Filologiyasi fakulteti qarshiyeva feruza zafar qizi bitiruv malakaviy ishi

Tanbeh (41). 
Har dushvor ishki, mol sarf etmak bila muyassardur - qilmasang jong‘a xatardur, 
sarfin g‘animat bil va salomat sori azimat qil. 
Qit’a: 
Diram bila bo‘la olsa zararni qaytarmoq, 
Xatodurur kishi ul ishida aylamak ta’til. 
Aning panohig‘a kir, tengrini panoh aylab, 
Valek ayla bu xayr ish qilurda ko‘p ta’jil. 
 
 “Guliston”ning sakkizinchi bobida o‘qiymiz:  
Hikmat. Yomonlarg‘a tarahhum aylamoq – yaxshilarga zulmdir. Va 
zolimlardin zulmni afv aylamoq faqirlarg‘a javru-jafodur.
Bayt: 
Yomonga yaxshiliq aylab muhofazat qilsang, 
U davlatingda gunohlar qilur bag‘oyat ko‘p.(257-bet.) 
Tanbeh (36). 
Yamonlarg‘a lutfu karam, yaxshilarg‘a mujibi zarar na alam. Mushukka rioyat - 
kabutarg‘a ofatdur. Shag‘ol jonibin tutmoq - tovuq tuxmin qurutmoqdur. 
Bayt: 
Bo‘rini ko‘zi bila qilgan semiz, 
Kiyik jam’u xaylig‘adur rahmsiz.(514-bet.) 

---

 Mazkur tanbehni Shayx Sa’diy hikmatining shoirona ixcham sharhi deyish 
mumkin. Navoiy yomonlarga shafqat qilish yaxshilarga zulm etmoq bilan tengligi 
g‘oyasini tabiiy qonuniyatlar va majoziy timsollar orqali to‘liq va mantiqan asosli 
ochadi. 
“Mahbub ul-qulub”ni forsiyda yaratilgan pandnomalar bilan qiyoslab 
o‘rgangan olim A.Habibullayev shunday yozadi: “pandnomalarda adabiy ta’sirning 
g‘oyaviy-tematik jihatini olaylik, u yoki bu fikrni falon adib falonchidan olgan 
deb aytish qiyin. Chunki pandnoma janrida qalamga olingan mavzularning 
aksaryati hayotning ko‘pchilikka manzur xulosalaridan, o‘sha vaqtlar tildan-tilga 
ko‘chib yurgan hikmat va ananaviy motivlardan iborat bo‘lishi mumkin. Bu 
fikrlarni ilgari surishda adibning roli ularni qay darajada rivojlantirishida, o‘z 
g‘oyaviy maqsadiga qanday bo‘ysundirishida va darajada badiiy ifodalay olishida 
ko‘rinadi”.
21
Asarlardagi aforizmlarning tanlangam mavzulari bir xil yoki 
o‘xshash bo‘lishi mumkin, ammo ulardagi tasvir uslubi turlichadir. 
Har ikkala asardan o‘xshash aforizmlarni keltiramiz:
“Mahbub ul-qulub” asari 80-tanbehi: 
 Bayt: 
Ilm o‘qub qilmag‘on amal maqbul, 
Dona sochib ko‘tarmadi mahsul. (532-bet.) 
“Guliston” 8-bobi: 
Masnaviy: 
Harchand o‘qibsan bilimdonsan, 
Agar amal qilmasang, nodonsan. 
Ustiga kitob ortilgan eshshak 
21
Ҳайитов Ш. Алишер Навоий “Маҳбуб ул қулуб” асарининг манбалари ва ғоявий бадиий хусусиятлари. 
Филол.фан.номз.дис. ... автореферати. – Т., 1997. 

---

Na olim va na nodondir beshak.(290-bet.) 
Ikkala tanbehdan kelib chiquvchi maqsad bitta bo‘lib, tasvirlash uslubi 
ikkala ijodkorda turlichadir. Sa’diyning shu mavzudagi nasriy yo‘lda yozilgan 
pandini ham keltiramiz:
Ilimga amal qilmagan olim mashala ko‘targan ko‘rga o‘xshaydi.(290-bet.) 
 Bu tanbehlarda ilmga amal qilmagan olimlarni turli o‘xshatishlar bilan 
keltiriladi. 
Asarlarda tilga nisbatan berilgan ta’rif va inson ko‘ngilining so‘zdan 
namoyon bo‘lishi to‘g‘risidagi o‘gitlar ham juda bir-biriga monanddir. Shayx 
Sa’diy qit’a janrida shunday yozadi: 
Qit’a 
Nedur til aqilli kishi og‘zida,
Hunarlikni ganj eshigin ochquchi. 
Eshik gar bo‘lur berk na bilsun kishi, 
Ki javharsotar ul va yo doruchi.(178-bet.) 
Shu tanbeh Navoiy asarida quydagicha keltirilgan: 
Bayt: 
Ko‘ngil holati so‘z degach bilgurur, 
Ki, maxzanda dur yo sadafrezadur.(482-bet.) 
Tanbehlarda tilning inson qalbining ko‘zgusi ekanligi aytiladi. Tasvir 
uslubi esa har ikki ijodkorda ikki xildir. 
Sa’diyning yaxshilik uchun so‘zlangan yolg‘onni yoqlagan holda keltirgan 
pandi: 

---

Maslahat bitirguvchi yolg‘on yaxshidur, 
Fitna ko‘targuvchi to‘g‘ridan. 
Shu nasihat “Mahbub ul-qulub” asarida quyidagicha beriladi: 
Bayt: 
Yolg‘on o‘lsa muloyamatomiz 
Vahshatangiz chindan aziz. 
“Guliston” da keltirilgan hazilmandlik to‘g‘risidagi tanbeh: 
Ortiqcha hazilmandlik qilish mahramlar uchun hunar, ammo oqillar uchun 
nuqsondir. 
Bayt: 
Sen o‘z qadr-u qimmatingga, viqoringga hurmat et, 
Hazil-mazax ishlarini nadimlarga tashlab ket. (167-bet.) 
Navoiy ijodida hazil “tibat” so‘zi bilan keltiriladi: 
Bayt: 
Tiybat xush erur bo‘lsa daqoyiqdin anga zeb, 
Chun bo‘ldi safohat netar ul so‘zni kishi deb. 
Ulug‘mutafakkirning fikricha hazil nozik fikr bilan bezatilsa va o‘rni bilan 
ishlatilsa kishilarga xush yoqadi, agar hazil qo‘pol va o‘rinsiz bo‘lsa, unday hazilni 
tilga olmagan maquldir. Yana bir o‘rinda nasriy tanbeh ham berilib, hazilning 
ortidan behurmatlik kelishi va uning oxiri judolikka olib borishi aytiladi: 
Hazilg‘a shuru’din behurmatlig‘ ortar va hazilning nihoyati jidolg‘a tortur. 
Shayx Sa’diy asarida zaiflarga shafqat qilish to‘g‘risida shunday deyiladi: 
Zaif fuqaroga shafqat etsang, kuchli dushmandan zahmat ko‘rmaysan.(263-bet.) 
Alisher Navoiy ijodida bu borada aytilgan tanbeh yuqoridagi panddan farq 
qilmaydi: 
Mazlumga baxshoyish ko‘rguzki, zolimdan osoyish ko‘rgaysan.(467-bet.) 

---