GəNCƏ- 2017 MÜNDƏRİcat mövzu I genetikanin predmeti
Bitkilərdə sporogenez və qametogenez
Yüklə 2,04 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- MÖVZU 3 QEYRİ-CINSİ ÇOXALMANIN SİTOLOJİ ƏSASLARI MITOZ Mövzunun planı: 1.
- Mühazirəçi: professor. A.e.e.d., Nizami Seyidəliyev Qeyri-cinsi çoxalmanın sitoloji əsasları . Mitoz
- 2.Mitoz-cinsiyyətsiz çoxalma
- 3.Mitoz bölünmənin mərhələləri
- 4.Mitoz- təbii seçmədə möhkəmlənmiş bir mexanizmdi r Sitokinez.
- MÖVZU IV CINSIYYƏTLI ÇOXALMANIN SITOLOJI ƏSASLARI. MEYOZ Mövzunun planı: 1.
- Mühazirəçi: professor. A.e.e.d., Nizami Seyidəliyev Cinsiyyətli çoxalmanin sitoloji əsasları meyoz
- Meyoz.
- 2.Meyoz I- mərhələri Meyozun mərhələləri.
6. Bitkilərdə sporogenez və qametogenez Cinsi hüceyrələr adi generativ yaxud da yaradıcı toxumlardan əmələ gəlir, heyvanlarda onlar toxumluqlarda və yumurtalıqda, örtülü toxumlu bitkilərdə isə toz kisəciklərində və çiçəyin toxum tumurcuğunda əmələ gəlirlər. Çiçəyin toz kisələrində gedən mikrospor proses mikroposp0rogenez, toxum tumurcuğunda gedən prosses meqasporogenez adlanır. Mikro və meqasporun meydana çıxması ilə bitkilərdə sporofitin diploid fazası qurtarır və qametofitin haploid inkişaf fazası başlayır. Bu da toz kisələrində, yumurtalıqda və kisələrində tozcuqların əmələ gəlməsi ilə qurtarır. Erkək qametlər tozcuqlarda və dışi qametlər (yumurta hücerələrin) rüşeym kisələrində qametogenez prossesində formalaşırlar. Bitkilərin növlərindən asılı olaraq tozcuqlarının həyatilik qabilyyətlərinin uzunluğu müxtəlifdir. Yəni bir neçə saatdan bir neçə sutkaya qədər davam edə bilər. Buğda, çovdar, arpa, qarğıdalıda normal şərait olarsa tozçuqların həyatiliyi 3-5 sutka, alma və bir sıra meyvə bitkilərinin tozçuqlarını 20 sutka və çox saxlamaq olar. Tozcuqların əmələ gəlməsi dövründə bitkilər alçaq temperatura çox həssas olurlar. Məsələn, buğda və çovdarda 00 –dən 20S tempraturda tozcuqların müəyyən hissəsi, temperatur ondan da aşağı düşərsə tozcuqlarda tam sterillik müşahidə edilir. Buna görə də 20S-dən çox olan şaxta məhsul üçün qorxu törədir. Ümumiyyətlə, örtülü toxumlu bitkilərdə cinsi hüceylərin əmələ gəlməsi aşağıdakı ardıcıllıqla gedir. Erkək cinsi hüceyrələrin əmələ gəlməsi
Dişi cinsi hüceyrələrin əmələ gəlməsi
7.Çoxalmanin tipləri Hüceyrə və onun struktur elementləri orqanizmlərin çoxamasının maddi əsasını təşkil edir. Buna görə də həyatın mabədi təmin edilmiş olur. Çoxalma – hər hansı növ bitkinin və heyvanın vaçib yaşayış şəraitidir. Orqanizmlər iki əsas çoxalma tipinə mənsubdur. Qeyri – çinsi və çinsi çoxalma. Qeyri çinsi çoxalma zamanı bir valideyn fərdindən spor əmələ gətirmə və vegatativ yolla nəsil əmələ gətirməyi başa düşülür. Birinci halda yeni orqanizm bir hüceyrəlidən yaranma ilə - sporlarla inkişaf edir. Bu qayda ilə göbələklər, ayı döşəyi kimilər və s. çoxalırlar. Vegatativ yolla çoxalma zamanı yeni bitkilər ata fərddən ayrılmış bədən hissəsindən, kökdən, gövdədən yaxud digər vegeatativ orqandan əmələ gəlirlər. Çoxillik otlar – kökləri ilə, kartof – yumruları ilə, çiyələk bığcıqları ilə çoxalırlar. Bundan baçqa bəzi bitkilər qələmlər, gözcüklər və yarpaqlarlada çoxala bilirlər. Çinsi çoxalma - nəsildən – nəsilə növbələşən çinsi qametlərin birləşərək ziqotalar əmələ gətirməsi və bu yolla da orqanizmlərin çoxaldılmasına deyilir. Çinsi çoxalma zamanı yeni nəsil iki valideyn fərdindən əmələ gəlir. Bunlardan hər birincisi hüceyrə qametləri əmələ gətirirlər. İki cinsli çiçəklərə malik olan öz – özunu tozlayan bitkilərdə də cinsi coxalma zamanı bir fərd iştirak edir. Çinsi çoxalmanın xüsusi forması partenogenez hesab edilir, bu zaman yeni orqanizm mayalanmadan inkişaf etmiş cinsi hüceyrələrdən formalaşmış olurlar. Bitkilərdə bu hal apomiksis adlanır. Partenogenez – spermatozoidin iştirakı olmadan mayalanmamış yumurta hüceyrəsindən rüşeyimin inkişaf etdirilməsinə deyiir. Bir çox bitkilər vegatativ orqanları və toxumları ilə, yəni həm çinsi, həm də qeyri – çinsi yolla çoxalırlar. Partenogenez həm təbii həm də süni olur. Təbii partenogenezdə yumurta hüceyrəsi daxili və xarici amillərin təsirindən bölünür və spermatozoidin, yaxud toz hüçeyrəsinin iştirakı olmadan rüşeyim inkişaf edir. Süni partenogenez eksperimental yolu ilə alınan partenogenezdir. İlk dəfə A.A.Tixomirov 1855 – çi ildə tut ipəkqurdunun yumurtalarında süni partenogenez əldə etmişdir. Son zamanlar alimlər süni partenogenez almaq işi ilə daha geniş məşğul olurlar. Belə ki, çiçəklərə müxtəlif öldürülmüş tozcuqlar və ya talk, tabaşir tozu tökməklə süni olaraq bitkilərdə də ata xəttini yarada bilirlər. Bundan başqa partenogenez somatik və ya diploid , generativ və ya haploid olmaqla iki cür olur. Somatikdə - yumurtada reduksiya getmir və ya getsə də iki haploid nüvə birləşərək yenidən diploid orqanizm əmələ gətirir. Generativ partenogenez də rüşeyim haploid yumyrtadan inkişaf edir. Heyvanlarda (arıda, gənədə və s.) bu cür haploid yumurtalardan erkək fərdlər əmələ gəlmişdir. Androgenez - yumurta hüceyrəsinin iştirakı olmadan bir neçə spermatoizidin birləşərək rüşeyimi inkişaf etdirməsinə Androgenez və ya kişi çoxalması deyilir. Bu hadisə partenogenezin bir növüdür. Bu zaman yumurtanın nüvəsi bu və ya başqa bir səbəbdən məhv olur. Erkək çinsiyyət hüçeyrəsi yumurtalığa daxil olub yumurtanın nüvəsi ilə mayalanır. Yumurtanın nüvəsi bu və ya başqa səbəbdən məhv olur. İnkişaf yumurtanın sitoplazmasına daxil olan spermatozoidin nüvəsindən başlayır. Ginogenez – Androgenezin əksinə olaraq rüşeyimin inkişafı mayalanmış yumurtadan başlayır. Buna yalançı mayalanma psevdoqamiya deyilir.Belə çoxalmaya hermofrodit yumru qurdlarda, diri bala doğan balıqlarda, gümüşü daban balıqlarda rast gəlinir, Ginogenezdə təbii və süni ola bilər. Apomiksis – Bitkilərdə qeyri – cinsi çoxalmanın bir növü də apomiksisdir. Buna bəzən qız çoxalmasıda deyilir. Apomiksis iki cür olur. Müntəzəm və qeyri – müntəzəm apomiksis. Qeyri müntəzəm apomiksisdə normal meqasporogenez baş verir və normal diplod xromosom sayına malik rüşeyim kisəsi əmələ gəlir. Belə hallarda rüşeyim sperma ilə mayalanmışdır. Haploid yumurtadan və ya rüşeyim kisəsinin başqa haploid hüçeyrələrin inkişafı sahəsində əmələ gəlir. Müntəzəm apomiksisdə rüşeyimin inkişafı meyoz keçirilmiş və reduksiyaya uğramış arxeospor hüçeyrəsindən başlanır. Rüşeyim kisəsinin bütün nüvələri və yumurta hüçeyrəsinin nüvəsi sperma ilə mayalanmadan, yəni diploid qametdə inkişaf edir. Bir çox ali bitkilərdə süni yolla apomiksis almaq olur, belə ki, bəzi kimyəvi maddələrin yad tozcuqlarının təsiri ilə dişiciyi qıcıqlandırmaqla süni apomiksis alına bilər.
2.Mitoz-cinsiyyətsiz çoxalma 3.Mitoz bölünmənin mərhələləri 4.Mitoz- təbii seçmədə möhkəmlənmiş bir mexanizmdir Ədəbiyyat
Mühazirəçi: professor. A.e.e.d., Nizami Seyidəliyev
Orqanizmlərin qeyri-cinsi və yaxud vegetativ çoxalmasının əsasında hüceyrənin bölünməsi kimi unikal proses durur. Hüceyrənin bölünməsi orqanizmlərin çoxalmasında əsas dövr sayılır. Bu proses iki əsas mərhələdən: nüvənin bölünməsi - kariokinez və sitoplazmanın bölünməsi - sitokinezdon ibarətdir. Hüceyrə öz həyat tsiklində altı bir-birinin ardınca gedən fazadan ibarətdir: interfaza, profaza, prometafaza, metafaza, anafaza və telofaza. Bütün bu dövrlər bir mitotik tsikli təşkil edir. İnterfaza (lat. inter - arada, yunan. phasis - peyda olma)-hüceyrənin iki bölünmə mərhələsi arasında gedən dövrdür. Bu dövrü ədəbiyyatda nüvənin sükunət dövrü də adlandırırlar. Lakin bu termin həmin dövrün məzmununu əks etdirmir və tarixi bir ad kimi qalır. Əslində isə interfazada hüceyrənin nüvəsində çox böyük dəyişmələr baş verir ki, bunların sayəsində hüceyrə bölünməyə başlayır. Hüceyrə tsiklinin müddətinin 90%-i interfazanın payına düşür. İnterfazada nüvənin hüceyrədə bölünməyə hazırlığı gedir ki, bu da üç mərhələyə ayrılır (şəkil 1). Bu zaman nüvədə xromosomlar nazik tellərdən ibarət torlu struktur kimi görünür. DNT sintezi
Mitoz 
Şəkil 1. Mitotik tsikl. İnterfaza: G1-presintetik faza; S-DNT sintezi fazası; G2- postsintetik faza.
1) Gı - mərhələ (presintetik mərhələ) - ən uzun çəkən mərhələdir, 10 saatdan bir neçə günə qədər davam edir. Nüvədə xromosomun, DNT-nin və zülal komponent-lərinin əmələ gəlməsi üçün material toplanır və mRNT, fermentlərin və hüceyrənin digər maddələrinın sintezi gedir. Deməli, Gı -DNT molekulunun sintezinə hazırlıq mərhələsidir. 2) S mərhələdə DNT molekulunun sintezi gedir və nüvədə DNT molekulu iki də-fə çoxalır. Bu mərhələ 6-10 saat çəkir və bundan başqa RNT-nin və zülalın sintezi da-vam edir. 3) G2-mərhələ (postsintetik mərhələ) - RNT-nin və zülalların (xüsusən nüvə) sin-tezi və gələcək mitozun getməsi üçün lazım olan enerji materialının toplanması gedir. Bu mərhələ 3-4 saat ərzində başa çatır. DNT-nin sintezindən sonra xromosomların ikiləşməsi baş verir. Xromosomların bəziləri tez, digəri nisbətən gec ikiləşir, ikiləşmə hətta xromo-somların daxilində eyni vaxtda getmir. Bəzi sahələr tez, digərləri isə gec ikiləşir. İnterfaza mərhələsi başa çatdıqdan sonra mitoz başlayır. 3.Mitoz bölünmənin mərhələləri Mitotik bölünmə beş bir-birinin ardınca gedən mərhələdən ibarətdir (şəkil 2). İnterfaza 
Profaza Prometafaza Metafazaa Anafaza Telofaza Şəkil 2. Heyvan hüceyrəsində mitozun sxemi. Profaza. Mitozun başlanğıcı olan profazada nüvənin içərisindəki torvari quruluş tədricən xromatin telinə çevrilərək sarınmış yumağa bənzəyir. Sonra həmin xromatin telləri xromosomlara çevrilir. Əvvəlcə xromosomlar maksimum dartılmış halda olur, bu zaman xromomerlər aydın görünür. Sonralar xromosomlar yığılır və xromomerlər bir-birinə yaxınlaşır. Hər bir xromosom qoşalaşmış, lakin sentromer hissəsi ilə birləş-miş halda görünür. Hər bir ikiləşmiş xromosomu təşkil edən bu tellər xromatid adla-nır. Sentrosom iki yerə bölünür və bacı sentriollar profazanın sonunda hüceyrənin qütblərinə doğru hərəkət edir. Sentriolların arasında bu zaman axromatin adlanan iy tellər əmələ gəlir. Profaza mərhələsinin başa çatmasında həlledici əlamət nüvəciklərin yox olması, nüvənin qılafının həll olması və nüvənin plazmasının (karioplazma) sitoplazma ilə qarışması və miksoplazmanın əmələ gəlməsidir. Prometafaza - xromosomların ekvatorial lövhə tərəfə hərəkəti ilə xarakterizə olunur. Bu hərəkət və xromosomların ekvator lövhəsində yerləşməsi metakinez adı almışdır. Metafaza. Xromosomların ekvatorial lövhədə iy tellərinə qarşı perpendikulyar şə-kildə yerləşməsi metafaza mərhələsi adlanır. Bu zaman xromosomların sayı və forması aydın görünür. Hər bir xromosomun sentromeri bir xətt üzrə ekvatorial və ya metafaza lövhəsində yerləşir. Sentriollar arasında əmələ gəlmiş iy telləri hər bir xromosomun sentromer adlanan hissəsinə birləşmiş olur. Metafaza başqa mərhələlərə nisbətən çox qısa müddət ərzində başa çatır. Anafaza. Bu zaman sentromerlər bölünür və xromatidlər iki tam müstəqil bacı xromosomlara çevrilir. Sentromerin iki yerə bölünməsi bütün xromosomlarda eyni vaxtda baş verir. Sentromerlərin bölünməsi anafaza mərhələsinin başlanğıcıdır. Ekvatorda ikiləşmiş xromosomlar, sentromerlərin bölünməsi qurtaran kimi, sürətlə hüceyrənin qütblərinə çəkilir. Qız xromosomların qütblərə doğru hərəkətini iy telləri idarə edir, əks halda onlar sitoplazmada nizamsız səpələnmiş qalardı. İy tellərinin qı-salması nəticəsində xromosomun ikiləşmiş sayının yarısı sentromerləri irəlidə olmaqla hüceyrənin bir qütbünə, digər yarısı isə o biri qütbünə doğru çəkilir. Bu proses sanki «əmr altında» sürətlə və nizamla gedir. Xromosomlar qütblərə çəkildikdən sonra onların sayı valideyn hüceyrəsindəki xromosomların sayına bərabər olur. Nüvənin hü-ceyrədə məhz bu yolla bölünməsi nəticəsində gələcək nəsil hüceyrələrində xromo-somların sayı sabit qalır. Hər hansı səbəbdən xromosomlar normal sürətdə qütblərə çəkilə bilmədikdə qız hüceyrələrdə xromosom sayının miqdarı pozulur və bunun nəticə-sində bir sıra anormallıq baş verir. Telofaza. Xromosomların qütblərə çəkilməsi ilə telofaza başlanır. Bu mərhələdə sanki proses əksinə davam edir. Xromosomlar uzanır və onlarda dispirallaşma başla-nır. Hər hüceyrədə nüvə qılafı əmələ gəlir və sonra ana hüceyrəsində olduğu kimi hə-min sayda nüvəciklər bərpa olunur. Yuxarıda qeyd olunan mərhələlər hüceyrənin mitoz bölünməsində kariokinezə aiddir. 4.Mitoz- təbii seçmədə möhkəmlənmiş bir mexanizmdir Sitokinez. Nüvə bölünəndən sonra sitoplazma da iki yerə bölünür və bunun nə-ticəsində iki qiz hüceyrələr əmələ gəlir. Bu proses heyvan hüceyrələrində ekvator sət-hində şırımın əmələ gəlməsi və bu şırımın get-gedə dərinləşib sitoplazmanı iki yerə bölməsi ilə nəticələnir. Bitki hüceyrəsində isə ekvator səthinin mərkəzindən (berefiriya) ətrafa doğru fraqmoplast adlanan iy təbiətli arakəsmə əmələ gəlir. Belə fərziyyə var ki, mitoxondrilər və plastidlər hüceyrədə bölünmə yolu ilə çoxalır. Ümumiyyətlə, orqanoidlərin çoxalma mexanizmi haqqında tam məlumat yoxdur. Sitokinez zamanı orqanoidlərin qız hüceyrələr arasında paylanması qanunauyğun şəkildə getmir. Bu prosesi idarə edən xüsusi mexanizm yoxdur. Orqanoidlərin qız hüceyrələr arasında təsa-düfi bölünməsi hüceyrənin həyat fəaliyyətini pozmur, lakin bu hal onların sayının çox olması ilə bağlıdır. Mitotik tsiklin müddəti orqanizmin növündən, onun fizioloji vəziyyətindən, toxumanın tipindən, xarici faktorlardan {temperatur, işıq rejimi və s.) asılı olaraq 30 dəqiqədən 3 saata qədər davam edir. Hüceyrəni bölünməyə vadar edən səbəblər dəqiq məlum deyil, lakin belə hesab edirlər ki, nüvə ilə sitoplazmanın həc-minin nisbətinin pozulması buna səbəb ola bilər. Hüceyrə böyüdükcə sitoplazmanın həcmi nüvə qılafının həcmindən daha tez böyüyür və elə bir an əmələ gəlir ki, hücey-rənin böyüməsi üçün nüvənin səthi nüvə ilə sitoplazma arasında maddələr müba-diləsinin normal getməsinə mane olur, bu da hüceyrə nüvəsinin bölünməsinə səbəb olur. Mitozdan başqa digər bölünmə tipləri də məlumdur: Onlar bir qayda olaraq xüsusi funksiyalara məxsus olan toxumalarda baş verir. Bunların bəzilərinə nəzər yetirək: amitoz, endomitoz, politeniya. Amitoz. Mitoz bölünmədən fərqli olaraq amitoz bölünmədə nüvənin iki yerə bölünməsi zamanı iy tellər əmələ gəlmir və bir nüvədən iki, bəzi vaxt bir neçə (fraqmen-tasiya) nüvələr əmələ gəlir. Amitoz bölünməyə bir qayda olaraq, yüksək ixtisaslaşmış və ya patoloji toxumalarda rast gəlinir. Məsələn, kartof bitkisinin nişasta əmələ gətirən hüceyrələrində, regenerasiyaya uğrayan əzələ hüceyrələrində, xərçəng hüceyrələrində, ibtidailərdə və s. Endomitoz. Endomitoz zamanı hüceyrədə xromosomların reproduksiyası nüvənin bölünməsi ilə müşayiət olunmur. Bunun nəticəsində hüceyrədə xromosomların sayı ilkin saya nisbətən, bəzi hallarda on dəfələrlə artır. Bu zaman nüvə qılafı dəyişilməmiş qalır, xromosomlar nüvənin daxilində qat-qat artır. Endomitozu həm bitkilərin, həm də heyvanların müxtəlif toxumalarının intensiv funksiyaya malik olan hüceyrələrində müşahidə etmək olar. Politeniya. Bəzən xromosomların əmələ gəlməsi hüceyrədə onların sayının artması ilə yox, xromosomların dəfələrlə ikiləşməsi və bacı xromosomların bir-biri ilə birləşmiş şəkildə qalması ilə xarakterizə olunur. Belə hadisəni politeniya adlandırırlar. Polite-niya nəticəsində xrosomların diametri böyüyür və tellərin sayı 1000-2000 ədədə çata bilir. Belə hallarda nəhəng xromosomlar əmələ gəlir. Politeniya hadisəsi bir sıra diffe-rensiasiyaya uğramış toxumaların hüceyrələrində -məsələn, bəzi həşəratların tüpürcək vəziləri və bitkilərin bəzi toxumalarında müşahidə olunur. MÖVZU IV CINSIYYƏTLI ÇOXALMANIN SITOLOJI ƏSASLARI. MEYOZ Mövzunun planı: 1.Meyoz-cinsiyyətli çoxalma 2.Meyoz I- mərhələri 3.Meyoz II- mərhələləri 4.Reduksion-ekvasion bölünmə 5.Heyvanlarda qametogenez 6.Bitkilərdə sporo- və qametogenez Ədəbiyyat
Mühazirəçi: professor. A.e.e.d., Nizami Seyidəliyev
İki cinsi hüceyrənin birləşməsi və yaxud yumurta hüceyrəsinin mayalanması nəticəsində nəslin əmələ gəlməsi və inkişafı hadisəsinə cinsiyyətli çoxalma deyilir. Heyvanların və bitkilərin nəsilləri arasında əlaqə, cinsi hüceyrələr vasitəsilə, yəni cinsiyyətli çoxalma yolu ilə həyata keçir. Yumurta hüceyrəsi və spermatozoidlər birləşərək ziqot əmələ gətirir və bu ziqotun inkişafı nəticəsində orqanizm meydana çıxır. Cinsiyyətli çoxalan orqanizmlərdə cinsiyyət hüceyrələrinin hazırlanması üçün tə-kamül prosesi nəticəsində xüsusi üzvlər: bitkilərdə-çiçəklər, heyvanlarda isə-vəzilər əmələ gəlmişdir. Bu üzvlərdə cinsiyyət hüceyrələrinin əmələ gəlməsi prosesinə qame-togenez deyilir. Bu hadisədə ən böyük sirr, cinsi hüceyrələrin orqanizmin cüzi hissəsini təşkil et-diyi halda (insanın yumurta hüceyrəsinin çəkisi 10-5 q, spermatozoidinki isə 10-9q), vali-deynlərin bütün əlamət və xüsusiyyətləri haqqında irsi məlumatın nəsildən nəslə necə ötürülməsidir. Cinsi hüceyrələrin inkişaf yolları və habelə heyvanlarda və bitkilərdə mayalanma prosesi müxtəlif olsa da, bütün hallarda onların əsasında eyni mexanizm-lər durur. Heyvan və bitki orqanizmlərinin cinsi hüceyrələrinin inkişafında ən xarakter proses-meyozdur. Meyoz. Qametogenez prosesində xromosom sayının iki dəfə azalmasına meyoz və ya reduksion bölünmə deyilir. Meyoz prosesi sayəsində mayalanmağa qabil cin-siyyət hüceyrələri əmələ gəlir və bunlarda xromosom sayı azalmış olur. Belə bir me-xanizm olmasa mayalanma prosesində əmələ gələn ilk rüşeymdə - ziqotda xromosom-ların sayı iki dəfə və gələcək nəsillərdə bu say dəfələrlə artardı. Təkamül yolu ilə qa-zanılmış meyoz mexanizmi nəsillərdə xromosom sayının sabitliyini təmin edir. 2.Meyoz I- mərhələri Meyozun mərhələləri. Heyvanlarda və bitkilərdə qametogenezi şərh etməzdən əvvəl bu prosesdə əsas rol oynayan meyozun mərhələləri ilə tanış olaq (şəkil 1). Cinsiyyət hüceyrələri inkişaf prosesində meyoza uğrayırlar ki, bu da iki bir-biri-nin ardınca gedən bölünmələrdən ibarətdir: birincisi reduksion, xromosomların iki də-fə azalması (hüceyrələr diploiddən haploid vəziyyətinə düşür); ikincisi-ekvasion (bəra-bərləşmiş), bu zaman hüceyrələrdə xromosomların sayı sabit qalır. 
Şəkil1 1.Meyozun sxemi. A və B homoloji xromosomlarının müxtəlif cütləri: 1 və 2 - qametlərin əmələ gəlməsində qeyri-homoloji xromosomlarının kombina-siyalarının iki mümkün variantı Meyoz tsikli bir sıra ardıcıl gedən mərhələlərdən ibarətdir. Bu zaman xromo-somlarda qanunauyğun dəyişmələr baş verir. Birinci bölünməyə aid olan mərhələləri rum rəqəmi- I ilə, ikinci bölünməyə aid olan mərhələləri isə - II ilə işarə edirlər. Profaza I -Leptonema, ziqonema, paxinema, diplonema, diakinez; Metafaza I, Anafaza I, Telofaza I, İnterkinez, Profaza II, Metafaza II, Anafaza II, Telofaza II.
Reduksion bölünməyə aid olan nüvənin dəyişkənlik tsikli profaza I-dən telofaza I-ə qədər, ekvasion bölünmə isə profaza II-dən telofaza Il-yə qədər davam edir. Şəkil 1-dən göründüyü kimi meyozun I-ci profazasında xromosomların qanunauyğun dəyişməsində aşağıdakı mərhələlər müşahidə olunur: leptonema, ziqonema, paxine-ma, diplonema, diakinez. Sonra sürətlə metafaza I, anafaza I , telofaza I mərhələləri baş verir. Leptonema. Profaza I leptonema mərhələsinin xarakter xüsusiyyəti ondan iba-rətdir ki, interfazada nüvənin torlu strukturu tədricən bir-birindən ayrılan incə tellərə çevrilir, bu xromosomlardır. Xromosomlar uzanır, hər biri incə tellərdən, xromonem-lərdən ibarət görünür. İşıq mikrosokopu ilə görünən tellərin sayı diploid olur. Elektron mikroskopu vasitəsilə leptonema mərhələsində hər bir xromosom telinin ayrılıqda ikiləşmiş vəziyyətdə olduğunu görmək mümkün olmuşdu, bu da onların, ikiləşməsinin hər interfaza mərhələsində baş verdiyini göstərir. Bu mərhələdə xromosomların lazımı qədər spirallaşmadığı və yarım tellərin bir-birinə sıx birləşmiş olmasının nəticəsində xromosomların ikiləşmiş təbiətli olmasını işıq mikroskopu ilə görmək mümkün olmur. Ziqonema. Bu mərhələdə homoloji xromosomlar bir-birinə yaxınlaşmağa baş-layırlar. Yaxınlaşma və ya cütləşmə uc hissələrdən (bəzən sentromerlərdən) başlayır. Bir nöqtədən başlayan yaxınlaşma tədricən xromosomun bütün boyu ilə gedir. Ho-moloji xromosomların bir-birinə yaxınlaşması prosesi konyuqasiya və yaxud sinapsis adlanır. Yaxınlaşmanın səbəbi hələlik müəyyənləşdirilməmişdir. Xromosomların me-yozun profaza mərhələsində davranışı mitozun profaza mərhələsindən prinsipial fərq-lənir, burada homoloji xromosomlar konyuqasiyaya uğramır. Paxinema. Homoloji xromosomların tam konyuqasiyası spirallaşmanın davamı ilə paralel gedir, bu zaman xromosomlar yoğunlaşır və qısalmış olur. Homoloji xromo-somlarda spirallaşma prosesi sinxron şəkildə gedir. Konyuqasiya etmiş iki homoloji xromosomlar bivalent adlanır. Hər bir homo-loji xromosomun iki xromatiddən ibarət olması aydın görünür. Bivalentləri əmələ gətirən homoloji xromosomların hər biri iki xromatiddən ibarət olub tetrada fiquru əmələ gətirir. Xromosomların incə quruluşunun öyrənilməsi üçün bu mərhələ ən əlverişlidir. Diplonema. Bu mərhələdə bir-biri ilə konyuqasiya etmiş homoloji xromosomlar əksinə, biri digərini sentromer hissəsindən itələməyə başlayır. Bu zaman qeyri-bacı xromatidlərin çarpazlaşmasından X-vari fiqurlar əmələ gəlir. Bunlar xiazm adlanır. Sinapsis və xiazmlar xromatidlərin homoloji sahələrində gen mübadilələrinin baş verməsinə səbəb olur ki, bu prosesi krossinqover adlandırırlar. Gələcək fəsillərdə bu məsələ haqqında ətraflı danışılacaq. Diakinez. Bu mərhələnin xüsusiyyəti-maksimal spirallaşmanın nəticəsində xro-mosomların kəskin qısalması və yoğunlaşması ilə xarakterizə olunur. Bivalentlər ay-rılır və hüceyrədə onların sayını hesablamaq olur. Onlar haploid saya bərabər olur. "Bu mərhələdə nüvənin membranı əriyir, nüvəciklər itir və axromatin tellər formalaşır. Bununla profaza I mərhələsi başa çatır. Sonra homoloji xromosomların sentromerləri ekvator lövhəsinə doğru istiqamətlənir, bu da metafaza I mərhələsinə uyğun gəlir. Anafaza I-də bivalentlərin homoloji xromosomları qütblərə çəkilir. Bunun nəticə-sində qız nüvələrdə xromosomların sayı iki dəfə azalır. Qeyd etmək lazımdır ki, hər bir bivalentin ata və anadan gəlmiş xromosomları eyni ehtimallılıqla bir-birindən asılı ol-mayaraq bu və ya digər qütbə çəkilə bilər. Lakin hər bir cütün homoloji xromosom-ları digər cütün xromosomlarına nisbətən özlərini sərbəst aparırlar. Bunun nəticəsində xromosomların müxtəlif kombinasiyası cinsi hüceyrələrdə mövcuddur. İlk dəfə 1917-ci ildə K.Karozes bir-birindən morfoloji fərqlənən (heteromorf) xromosomları olan çəyirt-kədə (Trimerotropis suffusa) meyoz prosesində sitoloji üsulla xromosomların bir-biri ilə sərbəst kombinasiyasını göstərmişdir. Sonralar bu hal bir çox canlılar üzərində təsdiq edilmiş və bir universal mexanizm kimi qəbul edilmişdir. Telofaza I-də qız hüceyrələrə hər cüt xromosomlardan bir tayı düşmüş olur. Bu hüceyrələrdən gələcəkdə qametlər əmələ gəlir və yarı, yəni haploid xromosom kom-pleksinə malik olur. Bu mərhələnin davam etmə müddəti çox qısa olur. Qeyd etmək lazımdır ki, te-lofaza I mərhələsindən sonra bəzi hallarda sitokinez, yəni sitoplazmanın bölünməsi, ikinci meyotik prosesdən sonra baş verir. Əgər birinci bölünmədən sonra sitokinez baş vermirsə, xromosomları haploid saya malik plan iki nüvə bir hüceyrədə qalır. İnterkinez. Meyozun I vo II bölünməsi arasında çox qısa sürən vaxt interkinez adlanır. İnterfazadan fərqli olaraq interkinezdə xromosomların ikiləşməsi və DNT-nin reduplikasiyası baş vermir. Artıq bu proses interfazada baş vermiş olur. Telofaza I-nin sonunda qız nüvələrdə xromosomlarda diferensiasiya getmədən profaza II, metafaza II, anafaza II və telofaza II mərhələləri adi mitoz prosesi kimi keçir. Meyozun I bölün-məsində xromosomların sayında kəmiyyətcə reduksiya baş verirsə, II bölünməsində isə keyfiyyətcə reduksiya getmiş olur. II bölünmənin II profazasında I-ci profazadan fərqli olaraq interfazasız xromatidlər özləri ikiləşmiş olur. II metafazada xromosomlar ekvatorial lövhədə yerləşir, bunların sentromerləri isə ekvator boyunca düzülür. II anafazada sentromerlər bölünür və bivalentin hər xro-matidi bir xromosom əmələ gətirir. Telofaza II-də xromosomların qütblərə çəkilməsi başa çatır və sitokinez başlanır. Beləliklə, meyozun birinci bölünməsində xromosomları haploid sayda olan iki nüvə əmələ gəlir; buna görə meyozun birinci bölünməsi reduksion adlanır. İkinci bö-lünmədə hər bir bacı nüvə yenə iki yerə bölünür, lakin bu bölünmədə qütblərə xromo-tidlərdən əmələ gələn xromosomlar çəkilir. Buna görə ikinci bölünmə. Mitoz bölünmədə olduğu kimi baş verdiyi üçün, bərabərləşmiş və yaxud ekvasion adlanır. Beləliklə, Meyoz prosesinə qədəm qoymuş hər bir hüceyrə iki bir-birinin ardınca gedən bölünmə nəticə-sində dörd haploid sayda olan hüceyrə əmələ gətirir. Meyozda orqanoidlərin hüceyrələrə bölünməsinə gəldikdə isə yəqin ki, mitozda olduğu kimi təsadüfi paylanır. Yüklə 2,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|