Evliya deneme

Menzil i Zârçayırı: Batum sancağı ile Mikrilis­tân mâbeyninde bir çemenzâr [u] mahsûldârlı hâ­mûndır. Deryâ-misâl asker meks edüp cümle atların ol gice şikemleri tabl ı semengâna dönüp istirâhat etdi­ler. Andan ale's-sabâh asker i mûr, mâr-misâl ol menzilden kalkup Çoruğ nehri geçidinden Sefer Paşa Gürcîstân askeriyle geçüp Mikrilistân'ın Da­donya nâhiyesin nehb ü gârete başladı. Andan beri tarafda asker i İslâm ejder i heft-ser gibi Mikrilis­tân'a göz açdırmağa amân vermeyüp bu hâl i pür-melâli Mikril i la‘în ü racîm ve anîd i pelîd ve cünd i cünûb ı Yezîd kâfirler dağıstân ve çengelistâ­na yüz dutup karârları firâra mübeddel olup dâğ­ları giydiler. Hemân Defterdârzâde efendimizin baş bayrağı alem i ejdehâ-peykerin yigirmi iki bölük başı bayraklarıyla iki bin iki yüz sarı sarıca arı, akûr-ı kelb i sarîh gibi Mikrilin sarp çengelistân içre be­cenelerine sarılup bir yaylım kurguşunlar serpüp becene içre mütehassın olan Mikriller dahi kudur­muş yılanlar gibi gıjgırup anlar dahi derûn ı be­ceneden kurşumlar serpüp tâ vakt i zuhra dek tara­feynden ceng i azîm olup âhir i kâr becene feth olup içinden yedi yüz ma‘dûd esîr i Mikril çıkup içinden pençe i âfitâb bâkireler ve mahbûb ı zamân gılmânlar ile ibtidâ sekbân ve sarıca askeri muğte­nim oldular. Ancak guzâtdan yedi yiğit şehîd oldu. Ol gün bu mahalde ikâmet olunup dağlar içre sadâ yı Allah Allah evce peyveste olup gûyâ Mikri­listân'da rûz ı kıyâmet zemzemesi velvelesi olup rûz ı kıyâmetden bir nişân oldu. Ve himmet i Seydî Ahmed Paşa ile ol gün Bâkî Paşa dahi mâl ı ga­nâ’imle bây olup ordu yı İslâm;'a dâhil olunca sâ’ir guzât ı müslimîne dahi destûr olup gürûh gürûh olup vesîleler ile dağlara ve bellere ve becenelere düşdüler. Tâ kim kal‘a i Marava altına asker i İslâm varup hemân Mikril küffârı kal‘anın iki kanatlı ka­pusun küşâde kılup içerden pâ-bürehne ve ser-bü­rehne ve küffâr ı hîlekâr ı dûzah-karâr dal-tîğ ı Dahhâk olup cünd i şeyâtîn i la‘în esnâf ı hakkâk gibi asker i İslâmın vücûdların zeyl i hisârdan hakk etmeğe sa‘y ı belîğ etmeğe cidd ü cehd edüp üç bu­çuk sâ‘at keşâkeş, yaka çâk, savaş ı perhâş ederken Avnik kal‘ası Beği Alî Beğ ve Velî Beğ ve Nakışlı Bölükbaşı kal‘anın cânib i garbîsi tarafı hâlî iken üç bayrak yiğitler birer takrîb ile ve kemend i müste­mendler ile ankebût-vâr resen-bâzânlar gibi taraf ta­raf şehbâzlar kal‘aya urûc edince kal‘anın burc [u] bârûları üzre ezânlar okutup kal‘a içinde olan küffâ­ra kılıç urarak kal‘a kapusun kabza i tasarrufa alup taşra çıkan küffâr içeri giremeyüp cümlesi guzât ı müslimîn içre tu‘me i şemşîr oldular. Bakiy­yetü's-seyfi esîr i kayd-bend oldular. Ve'l-hâsıl bu cengde kâmil yetmiş âdam şerbet i şehâdeti nûş edüp üç yüz kâfir esîr ve yedi yüz fecere katl olu­nup cesed i murdârları dâr ı bevârları önünde [332a] püşte püşte oldu. Ve cümle guzât ı müsli­mîn belağan-mâ-belâğ mâl ı ganâ’imle muğtenîm olup derûn ı kal‘ada olan zî-kıymet esbâb u eskâli ve bakır-âvânî ve bisâtları kal‘adan ıhrâc edüp cümle der-i dîvâr ı dârların harâb edüp sâ’ir binâların âteş ile tûrâb etdiler. Bu ceng i zafer-me’serde yedi yüz kadar Aznavur gavur esîr ve beş yüz mikdârı nis­vân ı pür-isyan esîre ve iki yüz aded dûşîze i nâçîze ve üç yüz kadar nâ-şüküfte duhter i bed-ahter ve altı yüz mikdârı giysûdâr ı murdâr-gulâmları ser­dâr ı zafer-şi‘âra teslîm etdiler. Andan yine cânib i şimâle 12 sâ‘at gidüp nehb [u] gâret ederek tâ Gürcîstân hudûdunun mutî‘ [u] münkâd olan yerlerine dek varup esîr alup geldiler. Andan kal­kup yine orman­lık içre çimşirlik dırahtistânın seyr ederek 9 sâ‘atde

Sahrâ yı Boğdu; Selîm Hân ı Evvel, şehzâdeliği âleminde bu ferah-fezâya Tarabefzûn hâkimiyken gelüp meks etdüğü nehr i Zubad kenarında bir soffa i âlîsi vardır. Sâfî çimşir dırahtı hıyâbânıdır, anda meks edüp yine guzât ı muvahhidîn cânib i erba‘aya şebhûnlar salup nısfu'l-leyde Çarkacı Ketağaç Paşa kolundan iki dil tutulup serdâr Seydî Ah­med Paşa huzûrunda söyledip "Biz Mikril Beği Za­posho âdemleriyiz. Gönye kal‘asın Urus alup otu­rur mu, yohsa Osmânlı yine kal‘ayı alır mı, varup göresiz, deyü bizi gönderdiler. Emr Hudâ'nın işte giriftâr ı bend i esîr olduk. Emr sizindir" deyü şâfî haber verüp niçe ganâ’imli kuralar kulağızlayıp, anları Seydî Paşa vesîle eyleyüp önü sıra götürürdü. Ammâ bu iki dilin delâletine i‘timâd etmeyüp cümle asker i İslâm bir topdan pür-silâh âmâde olup cümle kemândârân şaşt-ber-kabza âmâde me­nâzil kat‘ ederek Tomris Hân ülkesine dâhil olduk. Meğer bu kabîle Ahıçka Vezîri Sefer Paşa'ya tâbî‘ler imiş. Anın ili vilâyeti gâret etmeden avdet olundukda Tomris Hân oğlu üç bin müsellah ve mükemmel giyimli gök demire gark olmuş eli sırıklı küheyl atlı Aznavur Gürcî şehbâzları ve iki bin piyâ­de çarık-pây tüfenk-endâz Gürcî dilâverleriyle ge­lüp giysûları fetîle fetîle olmuş kırk ve ellişer yaşın­da mutarraş ser-bürehne güzîde asker kim birbirine mugâyir kavm i acûbe-heykel âdemler ile alay gösterüp ordu yı İslâm'ın bir tarafında meks edüp Seydî Ahmed Paşa'ya hedâyâların arz eylediler. Meğer bu Tomris Hân oğlunun dilgîr olduğu ba‘zı Mikril aşîretlerinin vilâyetleri var imiş, asker i İslâm'a delîl olup yine

Gürcîstân ve Mikrilistân'ın bir cânibi nehb u gâret olunan kılâ‘ları beyân eder;

Nâhiye i Pernâk; ve nâhiye i Selsel ve nâhiye i Perkân ve nâhiye i Penâk ve nâ­hiye i Kümle ve nâhiye i Samarga ve kal‘a i Ahâr altında meks olunup üç gün üç gicede cümle âsî olan Gürcî ve Mikrilistân nevâhîleri nehb u gâret olup kal‘a i Ahâr itâ‘at etdi, be-dest i Sefer Paşa. Bir püşte üzre bir küçük kal‘a i müdevverdir. Enûşirvân oğlu Hürmüz-i tâcdâr binâsı imiş. Hûrde topları var ammâ ahâlîsi cengâver değildir. Lâkin hırsızlıkda semâ meleğinden per, felekden nücûm ı fer serîka etmeğe kâdir Gürcî kavmidir.

Bu bâlâda tahrîr olunan sekiz aded nevâhîler ve kılâ‘larda olan ceng-âşûbu ve evsâf ı metânet i kılâ‘ları mâ-vaka‘ı üzre birer birer temdîh eylesek tatvîl i kelâm olur. Ancak Mikrilistân'da iki yüz yetmiş pâre kurâ ve büleydeler nehb u gâret olunup cümle-i cümele guzât ı müslimîn destine giren tokuz bin üsârâ ve bu kadar mâ[l] ı ganâ’im ahz olun­duğundan mâ‘adâ Gürcîs­tân hâkimi Sefer Paşa askerinde olan mâl ı ganâ’im bi-lâ-hâdd ü lâ-gâyet mâl ı firâvân ve üsârâ yı gıl­mân ı şebâblar idi. Hattâ Çarkacı Ketağaç Paşa ko­lunda iki aded nûr ı mübîn, melîhu'l-vech duhter i pâkîze-ahterler alındı kim vech i arzda misilleri di­yâr ı Şâm'ın Havran'ında bile eyle hûrân çehre gö­rülmemişdir. Seydî Ahmed Paşa bu iki aded kerî­meleri Ketağaç Paşa'dan biner guruşa alup yigirmi re’s duhterler ile Sultân İbrâhîm Hân'a hedâyâ gönderdi. Tâ bu mertebe âyet i min-âyâtillah kız­lardı kim onların hakkında ¹ nâzil olmuşdu.

Andan yine bu mahallerde guzât ı müslimîn deşt [u] dâğ ve râğ u bâğ ve ırâğ u yakıni şeb [u] rûz nehb u gâret ederken Mikrilistân Hâkimi (   ) Beğ'in ammîzâdesi (   ) Beğ Malâzgird Beği ekrâdının altında giriftâr ı bend i esîr olup yüz baş esîr ve bin baş hayvânât ve niçe yük zerdeva ve niçe yük pârçe verüp halâs oldu. Hamd i Hudâ bu sefer i zafer-me‘serde bir esîr on guruşa ve bir sığır nîm guruşa ve bir gûsfend beş akçeye bey‘ [u] şirâ olundu. Ve bu mahalde Başaçık beğinden Serdâr Seydî Paşa'ya beş gulâm ve beş mahbûbe kız hedâyâ gelüp bu hakîre bir kız ve bir gulâm ihsân eyledi. Andan yine cânib i garba asâkir i İslâm ile mansûr ve muzaffer gidüp etrâf [u] eknâfı nehb u gâret ederek on bir sa‘atde nâ­hiye i (   ) gelüp anda bir [332b] sahrâ yı Dadanlı içre kal‘a i (   ) Mikril binâsıdır. Uzun Hasan Şâh harâb etmiş, hâlâ Mikril hudûdunda Batum san­cağına müşâdır.

Andan kal‘a i Neçah, andan kal‘a i Merhur, andan Akçakal‘a, andan kal‘a i Çik, andan kal‘a i Penk, andan kal‘a i Aşurd ve Küçük Akça­kal‘a. Bu kal‘alardan mâ‘ada niçe kılâ‘ ı metîneler dahi Gürcîstân ve Mikrilistân'dan mutî‘ [u] münkâd olup beğleri hedâyâlar ile Seydî Ahmed Paşa'ya gelüp mülâkât oldular. Bu mezkûr kılâ‘lar cebel i azîmler içre ve kimi püşte i âlîler üzre mebnî çengelistân ve sengistân yerlerde olmağıla ığmâz ı ayn ile güzer olunup lâkin civâr­la­rın­da olan büleydeleri ve kurâ ve kasabâtları ve nâhiyeleri nehb ü gâret olunup ba‘zı kurâların harâb u yebâb etdiklerinden velv­ele i asâ­kir havfinden beğleri hedâyâlar ile gelüp ordu yı İslâm'ı ganîmet etdiler ve ba‘zı esîrleri girân-bahâ ile halâs etdiler.

Ve Yovane nevâhîleri yedi günde bî-bâk ve bî-pervâ avlandı kim yed i kudret ile mü­kehhal marâlî ve gazâlî gözlü mahbûb u mahbûbe­ler sayd [u] şikâr olundu kim her biri birer Mısır [u] Rûm harâcı değer. Andan kal‘a i Tegrek zeylinde meks olundukda derûn ı kal‘adan küffâr ı dûzah-karâr velvele i askeri görüp derûn ı kal‘ada olanlar bîm ü havf [u] haşyete düşüp hedâyâlar ile taşra çı­kup emân istediler. Ba‘dehû emân verüp yahşî bâ­kireler ve mahbûb gulâmlar hedâyâları getirüp ığ­mâz ı ayn olundu. Anı ubûr edüp altı aded nâhi­ye­ler dahi gâret olunup firâvân mâl ı ganâ’im alındı. Ammâ nevâ­hîlerin isimleri ma‘lûmım de­ğildir. Bu nevâ­hi­lerin hâneleri harâb u tâlân ve halkı esîr i nâ­lân olup andan ubûr edüp on bir pâre kal‘alardan hedâyâlar gelüp ordu yı İslâm sağîr u kebîr üsâ­râ yı gûnâ-gûn ile ıskarça olup mâl ı ganâ’imi ve bakır-âvânî eşyâ­ları asker i İslâm yüklenmede aciz-mân­de oldular. Niçe gâzîler gerüye avdet edüp nehr i Çoruğ'a varup anda metâ‘ [u] mâl ı ga­nâ’im­lerin Gönye kal‘asına, andan gemiyle Tarabef­zûn'a götürüp girân-bahâ ile her me­tâ‘ın âkılâne fü­rûht edüp hamd i Hudâ sene (   ) târîhinde Azak gazâ­sına giderken Gönye kal‘a­sında meks edüp Mikri­listân'ın mutî‘ [u] münkâd olan yerlerine ticâret tarîkiyle Ke­tenci Ömer Paşa'nın kethüdâsı Hüseyin Ağa elçilik ile gitdikde ma‘an gidip Mikrilistân'ı seyr [ü] temâşâ etmişdik.

Elham­dülillah bir sâl i mübârekde feth [u] fütûhâtında bulunup, Mikrilis­tân kavminin lehçe i mahsûsaları üzre kelimât ı turre­hâtların beyân eder:

Lisân ı ıstılâhât ı milel i rezîl, lisân ı Mikril i zelîl

Diyâr ı Gürcîstân on yedi fırka kavm i millet i Mesîhiyye'dir. Cümleden hasîb u nesîb geçinen Açıkbaş ve Dâdyân ve Şavşad ve Guril ve (   ) (   ) (   ). Ammâ bunların beyninde Mikril, pespâye, zelîl ve rezîl kavm i mezmûmdur kim elfâz ı mahsûsaları budur. Evvelâ:

Erti 1

jori 2

sumi 3

othi 4

hoti 5

pişkûy 6

işkûti 7

ruvu 8

çağur 9

vati 10

artiveti 11

koyal ekmek

dâc hir ateş

pûr kalkan

üşhûri koyun

dürfat kuşak

dudi baş

dişke odun

çoğur köpek

caho sığır

kisin buzağı

ecim tuz

içhin at

gac domuz

küriti eşek

tüt ayı

kul peynir

mercivân yoğurd

fuc zeker

çûr ferec

hudi taşak

vây gel

çây âdem

dâhôd otur

me­lavlı git[me]

tîne kız

uç­kum yeyelim

vây çây gel âdem

âşmurt buraya

milavlı çây gitme âdem

aşi murin vây ma­mad pasta var gel baba

vây di­yas gel ana

arti ğaç uçkum bir domuz yeyelim

çuğur diyâs kân miki şây hûd kelbler ananı ve babanı ve seni yef‘allesin

Seyyâhlara bu gûne şütûmları dahi bilmek lâ­zımdır kim kendüye söğdükleri ma‘lûmu olup ol mahalde herkesle hüsn i ülfet edüp bir takrîb ile cânib i selâmete çıka.

teti yavû biçuvu hatme gağa biçuvu coho dilerim Hak seni taş eylesin oğlan sığır

ve niki hodî açğıvâ diri girin ye ğaç açğıvâr biçu seni kim s..diler, eşek mi domuz mu s..di, oğlan

vây cây denecir milavli şuhûri kûbâl uçkum gel âdem yat gitme koyun ekmek yiyelim

vây cây dâhodi küli kübâl mercivân uçkum gel âdem otur peynir ekmek yoğurd yiyelim

kad mûbrevendi dâme koça mamed eger çepeğu dün beri, öp beni, babanın başiyçün olsun

[333a] Bu Mikrilistân'da niçe bin aşâ’ir [u] kabâ’iller vardır ve niçe gûne lisânlar vardır. Zîrâ azîm ülke i vâsi‘dir. Yetmiş aded mahsûlâtları var­dır. Koyunu ve keçisi ve hınzırı ve dağlarında sığını ve karacası ve tablalısı çok olur ve küheylân atları vardır, ammâ cümle Tataristân'da ve Gürcîstân'da ve Mikrilistân'da aslâ eşek ve katır yokdur ve Mikril diyârında zerdeva çokdur. Ve sansar ve tilki ve ya­ban kedisi ve kur tavuğu çok olur. Buğday ve arpası azacık ekdiklerinden az olur ammâ lazudi ve pasta darısı çok olur. Kûh ı bâlâlarında balı ve cevzleri ve çimşîr dırahtları ve çam ve ardıçları firâvândır, ammâ servi ağacı nâdirdir. Ve bu Mikrilistân, Abaza ve Çerkes diyârının halkı gibi dağlar içre sâkin olup köyleri dâ’imâ sâbitedir, konup göçmezler. Bâğlı ve bâğçeli ve kenîseli ma‘mûr kal‘alı köyleri vardır. Zîrâ millet i kadîm ve diyâr ı azîmdir. Netîce i kelâ[m] yetmiş yedi günde Gönye'den ba‘de'l-feth bu Mikrilistân-ı Gürcîstân'ı deverân edüp mâh ı mez­bûrun (   ) günü cânib i kıbleye Erzurûm tarafına cümle guzât ı müslimîn ile avdet edüp üçüncü günde

Nâhiye i Dadanlı'ya gelüp bu mahal Tortum sancâğı hâkiyle müşâ olup mutî‘ [u] münkâd nâhi­yedir, bu mahalde emn [ü] emân olmağıla Ahıska Vezîri Sefer Paşa, Seydî Ahmed Paşa'dan me‘zûn olup niçe tuhaf ve tefârûk hedâyâlar verüp ve imâmı Mehemmed Efendi'yle Erzurûm Vezîri Mehemmed Paşa efendimize hedâyâlar gönderüp kendileri cümle eyâlet askeriyle ve Tomris Hân oğlu ve El­vend Hân oğlu ve Aleksandır Hân oğlu ve niçe yüz Gürcîstân beğleriyle cânib i Çıldır'a revâne olup çalı çırpı cıldır demeden Çıldır-ı cıldırra dek vâsıl oldu. Andan Seydî Ahmed Paşa asâkir i mansûr ile 14 sâ‘atde,

Menzil i Yovana Deresi: Nâm mevzı‘a ge­lince cümle İspir ve Tortum ahâlîleri hedâyâlarıyla Seydî Ahmed Paşa'ya ve Bâkî Paşa'ya ve Ketağaç Paşa'ya gelüp pîşkeşlerin arz etdiler. Zîrâ bu mahal, Seydî Ahmed Paşa'nın sancâğı hâki hudûdudur. Andan (   ) sâ‘atde def‘a,

Kal‘a yı Tortum: Şehrine dâhil olurken cümle guzât ı müslimînin ellerinde ikişer üçer zencirler ile bağlı Gönye'ye istîlâ eden Kazak ı Aklar ve Mikril kâfirleri şikeste ve beste ubûr edüp cemî‘î a‘yân ı Tortum istikbâl i Seydî Ahmed Paşa'ya çıkup şâh­râ­hın yemîn [u] yesârında kat ender kat sağîr u kibâr "Gazânız mübârek ola" deyü hayr du‘â eder­lerdi. Bu tertîb üzre cemî‘î guzât ı muvahhidîn mâl ı ganâ’imleriyle ubûr ederek Gâzî Seydî Ahmed Paşa, Sâm u Nerimân-vâr ser i sa‘âdetine Defter­dâr­zâde Mehemmed Paşa'nın gön­derdiği cığa telleri ve ablak otâğa sokup tapan divine atına altı pâre âlât ı polâd ı Nahşivânî yancığı urup bahr hotas­larıyla ol küheylân üzre süvâr olup başında kırmızı mukad­deminin sünnet üzre tayla­sân ı Muham­medî'sin sarkıdup kendü vücûdu gök demire müstağrak olup budluklar ve uyluklar ile gûyâ kendüleri ejder i heft-ser-misâl mehâbet ve salâbet üzre yemin ü yesârına selâm vererek güzer etdükçe tarafeynde olan ibâdullah "Aleyke avnullah ey gâzî, seyfullah" deyü hayr du‘alar ederlerdi. Bu mahalde kal‘adan dahi "safâ geldin" topları atılup şehr i Tortum-ı Dağıstânı güm güm gürleyüp alay ı azîm ile Seydî Paşa sarâyına dâhil olup sâ’ir guzât ı müslimîn ile Bâkî Paşa ve Ketağaç Pa­şa ve sekiz sancak beğleri askerleriyle hâ­ricinde üç gün meks edüp ve dördüncü günü cümle cüyûş ile,

Erzurûm'a müteveccih olduğumuz konakları beyân eder

................ (2,5 satır boş) ................

Üçüncü günde bin elli yedi rûz ı Kâsım'ının ev­velki günü hâk i Erzurûm'a kadem basup Gürcî Boğazı nâm mahalli ubûr edüp,

Menzil i karye i Umudum: Bundan cümle guzât ı zafer-me’ser alay ı azîm ile Erzurûm'a gire­cek mahalde Defterdâ­rzâde efendimizin kethüdâsı Alî Ağa Paşa'nın cümle askeriyle ve cümle Revân derneğine cem‘ olan muhâfazacı asker ile Seydî Paşa'ya istikbâle çı­kup bir tantana ve debdebe ve gulgule i azîm alay ile cümle üsârâlar dest-ber-kafa keşân-ber-keşân çekerek Erzurûm Vâlisi Mehem­med Paşa efendimizin otâ­ğına Gümüşli Künbet nâm mahalde nüzûl edüp Paşa yı zî-şân "Gazân kutlu olsun" deyü Seydî Ah­med Paşa'ya otak kapusuna dek piyâde istikbâle çı­kup birbirini bağrına basup Bâkî Paşa'yı soluna, Seydî Paşa'yı sağ cânibine alup meks etdiler. Ve Ketağaç Paşa ve sâ’ir mîr i livâlar dahi cümle paşa­nın dest-bûsiyle şerefyâb olup cemî‘î guzâta [333b] bir ziyâfet i âlî olmuşdur kim diller ile ta‘bîr olunmaz. Ba‘dehû cümle gâzîlere yüz yetmiş pâre zerdûz hil‘at i fâhireler ihsân olunup Seydî Paşa'ya ve Bâkî Paşa'ya ve Ketağaç Paşa'ya birer semmûr kürk ihsân olunup cümle guzât haymele­rine mesrûr [u] şâdmân gidüp her mîr i livâdan gazâ mâlı hedâyâlar gelmeğe başladı. İbtidâ Seydî Paşa hedâyâsı gelüp ibtidâ yüz elli Kazak dilîri ve on bir Hatman ı Kazak ve Başsirke Kazak; ve iki yüz Mikril Kazak ve yüz elli gulâm ı nâresîde i mahbûb ı civân ve kırk vukıyye sîm-âvân ve yüz aded duhter i pâkîze-ahter bintân ve bir katır ile zerdeva ve sansar postu ve yedi görüge zırh ve niçe zî-kıymet eşyâlar hedâyası geldi. Ba‘dehû Ahıçka Paşası Sefer Paşa hedâyâları bî-hisab geldi. Ba‘dehû Bâkî Paşa hedâyâsı geldi. Ba‘dehû Ketağaç Paşa tu­hefâtı gelüp paşa sürûr [u] şâd­mânından cümle pîş­keşleri cemî‘î kapucubaşıla­rına ve a‘yân ı vilâyete ve pes-pâye tevâbi‘ [u] levâhı­kı­na bezl edüp cümle tevâbi‘ini mesrûr [u] handân edüp kendiler dahi şâ­dân oldu. Ammâ günden güne şiddet i şitâ müştedd olup cümle haymeleri kar basdı ve asâkirin kuvvet [ü] gümân­ları yasdı, deyü müşâvere olup Revân derneğine zamân kalmayup şimden gerü rûz ı kasımı sicl edüp Erzurûm'da meştadır, deyü sâ’ir eyâ­let mîr i livâlarına destûr verilüp herkes vatan ı aslî­lerine revâne olup cânib i Revân'a revân olmadan ferâğat olunup yine Gümüşlü Künbet nâm mahalde serâperdeler ile meks olunup hikmet i Hüda hevâlar küşâde olup şeb [u] rûz zevk u safâya meşgûl ol­duk. Meğer Paşa efendimiz bu hakîre sehl dilgîr olmuş. Hakîr Seydî Ahmed Paşa'ya ricâ edüp ol dahi bir mahalde hakiri hüsn i ta‘bîr ile paşadan ricâ edüp "Emr i şerîfiniz ile bize hizmete geldikde hakîr Ev­liyâ Çelebi'yi Gönye istıhlâsına götür­dü­ğümüz cürm ise afv eylemeniz ricâ ederiz. Zîrâ Gönye fethinde ibtidâ ezân ı Muhammedî'yi Evliyâ Çelebi okuyup niçe kerre guzât ı müslimîni cenge terğîb içün gül­bâng i Muhammedîler çeküp bir seyyâh ı âlem ve nedîm i âdem hâfız ı Kelâmullah ve mücâhid i fî-sebîlillah kulunuzdur, cürm bizim­dir, afv eylesin" deyü latîfe-âmîz güft [u] gûlar edüp bizi Paşadan ricâ etdikde paşa efendimiz eydür "Ânın cürmü afv olunmaz. Zirâ biz anı sancakbeğlerinin Revân der­neğine gönderdik. Ol me’mûr olmaduğu yere gi­der. Anın cürmü sekiz sâ‘atde bir hatm i şerîf indi­rirse afv olunur. Ve illâ ana ta‘zîr i lisân cerâhâtü's-sinâ­ndan eşedd lâzımdır" dedikde dest-bûs edüp Bismillah ile tûl ı nehârda tokuz sâ‘atden ziyâde­cede bir hatm i şerîf edüp tekrâr zemîn-bûs edüp bir semmûr pâçası kürk ve bir sîm zeynli raht ile sâfinâ­tü'l-ciyâd misillü bir kula at ve bir kat esvâb ve iki pençe i âfitâb Gürcî gulâm ı mehtâb-âsâ çaker i bâ­kir ihsân edüp Erzurûm eyâletinin bî-namâz hizmetin dahi ihsân edüp şeb [u] rûz zevk u şevke meşgûl olduk. Hikmet i Hudâ her izzet [u] sürûrun sonu nâ-kâmlık imiş ve her günün âkıbeti telh-kâmlık imiş. Âdet i mukarrere i nâ-fercâm idüğüne şübhe yokdur. Hikmet i İlâh işbu bin elli (   ) senesinin mâh ı (   ) günü Âsitâne tarafından Tatar Alaş ulak­lığile gelüp "Vezîr i a‘zam Sâlih Paşa'yı Sultân İbrâ­hîm Hân bi-gayr i hakkın katl edüp Tezkireci Ahmed Paşa vezîria‘zam oldu" deyince Paşa müte’ellim olup aslâ bir ferd i âferîdeye haber etmeyüp şeb [u] rûz sâz [u] sözü sohbetin bozmayup eyâlet i Erzu­rûm'da olan bekâyâlara mukayyed oldu. Zîrâ Sâlih Paşa, bizim paşanın pederi Mustafâ Paşa'nın gulâm ı hâssalarından idi kim mahsûsan Paşa efendimize eyâlet i Erzurûm'ı anlar ihsân etdi. Ve Hezârpâre Ahmed Paşa, Kara Mustafâ Paşa'nın baş tezkireci­liğinden berü bizim Defterdârzâde efendimizin adüvv i cânı idi. Bu ahvâli bir kimseye keşf i râz etmeyüp Seydî Paşa ve Bâkî Paşa ve Ketağaç Paşa ve Deli Dilâver Paşa ile serâperdelerinde şeb [u] rûz Hüseyn-i Baykarâ meclisleri olup sâz [u] söz fasılları olmada idi.

Ahvâl i haseb [ü] neseb i Defterdârzâde Mehemmed Paşa ve hikâye i udhıka i yâğ u bâlî Ketenci Ömer Paşazâde Bâkî Paşa ve kahramân ı zemân Seydî Ahmed Paşa ve Gürcî Çalık Deli Dilâver Paşa ve Çerkes Ketağaç Paşa

İşbu sene bin elli altı ve elli yedi senesinin içinde bu mezkûr vezîrler bir yerde ibtidâ Kürdis­tân'da Şuşik kal‘ası gazâsında bulunup feth [u] fütû­hâtlar eylediler. Ve Revân derneği cem‘iyyeti ve Gürcîstân ve Mikrilistân nehb u gâretinde niçe yüzaklıkları edüp niçe şebhûnlar edüp husûsan Gönye kal‘asının istihlâsına sebeb olup Mikrilistân'ı mutî‘ [u] münkât edüp cümlesi bir yirde cem‘ oldukla­rında mâbeynlerinde âlem i ağyârdan bî-haber iken etdikleri şakaları ve yâğ u bâlî evzâ‘ [u] etvârları âdem görse [334a] "bunlar dîvânedir", deyü hükm ederler.

Evvelâ cümleden biri; Ketenci Ömer Paşazâ­de Urfa'dan ma‘zûl Erzurûm'da dernek muhâfa­zasında iken etdüğü şûh-ı şengülliği budur kim; pâk, pâkize, müte‘azzım ve muhteşem ve müdebbir ve âkıbet-endîş, lâubâlî, âyine-vâr mücel­lâ, dil i uşşâk gibi pür-safâ ve küşâde-meşreb bir âdemdir. Ken­düden ba‘zı evzâ‘ı görü­lürdü kim ol ahvâl i garîbe­ler zencîr-keş mecnûn-ı Melâmiyyûndan sâdır ol­mazdı. Hattâ Gönye gazâsından geldikden sonra cümle vüze­râ ve mîr i mîrânlar ve ümerâlar ile sı­mât ı Muhammedî başında ta‘âm yerken Seydî Ahmed Paşa ile Bâkî Paşa esnâ yı kelâmda azğaşup bu kadar huzzâr ı meclis var iken ta‘âmı bırakup yaka yakaya gelüp, "Kalk Evliyâ! Biz iki paşa güleş ederiz. Bizi salavâtla. Aç karnına bir eyi gürüş edüp sonra ta‘âm yiyelim" deyince hemen hakîr nola de­yüp "Şast ber-kabza, çekilmiş yay oku gibi hâzı­rum", deyüp sofra başından ayak üzre kalkup "Allah, Al­lah! Hâce i âlem, seyyid i kâ’inât ve mefhar i mev­cûdât ber-cemâl i kemâl Muhammed Mustafâ-râ salavât. Engürü'de er yatır, Rûm'da, Sarı Saltık, tan giyer ve tumman çeker. Pîrimiz Hazret i Mahmûd, pîr i yâr-ı velî aşkına iki vezîrdir. İkisinin dahi dut­duğun Allah öğer, dîn [u] imân ile gide" deyüp bu iki zor-âver ve vezîr i dilâvereyn-i serve­reyn-i hünervereyn-i vali i mihtereynler birbir­leriyle koç koç gağ olup keşân-ber-keşân yaka çâk rûyları otâğ içre hâk yaka yakaya olup pehlivân-âsâ küşte-gîrlik edüp Bâkî Paşa zeber-dest ve pîl-ten bir dilâver ü server u zor-âver olmağıla Seydî Paşa'yı zorına du­tup Seydî Paşa'ya galebe sadedinde iken iki hamle mâbeynden hatâ geçüp Seydî Paşa dahi gayret i ak­rân çeküp var kuvveti bâzûya getirüp yan başı hâ­nesinden dağ pâresi-misâl Bâkî Paşa'yı sımmât ı Muhammedî içine eyle atdı kim yetmiş aded zî-kıymet Mertebânî ve fağfûr çinî, çin-ender-çîn kırk pâre iken cümle hurd ı haşhâş-misâl niçe bin pâre olup her pâresi gûş-vâr ve mısır pâresi gibi oldu. Bu kadar mümessek ni‘met i nefîse içre iki vezîr ni‘met ile mülemma‘ olup cümle ni‘met sarhoş kusmuğuna dönüp üstleri ve başları ve aşları ve işleri harâb [u] yebâb olup vezîr iken vizir olup zerve olup bî-meze işkembe çorbası oldular. Cümle huz­zâr ı meclis, mîr i mirân, ümerâ ve a‘yânlar vâlih [u] hayrân [u] cey‘ân olup herkes hay­me­le­rine gitmek sadedinde iken sâhib i hayme Defter­dârzâde Mehemmed Paşa efendimiz "Tiz gayrı ta‘âm" deyüp der-‘akab yine gayrı yire elli aded sîm i hâlis suhûn­lar ile sükkerî ter ü tâze ta‘âmlar gelüp bu iki vezîre birer kat libas i fâhireler ihsân etdikde Bâkî Paşa "Ben yenildim, karnım doydu" deyü ta‘âm yimeyüp gidince ol sâhib i kerem Defterdârzâde Mehemmed Paşa efendimiz on altı aded gümüş sahanlar ile ve cümle sofra âvânı ve gümüş sinisiyle ve kâseler ve peşkîr ve leğen-ibrikle çâşnigîrbaşına teslîm edüp Bâkî Paşa'nın otâğına gönderdi. Ve on iki sa­han ve cümle alât-ı sîm-âvâniyle Seydî Ahmed Paşa'nın otâğına gönderüp "Cümlesin karındaşım Bâkî Paşa'ya ve Seydî Paşa'ya hibe eyledim" deyü çâşnigîrbaşına tenbîh eyledi ve akîbince Çukâdar Behlül Ağa ile Seydî Paşa'ya bir semmûr ve Silâhdâr Fili­beli Mehemmed Ağa ile Bâkî Paşa'ya birer semmûr kürk gönderüp "Sakının, birer şey verirse alman. Yohsa kelleniz tenlerinizden cüdâ ederim" deyü tenbîh buyurdular. Cümle huzzâr ı meclis Defterdâ­rzâde'nin keremkârlığına âlem i hayretde kaldılar. Bu keremi meğer Ca‘fer i Bermekkî ve Hâtem i Tâyyî etmiş ola.

Ammâ Seydî Paşa Erzurûm'un şiddet i şitâsında, kar at sînebendinde, ol dipi ve boranda kâse kâse bâde ile ıssı kahveyi mahlût edüp nûş edüp sarhoş olurlardı. Ol rûz ı zemherîrde Bâkî Paşa ve Seydî Paşa ser-bürehne ata binüp Erzurûm'un Gü­müşlü Künbet meydânında ve Nasûh Paşa oğ­lu­nun cirid meydânında cirid oynarken kelle­ler­in­den ve hil‘atlerinin girîbânlarından dûdları çıkup arak-âlûd olarak cirîd oynayup cirid urdukları âdem ¹ emrine itâ‘at edüp yeri dâr ı hâ­mû­şân olurdu. Seydî Paşa gâyetü'l-gâye fârisü'l-hayl cündî ve silâhşör ve tîr-endâz çâpük ve şehbâz idi.

Ammâ Bâkî Paşa Husrevânî kûp-misâl sâhib i şikem idi. Ammâ bu dahi silâhşör ve cündî idi. Lâ­kin kendüye değme bir at tahammül edemezdi. Ammâ yine çâpük süvâr, sebük-rûh [334b] idi kim gûyâ rûh ı Mesîh idi. Ve mudhıkâne şütür-kürbe-gûne evzâ‘ [u] etvârları hadden efzûn idi. Ammâ gâzî ve mücâ­hidû fî-sebîlillahdır. Hattâ kendüleri Kars hâ­kimiyken Revân hânları ve Acem Sultânları ve Gürcîstân beğleri elinden ve dilinden zâr ı zebûn olmuş­lardı. Hattâ bir kerre nısfu'l-leylde kal‘a i Karsdan üç yüz yiğit ile gâ’ib olup üç günden sonra Gürcîs­tân'ın âsî olan yerlerinden üç yüz esîr i mûğ-bece gılmân [u] bintânlar ile sâlimîn ve gâ­ni­mîn kal‘a i Kars'a dâhil oldu. Böyle bir Rüstem-resân, Sam-ak­rân ı zamândır. Bu Bâkî Paşa'nın Seydî Ahmed Paşa ile Şuşik kal‘ası cenginde etdik­le­rini ne Sâm u Ne­rimân ve ne Zâl ı Köstehem etmemişdir. Gerçi bu gûne şütür-kürbe etvârları var idi ammâ re‘âyâ vü berâyâya adl [u] insâfı adl i Ömer-misâl idi. Ve ilm u fazîletde gûyâ musannif ve mü‘ellif Teftazânî hazretleri idi. Sehâ ve keremi Hâtem i Tay'da yok idi. Bu hasletler ile kimesnede ola "el-İlmu ve'l-mâlu yesturâni kulle aybin"² maz­mû­nunca cümle evzâ‘ u etvâr-ı ah­lâk ı zemîmesin ilm ü sehâ setr eder. Husûsan şecâ‘ati ile cihân-ârâ bir er [ü] server idi. Ammâ bu gûne şütür-kürbe şakaları tenhâsında sikadan olan nüde­mâları bey­nin­de ederdi. Yohsa dîvân ı pâdişâhîde ol kadar metâ­net üzre kelimât edüp müte‘azzımâne hareket eder­di kim fesâhat ve belâ­ğat ile kelimât ederken bir ferdin mudhikâne kelâ­mına tebessüm etmeyüp dendânın kimse görmüş değildi. Hulâsa i kelâm Bâkî Paşa'nın hilkati böyle idi. Âyet: ³.