Eserin özgün adı: روش تفسیر قران Reveş-i Tefsir-i Kur’an Yayın Yönetmeni

Aleni Bilgiler ve Apaçık Kesin Burhan

“Akl”ın birçok manası ve muhtelif kullanım alanları vardır. İşte bu yüzden akıl için çeşitli tanımlar zikredilmiştir.⁵²⁶ Bu bahsimizde geçen akıldan maksat, gerçekler ve değerler üzerine tefekkür edip düşünen, insanın derununda olan güçlerden birisidir. Tefekkür ve tedebbür ederek gerçekleri ve değerleri tanıdığı için insanda böyle bir gücün varlığı bilinen ve inkâr edilemeyen bir hakikattir.

Bu esrarengiz ve deruni güç vasıtasıyla insanın ulaştığı malumat ve maarif iki kısımdır:

a) İnsanoğlu için ulaşılmasında edinim ve iktisaba, ayrıca herhangi bir istidlale gereksinim duyulmayan ve kendiliğinde anlaşılan bilgiler (zaruri veya bedihi ilim). Mesela; “İki zıddın bir arada olması imkânsızdır.” veya “Her mevcudu bir vücuda getiren vardır.”

b) Düşünce ve istidlal gerektiren, birkaç yakini (bedihi veya aleni olarak ortaya çıkan) mukaddimenin birleştirilmesi ile ulaşılan bilgiler (nazari veya kesbi ilim). Mesela; “Âlem değişmektedir.” ve “Her değişen şey yenidir.” bilgilerinin birleşmesiyle elde edilen “Âlemin hâdis ve yeni oluşu” bilgisi bu kabildendir.⁵²⁷ Bu bahiste bedihi bilgiler birinci kısma matuftur ve apaçık kesin burhandan maksat ise ikinci kısımdaki akli bilgilerdir.

İnsanlar yaptıkları konuşmalarda her zaman bedihi bilgiler ve net kesin kanıtlardan karine olarak istifade etmekte ve bu şekilde maksatlarının başkaları tarafından anlaşılması ve anlatılmasında ondan faydalanmaktadırlar. Yani bir konuşmacının, açıklamakta olduğu bir konu hakkında bedihi bilgi ve net deliller bulunduğunda akıllı bir insan kendi maksadını anlatmada kullandığı ibarelerin yanı sıra bu bedihi bilgi ve kesin delilleri kendi sözüne karine olarak getirir. Bu bedihi bilgilerle maksadını açıkladığı ölçüde kendi sözlerinden karine olarak azaltır, kendisini onları kullanmaktan alıkoyar. Bu yüzden onun muhatapları da zikredilmiş olan sözleri bu bedihi bilgi ve kesin delilleri dikkate alarak onun sözünden anlarlar.

Öte yandan Kurân-ı Kerim, fasih Arapça ile akil insanlar arasında yaygın konuşma kuralları esasına dayalı şekilde insanlarla konuşmaktadır. Allah ve Resulü (s.a.a) tarafından da söz konusu yöntemi itibarsız kılacak veya kullanılmadığını gösterecek hiçbir delil olmadığından; hatta bazı rivayetlerin bilakis bunu teyit ettiğinden⁵²⁸ yola çıkarak şu sonuca varırız: Yüce Allah Kurân ayetlerinin zahiri delaletlerindeki kendi maksadını anlatmada bu yöntemi kullanmıştır. Dolayısıyla Kurân ayetlerini anlamada bedihi bilgiler ve kesin deliller dikkate alınmalıdır; bunlar göz önüne alınmadan ayetlerin zahiri anlamının itibarı yoktur.

Şimdi bedihi bilgi ve kesin delillerin karine oluşu konusunda daha fazla açıklama için Kurân ayetlerinden bazılarını zikredeceğiz:

Daha önce de beyan edildiği gibi Kurân-ı Kerim’de birçok akli mecazlar vardır. Bunların (hepsi olmasa da) birçoğunda isnadın mecazi olduğu konusundaki karine bedihi bilgilerdir. Onlardan birkaç örnek şöyledir:

“İşte onlar o kimselerdir ki, hidayet karşılığında sapıklığı satın aldılar da, ticaretleri kâr etmedi, doğru yolu da bulamadılar.”⁵²⁹

Bu ayet-i kerimede ticari kâr ve zararın olmadığı bilakis şahıslara yönelik kâr ve zararın olduğu aşikârdır. Hal böyle olunca da onların ticaretlerinin kâr etmemesinin mecazi anlam taşıdığı, asıl maksadın münafıkların hidayeti bırakarak sapkınlığı almalarıyla kâr etmedikleri anlaşılmaktadır.

İster mürsel olsun ister istiare, lâfzî mecazlarda da bedihi bilgiler karinedir. Örnek olarak;

“Zira sen onları bırakırsan kullarını saptırırlar ve sadece ahlaksız ve kâfir çocuklar doğururlar”⁵³⁰

ayetinde “ahlaksız ve kâfir” ifadesinden maksat Nuh kavminde iman ve tevhit fıtratı üzere doğduğu halde babalarının eğitimleri sonucunda günahkâr ve küfür ehli olacak çocuklardır. Buradaki mecaz, mecaz-i mürseldir ve karinesi ise aklen bedihi olan bilgidir. Çünkü Nuh’un (a.s) hedefinin “onların kalmaları durumunda ahlaksız ve kâfir çocuklar dünyaya getireceklerinin olmadığı” açıktır. Onun maksadı, bu kâfirlerin kalmaları durumunda ahlaksız ve kâfir kişiler yetiştirecekleridir.

“Bunlar, işte Rablerinden bir hidayet üzerindedirler…”⁵³¹

Bu cümlede de bedihi bilgi esasına dayalı olarak gerçekte “üst ve üzerine çıkma” manasına gelen “عَلَى” kelimesinin bu anlamı kastedilmemiştir. Maksat, bir tür kinaye olup hidayette istikrar ve sebata kavuşup derinleşmeleri anlamını ifade etmektedir. Zira hidayetin, üzerine çıkılıp gerçek manada onun üstünde bulunulacak bir şey olmadığı aşikârdır.⁵³²

İcaz veya kısaltma yerlerinde de bazen bir kelime veya cümlenin silinmiş olduğu akli açıdan bedihidir. Örneğin;

“…Biz “asanla taşa vur!” demiştik ve o taştan on iki pınar fışkırmıştı…”⁵³³

Ayetinde “o taştan on iki pınar fışkırmıştı” cümlesinden önce bir cümlenin takdirde ve gizli olduğu akli açıdan malumdur. Çünkü o taştan on iki pınarın fışkırmasının bir sebebi olması gerektiği aşikârdır. Oysaki bu sebep ayette zikredilmemiştir ve önceki cümleden bu sebebin ne olduğu anlaşılmaktadır. Bu sebep, Hz. Musa’nın (a.s) asasını taşa vurmasıdır. O halde burada “asasını taşa vurdu” cümlesi takdirde tutulmalıdır.⁵³⁴

Kurân’ın bazı ayetlerinde apaçık kesin burhan, Allah’ın kelamındaki maksadını anlamada karine sayılmıştır. Onlardan bazı örnekler aşağıda zikredilmiştir:

“ وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَاضِرَةٌ إِلَىٰ رَبِّهَا نَاظِرَةٌ / Yüzler var ki o gün ışıl ışıl parlar, Rabbine bakar.”⁵³⁵

“Nazire” kelimesi “nazar” sözcüğünün ism-i failidir. Lügatte “nazar” ve onunla aynı familyadan olan sözcükler için müteaddit manalar ve muhtelif kullanım alanları zikredilmiştir.⁵³⁶ Bu sözcük “إِلَى” kelimesi ile kullanıldığında bir şeye nazar etmek ve bakmak manasına gelir. Fakat bu ayette Yüce Allah’ın zahiri gözle görülmesinin imkânsız olduğu hususundaki açık kati delil “إِلَىٰ رَبِّهَا نَاظِرَة/Rabbine bakar” cümlesindeki mananın birtakım yüzlerin Allah’a bakacağı anlamında olmadığına karinedir. Zira göz ile bakmak yalnızca yönü ve mekânı olan, üzerlerine ışığın yansıdığı ve duyu organlarıyla işaret edilebilecek durumda olan nesneler hakkında geçerlidir. Dolayısıyla buradaki mana rivayette⁵³⁷ açıklandığı ve siyakın da desteklediği gibi Rabbin mükâfatına bakmaktır. Yani bakmak fiilinin Rabbe isnadı mecazîdir ve akli mecazdır veya bazı müfessirlerin görüşüne göre kalp gözüyle bakmaktır.

“Rabbin geldiğinde ve melekler saf saf dizildiğinde.”⁵³⁸

Bu ayette her ne kadar “جَاءَ/geldi” fiili “رَبُّكَ/Rabbin” kelimesine isnat edilmişse de Yüce Allah’ın gidip-gelme, yer değiştirme gibi durumlara maruz kalmasının imkânsız olduğu hususundaki açık ve kesin burhan, buradaki isnadın hakiki olmayıp mecaz anlamında kullanıldığına, başka bir değişle akli mecazın bulunduğuna bir karinedir.

Şu konuya da değinmek yerinde olacaktır; bazı rivayetlerde Kurân ayetleri bedihi bilgiler doğrultusunda veya kesin akli deliller dikkate alınarak tefsir edilmektedir. Bunlara örnek olarak aşağıdaki rivayetleri gösterebiliriz:

1- “…Ali b. Fezzal babasından şöyle nakleder: İmam Rıza’ya (a.s) Yüce Allah’ın “Rabbin geldiğinde ve melekler saf saf dizildiğinde” sözü hakkında sorduğumda şöyle buyurdu: Münezzeh olan Allah gelip, gitme gibi özelliklerle vasıflanamaz. O, yer değiştirmekten yücedir. Burada “Rabbinin emri geldiğinde” manası kastedilmektedir…”⁵³⁹

Bu rivayette zikri geçen karineye istinaden “Rabbin geldiğinde” cümlesi “Rabbinin emri geldiğinde” şeklinde anlamlandırılmıştır.

2- “…Ali b. Fezzal babasından şöyle nakleder: İmam Rıza’ya (a.s) Yüce Allah’ın “Hayır, doğrusu onlar o gün Rablerini görmekten mahrumdurlar”⁵⁴⁰ sözü hakkında sorduğumda buyurdu: Şanı yüce olan Allah içine sığacağı bir mekânla vasıflanamaz ki orada kulları ile arasına perde inmiş olsun. Burada “Rablerinin sevabını görmekten mahrum kalacaklardır” manası kastedilmiştir.”⁵⁴¹

Bu rivayette Yüce Allah’ın bir mekânda bulunmaktan yüce olduğu gerçeğine istinat edilmiş ve kullarının ondan (görmekten veya huzurundan) mahrumiyetleri “onun sevabından mahrumiyetleri” şeklinde tefsir edilmiştir. Dolayısıyla ayette geçen “لَمَحْجُوبُونَ” ifadesinin “عَنْ رَبِّهِمْ”e olan isnadı mecazîdir ve akli mecaz sayılmaktadır.

3- “…Ebu Cafer (Muhammed b. Numan) şöyle der: İmam Cafer-i Sadık’a (a.s) Yüce Allah’ın “O, göklerde de, yerde de Allah’tır.” sözü hakkında sordum. Buyurdu: Aynı şekilde her yerdedir. “Zatıyla mı?” diye sordum. Buyurdu: Yazıklar olsun sana! Mekânlar sınırlı ölçülerdedir; o, zatıyla falan mekândadır dediğinde falan ölçüdedir demen gerekir… Ancak o, yarattıklarından ayrıdır; onları ilmi, kudreti, feraseti, hükümranlığı ve saltanatı ile kuşatmıştır. Onun yeryüzündeki ilmi gökteki ilminden az değildir. İlmi, kudreti, hükümranlığı, saltanatı ve ihatası karşısında her şey ona eşittir.”⁵⁴²

Bu rivayette Yüce Allah’ın mekânı olmaktan münezzeh oluşu karinesiyle “O, göklerde de, yerde de Allah’tır”⁵⁴³ ayeti şöyle tefsir edilmiştir: Yüce Allah gökleri, yeryüzünü ve diğer mahlûkatı ihata edip, kuşatmıştır. Allah’ın yeryüzündekilere olan ilmi göklerdekilere olan ilminden az değildir. Hiçbir şey ondan uzak değildir. Onun ilmi, kudreti, hükümranlığı ve saltanatı karşısında her şey eşittir.

4- “…Davud er-Raki şöyle der: İmam Sadık’a (a.s) Yüce Allah’ın “Onun arşı suyun üzerindeydi.”⁵⁴⁴ sözü hakkında sorduğumda buyurdu: “Bu konuda ne diyorlar?” Dedim: “Diyorlar ki; arş suyun üzerinde ve Rab de arşın üstündedir!” İmam buyurdu: Bunu zanneden yalan söylemiş ve Allah’ı taşınan bir şeye dönüştürüp, onu yaratılmışların özelliği ile vasfetmiştir. Ayrıca onu taşıyan şeyin daha güçlü olduğunu kabullenmesi gerekir. Sana feda olayım, bunu açıklayın dedim. Şöyle buyurdu:…”⁵⁴⁵

Bu rivayette de Yüce Allah’ın taşınmasının imkânsız olması karinesi ile O’nun arşın tepesinde olması görüşü batıl edilmiştir.

5- “Abdullah b. Kays, İmam Rıza’dan (a.s) şöyle nakleder: Hazretten (a.s) “Hayır, onun iki eli de açıktır.” ayetini okuduğunu duyduğumda (kendi elimle onun ellerine işaret ederek) “elleri böyle mi?” diye sordum. Buyurdu: Eğer böyle olsaydı mahlûk olurdu.”⁵⁴⁶

Bu rivayette ayette geçen “ellerin” insan ellerine benzemediği konusuna, bu mananın açık bir şekilde mahlûk olmayı gerektirdiği ve Yüce Allah’ın bundan münezzeh olduğuyla istinat edilmiştir.

6- “Ebu Hamza’dan şöyle rivayet edilir: İmam Muhammed Bakır (a.s), Yüce Allah’ın “O’nun vechinden başka her şey yok olucudur.”⁵⁴⁷ sözü hakkında şöyle buyurdu: “Her şey yok olucudur ve sadece bu vech kalacaktır. Allah vecihle/yüzle vasfedilmekten münezzeh ve yücedir. Lakin bunun manası şudur: O’nun dini ve O’na gelinen yüzden başka her şey helak olucudur.”⁵⁴⁸

Bu rivayette Yüce Allah’ın yüzü olmadığının bedahetine istinaden “O’nun vechi” “O’nun dini” şeklinde anlamlandırılmıştır.

7- “…Hamza b. Rabi şöyle der: Ebu Cafer’in (İmam Bakır’ın) (a.s) bir toplantısında bulunduğum sırada Amr b. Ubeyd o Hazretin (a.s) huzuruna vardı ve şöyle dedi: Yüce Allah’ın “Gazabım kime inerse, şüphe yok ki, o mahvolur”⁵⁴⁹ sözündeki bu gazap nedir? İmam Bakır (a.s) ona şöyle buyurdu: O, azaptır ey Amr! Zira her kim Allah’ın bir durumdan başka bir duruma geçtiğini zannederse onu mahlûkun özelliği ile vasfetmiş olur; hiçbir şey onu harekete geçirmez ve hiçbir şey onu değiştirmez.”⁵⁵⁰

Bu rivayette ise gazabın bilinen manasıyla mahlûkatın özelliklerinden olduğu ve hiçbir şeyin Allah’ı harekete geçirmediği, onun durumunu değiştirmediği karinesiyle “gazap” kavramına “azap” manası verilmiştir.

8- “…Burka babası aracılığı ile İmam Sadık’tan (a.s) Yüce Allah’ın “Bizi öfkelendirdiklerinde onlardan intikam aldık”⁵⁵¹ sözü hakkında şöyle buyurduğunu rivayet eder: Allah Teâlâ bizim öfkelenmemiz gibi öfkelenmez. Fakat Allah, kendisi için bazı veliler yaratmıştır ki onlar üzülürler ve onlar hoşnut olurlar. Onlar, mahlûkturlar ve üzerlerinde tedbir vardır. Allah, onların hoşnutluğunu kendi hoşnutluğu ve onların öfkesini kendi öfkesi kılmıştır… Eğer öfke ve gazabı yaratanın kendisine bu durum ulaşırsa, onda değişim olmuş demektir ve bu şekilde olunca da helak olmaktan güvende değildir. Eğer böyle olursa yaratanın yaratılandan farkı kalmaz, güç yetiren güç yetirilenden ve halik mahlûktan ayırt edilmez. Allah Teâlâ bu sözden çok yüce ve münezzehtir.”⁵⁵²

Bu rivayette öfkelenmenin Yüce Allah’a yüklenmesinin imkânsız oluşu karinesine dayanılarak öfkelendirmek manasındaki “آسَفُو” fiilinin biz anlamına gelen “نَا” zamirine isnadı mecaz ve akli mecaz sayılmıştır. Dolayısıyla “آسَفُونَا/bizi öfkelendirdiklerinde” “Allah’ın velilerini öfkelendirmek” olarak mana edilmiştir.

Bu rivayetlerden şu neticeye varmaktayız: Ayetlerin tefsirinde akli karineden (akli bedahet ve kesin delil) istifade etmek, akıl erbabının konuşma kuralları konseptine mutabık olmakla birlikte bunun doğruluğu rivayetler tarafından da desteklenmiştir.⁵⁵³

Bu bahsin sonunda birkaç nükteye değinmekte yarar vardır:

1- Bazı yerlerde bedahet veya burhan, sadece karine-i sarife (yani zahiri anlamdan vazgeçiren karine) olup karine-i muayyine (yani manayı belirleyici bir karine) değildir. Yani sadece lafzı, tek başına delalet ettiği zahiri anlamdan uzaklaştırır ve konuşmacının bu lafızla kastettiği mananın tayinine delalet etmez. Netice olarak da maksadın belirlenmesi için başka bir karineden destek almak gerekir. Örneğin; “Rablerine doğru bakarlar.”⁵⁵⁴ ayetinde akli burhanın delalet ettiği şey, bu cümlenin manasının zahiri gözle Rabbe bakmak olmadığıdır. Fakat bunun manası, bazı müfessirlerin⁵⁵⁵ beyan ettiği gibi Yüce Allah’a kalben nazar etmek midir veya hissi anlamda Rabbin sevabına bakmak mıdır⁵⁵⁶ veyahut Rabbin sevabını beklemek midir,⁵⁵⁷ akli delil bunların hiçbirisinin tayinine delalet etmez. Bu hususta siyak gibi diğer karinelerden veya Kurân’ın diğer ayetleri ya da rivayetlerden destek almak gerekir. Nitekim bu ayette siyak ve bazı rivayetlerin dikkate alınmasıyla ikinci mananın kastedilmiş olması kuvvetle muhtemeldir. Tabi ki bu, birinci mananın maksut olması ihtimalini ortadan kaldırmaz.

Aynı şekilde “Anneleriniz, kızlarınız ve kız kardeşleriniz ve… size haram kılınmıştır.”⁵⁵⁸ ayeti, şer’i hükmün şahısların zatına taalluk etmesinin aklen imkânsız olması karinesine istinaden bu cümlenin; anneler, kızlar ve kız kardeşlerin zatlarının haram oluşuna delalet etmediğini anlamaktayız. Burada haram olan şey onlarla bir tür ilişki olduğundan gizlide bir şey olmalıdır. Fakat gizli olan bu şeyin ne olduğu, yani onlara yönelik neyin haram olduğu (onlara eziyet etmek mi veya onları nikâhlamak mı ya da başka bir şey mi), bedahet veya akli delille belirlenecek bir şey değildir. Ancak siyak ve hükümle konu arasındaki münasebetten burada “nikâh”ın takdirde bulunduğunu ve maksadın onlarla evliliğin haram olduğunu anlıyoruz. Bu yüzden “Size murdar, kan ve domuz eti… haram kılındı.”⁵⁵⁹ Ayetinde haram hükmünün zikri geçen şeylerin zatına taalluk etmesi (şer’i hükmün şahısların zatına taalluk etmesinin aklen imkânsız olması karinesiyle) önceki ayetteki gibi olmakla birlikte fakat bu ayette takdirde tutulan şey önceki ayette takdirde olan şeyden başka bir şeydir. Çünkü burada hükümle konu arasındaki münasebet ve siyak, “أَكَلَ/yemek” kelimesinin takdirde ve gizlide olmasını gerektirmektedir. Binaenaleyh akli delilden haddinden fazla istifade etmemeye dikkat edilmelidir.⁵⁶⁰

2- Aklen bedihi olan bilgiler düşünmeyi ve istidlali gerektirmediği için ve muhataplar açısından cümle ile karşılaştıklarında ne anlatılmak istendiğini hemen kavradıkları için muttasıl karinelerden sayılmaktadır. Fakat akli deliller, düşünce ve istidlal gerektirdiği için en baştan muhatap açısından aşikâr değildir; dolayısıyla da muttasıl olmayan karinelerden sayılırlar. Bununla birlikte onu burada aklen bedihi olan muttasıl karinelerin yanında zikretmenin sebebi de şudur; onu vazıh olanların yanında tanımlamak daha açıktır. Böylece onun açıklılığının yanında karine oluşunu belirtmek sözün uzamasını da engellemektedir.

3- Akli bulgular birkaç çeşittir: