Eserin özgün adı: روش تفسیر قران Reveş-i Tefsir-i Kur’an Yayın Yönetmeni

İlim ve Bilimselliğin Mısdakları

1) Nass ve Ayetlerin Dışyüzü

Nusus, nassın çoğuludur. Nass, lügatte sarih ve aşikâr olan, tevile ihtimali olmayan söz anlamına gelir.⁶⁵⁰ “Diraye” ilmi terminolojisinde ise delaleti sarih olan ve hakkında birden fazla mana tasavvur edilmeyen lafız veya ibaredir.⁶⁵¹ Zevahir, yani bir şeyin dışyüzü ve zahir kelimesinin çoğuludur. Zahir, lügatte aşikâr olan mana demektir.⁶⁵² Istılahta ise bir lafzın tercih edilen zanla bir manaya delalet ettiği halde diğer bir mananın da muhtemel olabilmesidir.⁶⁵³ Burada nasslardan maksat ayetlerin kesin olan delaletleridir ve zevahirden maksat ise ayetlerin tercih edilen zanna dayanan delaletleridir ve akıl erbabı konuşmalarında ona itimat ve istidlal ederler.

Ayetlerin, onlardan anlaşılan manalara delaletleri üç çeşittir:

a) Kesin delalet: Ayetlerin sözcüklerinden anlaşılan mana söz konusu sözcüklerin Arapçada vazedilişi, kullanımı, tek ve terkip halindeki yapısı muttasıl ve munfasıl karineler de dikkate alındığında o kadar açık ve sarihtir ki hiçbir aykırı ihtimal verilmemektedir ve bu mananın Allah’ın maksadı olduğu kesindir.

b) Zanna dayanan delalet: Ayetlerin lafızlarının delaletiyle anlaşılan mana zikri geçen konular dikkate alındığında aşikârdır. Fakat sarahat ve açıklıkta başka bir manaya ihtimal bırakmayacak ölçüde değildir. Netice olarak da anlaşılan mananın Allah’ın maksadı olması zanna dayanmaktadır. Elbette bu öyle bir zandır ki akıl erbabı konuşmalarında ona itimat ve istidlal eder.

c) İhtimale dayanan delalet: Mezkûr konular da dikkate alındığında ayetlerin lafızları söz konusu manaya delalette aşikâr değildir ve bu mananın Yüce Allah’ın maksadı olması yalnızca bir ihtimaldir. Buradaki ihtimalden maksat yeğlenen (yani akıl erbabının konuşmalarında ona itimat ve istidlal ettiği) ve tasvip edilmeyen zannın karşısındaki ihtimaldir.

Örnek olarak; “Eşlerinizin (hanımlarınızın) çocuğu yoksa yaptıkları vasiyetten ve borçtan sonra bıraktıklarının yarısı sizindir…”⁶⁵⁴ ayeti, erkeğin, eşinden alacağı miras payının onun çocuğu olmaması halinde yarısı, çocuğu olması halinde ise dörtte biri olduğuna kesin olarak delalet etmektedir. Fakat erkeğin, eşine ait malların hepsinden bu miktarı alacağı konusu zanna dayanmaktadır. Çünkü “eşlerinizin bıraktıkları” ifadesinin ıtlağından onların geride bıraktıklarının tümü anlaşılmaktadır. Yani bu ıtlak zuhur haddindedir. Ama bu ıtlağın Yüce Allah’ın maksadı olmama ihtimali de vardır. Nitekim ayetin, kadının kocasından miras almasıyla ilgili ikinci bölümünde “sizin bıraktıklarınızdan” ifadesinde rivayetlerin⁶⁵⁵ karinesiyle ayetteki ıtlak kastedilmemiştir. Bu yüzden kadın, kocasına ait olan topraktan miras alamaz. Fakat akıl erbabı bu tür zanna dayalı delaletlere (iyice araştırıp, takyit edici bulunmadığından emin olduktan sonra) itimat ve istidlal etmektedirler. Aynı şekilde “Allah yolunda öldürülenleri ölüler sanmayın; onlar diridirler, Rableri katında nimetlerden yararlanıyorlar. Allah’ın lütfünden verdiği nimetlerle sevinçlidirler. Arkalarından kendilerine ulaşmayan kimselere de hiçbir korku olmayacağını ve üzülmeyeceklerini müjdelemek isterler.”⁶⁵⁶ Ayeti, Allah yolunda öldürülenlerin diri olduklarına, onlara rızık verildiğine, sevinç içinde bulunduklarına, Allah’ın lütfünden kaynaklanmış nimetlere gark olduklarına delalette aşikârdır. Fakat ayetin, onların geride kalanlarla konuştukları ve onlara müjde verdiklerine delaleti bir ihtimaldir. Çünkü lügatte “istibşar” “tebşir” (müjde vermek) anlamında da geçmiştir⁶⁵⁷ ve bu yüzden “Arkalarından kendilerine ulaşmayan kimselere de…” cümlesini de onların geride kalanlarla irtibat halinde oldukları ve onları müjdeledikleri şeklinde anlamlandırmak mümkündür. Ancak bu cümlenin manasında başka ihtimaller de olduğundan⁶⁵⁸ ve zikri geçen mananın tercihini gerektirecek bir zuhur olmadığından⁶⁵⁹ ayetin bu manaya delaleti yalnızca bir ihtimaldir. Aynı şekilde “Kurtulacağını sandığı kişiye dedi ki: “Efendinin yanında beni an.” Fakat şeytan ona, onu anmasını unutturdu. Bu yüzden birkaç yıl hapiste kaldı.”⁶⁶⁰ ayetinin delaleti de bu türdendir. Bu ayette şeytanın unutturması sonucu Hz. Yusuf’un birkaç yıl daha zindanda kaldığı ortadadır. Yine ayette Hz. Yusuf’un kurtulacağını umduğu kişiden yardım istediğine dair kesin bir delalet vardır. Fakat ayette şeytanın Hz. Yusuf’a (a.s) tesir ettiği ve ona Rabbini anmayı unutturduğu hususunda bir delalet sadece ihtimaldir. Zira “unutturdu” fiilindeki ve “رَبِّهِ/Efendisi” sözcüğündeki zamirin Hz. Yusuf’a (a.s) dönme ihtimali olabileceği gibi bu zamirlerin “kurtulacağını sandığı kişiye” dönmesi de muhtemeldir.

Nusus ya da nasslardan maksat birinci kısımda zikredilen delaletlerdir. Onların itibarı inkâr edilemez ve bunu tartışmaya bile gerek yoktur. Çünkü nasta mananın kastedildiği kesindir. Yakinin gerçeği göstermesi ve başka bir ifadeyle onun itibarı zatidir. Zevahirden maksat ikinci kısımda zikredilen delaletlerdir. Onların itibarı ise, akıl erbabı arasındaki konuşmalarda bu tür delaletlere istidlal ediliyor olmasıdır. Yüce Allah ve Şari-i Mukaddes tarafından konuşma şekli için yeni bir yöntem icat edilmemiş, akıl sahipleri arasında yaygın olan konuşma üslubunun da reddedilmeyip, yasaklanmamış oluşundan Yüce Allah (Şari-i Mukaddes) katında da bu yöntemin muteber ve itimat edilir olduğunu anlıyoruz. Binaenaleyh ayetlerdeki naslar “ilim”, zevahir ise “ilmi”dir ve her ikisine de tefsirde istinat edilebilir; ayetlerin manasının beyanında ve Yüce Allah’ın maksadını aşikâr etmede her ikisinden de destek alınabilir. Fakat sırf ihtimalden ibaret olan ve itibarına dair hiçbir delil bulunmayan üçüncü kısımdaki delaletler ne ilimdir, ne de ilmidir; bu yüzden onları tefsirde esas ve referans olarak almak doğru değildir.