olmayan hükümlerde ve hatta hükümlerden sayılmayan konularda da bu türden ayetler vardır. İbadetle ilgili olmayan hükümlerden birisi hırsızlığın derece ve cezasıdır.⁵⁸⁸ Fakat Kurân ayetleri hırsızın elinin hangi şartlarda, hangi kısmının ve kimin tarafından kesilmesine dair hiçbir şey söylememiştir. Onun hükmünü rivayetler olmadan elde etmek imkânsızdır. Elbette mürsel bir rivayette⁵⁸⁹ hırsızın elinin kesilmesi gereken kısmı konusunda “ve secde yerleri Allah’a aittir…”⁵⁹⁰ ayetinden destek alınmaktadır. Fakat üzerinde az da olsa düşündüğümüzde anlıyoruz ki eğer bu konuda rivayet olmasaydı kesilecek bölümün bu ayet üzerinde düşünmekle ve ondan alınan destekle tayin edilmesi imkânsızdır. Dolayısıyla bu hususta da hırsızlıkla ilgili diğer şart ve hükümlerde olduğu gibi rivayetlerden faydalanmaktayız. Rivayetler, Yüce Allah’ın hırsızlığın haddi konusundaki detaylı muradının beyanında ayetlerin karinesidir.

Hükümlerden sayılmayan konularla ilgili “Âdem Rabbinden birtakım kelimeler aldı…”⁵⁹¹ ayeti örnek gösterilebilir. Zira bu ayette de “kelimeleri” detaylı şekilde anlamak için rivayetlerden faydalanmak gerekir ve rivayetler, Yüce Allah’ın detaylı muradının beyanında bu ayetin karineleridir. Gerçi bazı müfessirler “kelimelerin” tefsirinde “Rabbimiz, kendimize zulmettik biz; eğer bağışlamazsan ve merhamet etmezsen bize, muhakkak hüsrana uğrayanlardan oluruz, dediler.”⁵⁹² ayetinden istifade etmişler ve “kelimelerden” maksadın “Rabbimiz, kendimize zulmettik biz” sözü olduğu yanılgısına düşmüşlerdir.⁵⁹³ Fakat bu kullanım yalnızca bir tahmin ve zanna dayalı olup “kelimelerden” maksadın ayette geçen cümle olduğuna dair hiçbir şahit bulunmadığı gibi onun tam aksine şahit vardır.⁵⁹⁴

Ayrıca Kurân’ın Kurân’la tefsiri konusunda en bariz tefsirlerden birini kaleme almış ve bu yöntemi ısrarla savunmuş olan Allame Tabatabai’nin bile bu noktayı itiraf etmiş olduğunu belirtmekte de fayda vardır. O, tefsirinin bazı yerlerinde sünnetin tefsirde ve bazı Kurâni konuların beyanındaki münhasır rolünü açıkça ifade etmiştir. Örneğin; “Namazları ve orta namazı koruyun. Teslimiyet ve itaat halinde Allah için kıyam edin.”⁵⁹⁵ ayetinin tefsirinde şu açıklamada bulunmuştur: “Yüce Allah’ın kelamından “orta namazın” ne olduğu belli olmamaktadır. Ancak sünnet, onu tefsir etmektedir.”⁵⁹⁶

2- Hükümleri umumi ve mutlak şekilde beyan ettiği halde muteber rivayetlerden Yüce Allah’ın muradının bu umum ve ıtlak yönünde olmadığı anlaşılan ayetler. Ancak bu ayetleri tahsis ve takyit eden şeyin, her ne kadar tedebbür edilse de Kurân’dan anlaşılması mümkün değildir. Bu ayetlerden Yüce Allah’ın muradını anlamak için rivayetlere müracaat etmek kaçınılmazdır ve rivayetlere başvurulmadığı takdirde Yüce Allah’ın muradı yalnızca anlaşılmamakla kalmaz; hatta gerçek maksadın aksine olan şeyler anlaşılır. Şimdi bu gruptaki ayetlerden birkaç örneği aşağıda görelim:

“…وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى / İbrahim’in duruş yerinden namaz yeri edinin…”⁵⁹⁷

Bu ayetin tefsirinde öncelikte müteaddit sorular vardır: Evvela makam-ı İbrahim/İbrahim’in duruş yeri, Hz. İbrahim’in (a.s) ikamet ettiği yer mi yoksa başka bir şey midir? İkincisi “salat” kökünden gelen “musalla” kelimesi burada dua manasında mı yoksa namaz anlamında mıdır? Üçüncüsü “min” bu ayette hangi manadadır?

Ayetin iniş fezası dikkate alındığında ve bu ayetin indiği zamanda makam-ı İbrahim’in, Kâbe’nin kenarında bulunan ve Hz. İbrahim’in (a.s) Kâbe’yi yaptığı sırada üzerine çıktığı taş olduğunu anlayabiliriz. Yani makam-ı İbrahim’den maksat o taştır. Kurân-ı Kerim lisanında “salât” çoğunlukla namaz hakkında kullanıldığı için buradaki “musalla” sözcüğünün namazgâh ve namaz yeri anlamında zuhur ettiğini söylemek mümkündür. Hükümle konu arasındaki münasebet ve siyak karinesiyle de burada kullanılmış “min” kelimesinin gerçek anlamında olmadığı; yani maksadın söz konusu taşın kendisinden namazgâh edinmek olmadığı anlaşılır. Çünkü o taşın üzerinde namaz kılmak imkânsızdır. Öyleyse “min” kelimesi mecazi anlamda kullanılmıştır; maksat o taşın kenarında ve ona yakın bir yerde namaz kılmaktır. Bu sorunların giderilmesi ve sözcüklerin bu şekilde açıklanmasıyla birlikte ayetin mefhumu şu olmaktadır: Namaz kılma yerinizi o taşın kenarından seçin ve ona yakın bir yerde namaz kılın.

Bu mefhum ise mutlaktır. Yani makamın arkasında veya önünde, sağında veya solunda namaz kılmanın hiçbir farkı yoktur anlamını vermektedir. Oysaki muteber ve müstefiz rivayetler dikkate alındığında ve müminler arasında süregelen yöntem göz önünde bulundurulduğunda makam-ı İbrahim’in arkasında namaz kılmak gerektiği ortaya çıkmaktadır. Fakat bu hususiyet, ne bu ayetten ne de diğer ayetlerden anlaşılamaz; yalnızca rivayetler kanalı ile bunu anlamak mümkündür. Binaenaleyh bu hususiyeti beyan eden rivayetler ayetin ıtlağını takyit etmekte,⁵⁹⁸ bu ayet için munfasıl karinelerden sayılmakta ve bu ayetle birlikte Yüce Allah’ın gerçek maksadını beyan etmektedir. Elbette orada kılınacak namazın keyfiyetinin beyanı konusunda da yine rivayetlere ihtiyaç vardır. Fakat bu yönüyle bu ayet, Yüce Allah’ın maksadının detayında rivayetlere ihtiyaç duyulan ayetlerin örneklerinden olduğunu gösterdi.

“Zina eden kadın ve zina eden erkeğin her birine yüz kırbaç vurun…”⁵⁹⁹

Bu ayette “zina eden kadın ve zina eden erkek” mutlaktır; yani ister evli olsun ister bekâr zinaya bulaşmış olan her kadın ve erkeği kapsamaktadır. Hâlbuki muteber rivayetler⁶⁰⁰ dikkate alındığında evli olduğu halde zina eden kişinin bazı özel şartlarda recm edildiği bilinmektedir. Dolayısıyla bu ayet eşi olmayan veya eşine ulaşma imkânı bulunmayan zinakâr hakkındadır. Bu hususiyet ve takyidi ne bu ayetten ne de diğer ayetlerden anlamak mümkün değildir. Binaenaleyh bu ayette de rivayetler munfasıl karinelerdendir ve onları göz ardı etmek sadece Yüce Allah’ın muradının anlaşılmamasına yol açmaz, aynı zamanda O’nun gerçek maksadına aykırı olan bir şeyin anlaşılmasına da sebep olur.

“Allah, evlatlarınız hakkında size şöyle tavsiye eder: Erkeğe iki kadının payı verilir…”⁶⁰¹

Bu ayette de rivayetler göz ardı edildiğinde mutlak olarak evlatların kendi baba ve annelerinden miras aldıkları anlaşılmaktadır. Yani onların kâfir veya Müslüman olmaları ve hatta kasten kendi baba veya annelerini öldürmüş olmaları arasında hiçbir fark yoktur. Fakat rivayetleri⁶⁰² dikkate aldığımızda Yüce Allah’ın ayetteki muradının ölen kişinin Müslüman evlatlarından onu kasıtla öldürmemiş olanlar olduğunu anlıyoruz. Öyleyse burada şunu söyleyebiliriz: Rivayetler ayetlerin karineleridir; zira Yüce Allah’ın muradını anlatmakta ayetlerin yoldaşı sayılırlar.

3- Zikri geçen iki gruba ilave olarak; Kurân-ı Kerim’de bazı ayetlerle karşılaşmaktayız ki onların, rivayetlerin göz önünde bulundurulmasının öncesi ve sonrasında iki farklı manası olduğunu görmekteyiz. Bu ayetleri umum, mutlak ve mücmel ayetlerden olmadığından dolayı üçüncü gruba aldık. Bunlara örnek olarak aşağıdaki ayetleri gösterebiliriz:

“Ey iman edenler! Sarhoş iken ne dediğinizi bilinceye kadar ve cünüp iken -yoldan geçme durumunuz müstesna- gusül edinceye kadar namaza yaklaşmayın…”⁶⁰³

Bu ayette “…cünüp iken yoldan geçme durumunuz müstesna gusül edinceye kadar…” ifadesinden, Kurân muallimlerinin beyanları ve onlardan ulaşmış olan rivayetler dikkate alınmazsa şu mana anlaşılır: Cenabet halde namaz kılmak caiz değildir ama bir yoldan geçme veya yolcu olma durumunda cünüp halde namaz kılmak caizdir. Fakat Masum önderlerden (a.s) gelmiş olan rivayete⁶⁰⁴ müracaat ettiğimizde görüyoruz ki onlar bu cümleyi şöyle mana etmişlerdir: Cünüp iken ancak içinden geçmek için mescitlere girilebilir. Bu mana her ne kadar tefsirlerde bir ihtimal şeklinde zikredilmiş olsa da ayetin bu manada taayyünü, ancak bu ayetteki maksadın izahında gelmiş olan muteber rivayetlerden istifade edilerek ispatlanabilir.⁶⁰⁵

Rivayetlerin desteği ve örfe dayalı izahla ayetten şu mana anlaşılmaktadır: Ayetin başlangıcında geçen “Sarhoş iken namaza yaklaşmayın” ve “yoldan geçme durumunuz hariç cünüp iken” ifadesinin “sarhoş iken” sözcüğüne matuf olmasıyla “yoldan geçme durumunuz hariç cünüp iken namaza yaklaşmayın”. Yani “namaza yaklaşmayın” cümlesi takdirdedir ve burada namaz anlamına gelen “salât” kelimesinin mecazi anlamı olan namaz mekânı yani mescit kastedilmiştir.⁶⁰⁶ Bu istifade her ne kadar karineye ihtiyacı olan mecazi bir kullanım olsa da yanlış değildir ve onun karinesi Kurân öğretmenlerinin beyanıyla hadis olarak bize ulaşan şeydir. Tanınmış müfessirlerden birisinin ayette geçen “yoldan geçme durumunuz hariç cenabet iken” cümlesini referans alarak ayetteki namazdan mescit anlamının kastedildiği; dolayısıyla ayetin başlangıcında geçen “sarhoş iken namaza yaklaşmayın” ifadesinden de sarhoş kimsenin mescide girmesinin haram olduğu sonucuna varması⁶⁰⁷ doğru değildir. Zira rivayetler göz ardı edildiğinde “yoldan geçme durumunuz hariç cünüp iken” ifadesi, namazın mecazi anlamda kullanıldığına ve ondan mescidin kastedildiğine delalet etmez. “Yoldan geçme durumunuz hariç cünüp iken” ifadesinin mescitlere girme konusuyla ilgili olduğunu belirten tek şey bu manada gelmiş olan muteber rivayetlerdir. Bu rivayetlerse ayetin başında geçen ve namaz anlamına gelen “salât” sözcüğünün mescit anlamında kullanıldığına hiçbir şekilde delalet etmez. Hatta tam aksine (yani gerçek manada kullanıldığına) ve ondan namazın kastedildiğine delalet eder.⁶⁰⁸

Binaenaleyh ayetin başındaki zahiri manadan vazgeçmenin ve ona, sarhoş insanların mescide girmesinin haram olduğu anlamını yüklemenin hiçbir delili yoktur.

“Yeryüzünde yolculuğa çıktığınızda, eğer kâfirlerin size zarar vermesinden korkarsanız, namazı kısaltmanızın bir sakıncası yoktur.”⁶⁰⁹

Bu ayet-i kerime de, rivayetler dikkate alınmadığında kendisinden Yüce Allah’ın maksadından dışında başka bir mana anlaşılan ayetlerden birisidir. Çünkü ayet, Müslümanların yolculuk halinde namazlarını kısaltmalarının caiz oluşu ve bu durumun da ancak onların kâfirlerin fitnesinden korkmaları durumda geçerli olacağı anlamında ortaya çıkmaktadır. Hâlbuki muteber rivayetlerden şunu anlıyoruz; Yüce Peygamberimiz (s.a.a) hem güvenlik hem de korku halinde yolculukta iken öğlen, ikindi ve yatsı namazlarını kısaltmıştır. Bu nebevi sünnete uymak Müslümanlar için bir zorunluluktur. Dolayısıyla bu muteber rivayetler ve Peygamber Efendimizin (s.a.a) kesin sünneti dikkate alındığında ayetin zahirinden anlaşılan mananın Yüce Allah’ın maksadı olmadığı anlaşılmaktadır. Aksine bu ayet, Yüce İslam Peygamberinin (s.a.a) sünneti karinesiyle yolcu olan kimsenin öğlen, ikindi ve yatsı namazlarını ikişer rekât kılması gerektiğini ifade etmektedir. “Sakıncası yoktur” ifadesi ise bunun vacip oluşu ile çelişmez. Aynı şekilde “Safa ile Merve, Allah’ın (koyduğu ibadet) alametlerindendir. Kim hac için Beytullah’ı ziyaret eder veya umre yaparsa, onları tavaf etmesinin kendisine bir sakıncası yoktur.”⁶¹⁰ ayetinde de bu ifade (sakıncası yoktur ifadesi) Safa ile Merve arasını say etmenin vacip oluşu ile çelişmemektedir.

Bir rivayette Muhammed b. Müslüm ve Zürare’den şöyle nakledilmiştir:

“İmam Muhammed Bakır’a (a.s), yolculuk halindeki namazla ilgili ne buyurursunuz; nasıl ve ne kadardır? diye sorduğumuzda şöyle buyurdu:

- Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: “Yeryüzünde yolculuğa çıktığınızda, eğer kâfirlerin size zarar vermesinden korkarsanız, namazı kısaltmanızın bir sakıncası yoktur.” O halde yolculuk dışında namazları tam kılmak nasıl vacipse yolculukta da namazları kısaltmak aynı şekilde vaciptir. Bunun üzerine biz dedik ki:

- Allah Teâlâ “size bir sakınca yoktur” buyurmuştur ve “bu şekilde yapın” diye buyurmamıştır. Hal böyle iken nasıl yolculukta namazı kısaltmak yolculuk dışında tam kılmak gibi vacip olmuştur? İmam şöyle cevap verdi:

- Acaba Yüce Allah, “Safa ile Merve, Allah’ın alametlerindendir. Kim hac için Beytullah’ı ziyaret eder veya umre yaparsa, onları tavaf etmesinin kendisine bir sakıncası yoktur.” buyurmamış mıdır? Bu ikisi arasını tavaf (say) etmenin vacip olduğunu görmüyor musunuz? Zira Yüce Allah bunu kitabında zikretmiş ve Peygamberi de (s.a.a) onu yerine getirmiştir. Aynı şekilde namazı yolculukta kısaltmak da Yüce Allah’ın kitabında zikrettiği ve Peygamberin de (s.a.a) yapmış olduğu bir iştir.”⁶¹¹

Dikkat edildiğinde bu rivayete göre İmam (a.s), bu ayetten namazın yolculuk halinde kısaltılmasının vacip oluşunu Peygamberin (s.a.a) sünnetiyle birlikte delillendirmiştir. Dolayısıyla Peygamberin (s.a.a) sünneti, Yüce Allah’ın maksadına delalette ayetin karinesidir.

Üç grupta beyan edilen örnek ayetlerden çıkan sonuç özetle şudur: Kurân-ı Kerim’de mücmel ve genel olarak gelen birtakım ayetler vardır ve onlara ait konu ve hükümlerin detaylarını Kurân’ın kendisinden anlamak imkânsızdır. Yine umumiyet ve ıtlağı kastedilmediği halde umumi ve mutlak şekilde gelmiş olan birtakım ayetler vardır ki onlara ait muhassis ve mukayyidi Kurân’dan elde etmek imkânsızdır. Aynı şekilde zahiri manası kastedilmediği halde bu zahiri manayı gerçek maksada çeviren karinenin (karine-i sarife) Kurân’dan anlaşılmasının mümkün olmadığı birtakım ayetler de vardır.

Sayıları oldukça fazla olan bu tür ayetleri dikkate aldığımızda şunu çok iyi anlıyoruz ki Kurân-ı Kerim’in her ne kadar bir bölümüne ait maarif bir bilene ihtiyaç olmaksızın anlaşılsa da ayetlerden bir bölümünün manasını anlamada öğretmen ve açıklayıcıya ihtiyaç vardır. Yani Yüce Allah’ın onun için tayin ettiği öğretmen ve açıklayıcıdan destek alınmadan bu bölümdeki ayetlerin manası mücmel ve üstü örtülü kalacağından onlara dair hükümlere amel etmek mümkün olmaz. Hatta bazı yerlerde ayetlerden anlaşılan mana, Yüce Allah’ın maksadı değildir ve O’nun muradını anlamak için Kurân muallimlerinden ve onların sözlerinden yardım almak kaçınılmazdır.