Geologiya fanlari universiteti

Sistematik (muntazam) xato biror obyektni bir necha marta o`lchaganda doimo bir xil ishora bilan bir xil miqdorda takrorlanaveradigan xatodir. Sistematik xatoning kelib chiqishiga o`lchash asbobining yetarli darajada aniq va to`g`ri bo`lmasligi, o`lchayotgan kishining shaxsiy xususiyatlari, tashqi muhitning ta`siri va boshqalar sabab bo`lishi mumkin. Bunday xatoni kamaytirish uchun har gal o`lchash asbobi sinchiklab tekshiriladi va ma`lum o`lchash usuli qo`llaniladi. Agar asbob hamisha bir xil xato ko`rsatadigan bo`lsa, o`lchash va hisoblash paytida asboblarning xatosini e`tiborga olish va olingan natijalarga tegishlicha tuzatish kiritish, shu yo`l bilan o`lchash xatoliklarini sistematik xatodan iloji boricha xoli qilish zarur.
30
UNIVERSITY OF GEOLOGICAL SCIENCES
Tasodifiy xato o`lchash natijalaridagi qo`pol va sistematik xatolar yo`qotilgandan so`ng qoladigan xatodir. O`lchash paytida tasodifiy xato ro`y berishi muqarrar, o`lchash paytida uni e`tiborga olib bo`lmaydi.
Biror obyektning haqiqiy qiymati ma`lum bo`lsa, bu obyektni o`lchash paytida ro`y bergan tasodifiy xatoni bilish uchun obyekt bir necha marta o`lchanib, olingan natijalarni, obyektning haqiqiy qiymatidan ayirish kerak, shunda har bir o`lchashdagi tasodifiy xato kelib chiqadi.
Masalan: obyektning haqiqy qiymati x bilan, uni o`lchab olingan natijalari l1, l2, l3…….ln bilan, har o`lchashdagi tasodifiy xatoni Δ1, Δ 2, Δ 3…… Δn bilan belgilasak, har bir o`lchashdagi tasodifiy xatolik quyidagiga teng bo`ladi:
l1-x= Δ1
l2-x= Δ2
l3-x= Δ3
………
ln-x= Δn
Obyekt bir necha marta o`lchanib, qo`pol va sistematik xatolardan xoli qilingandan so`ng ham o`lchash natijalari bir-biridan farq qiladi. Bu farq tasodifiy xatodan iborat bo`ladi.
31
UNIVERSITY OF GEOLOGICAL SCIENCES
O`rtacha xato. Hisoblab chiqiladigan haqiqiy tasodifiy xatoliklar (Δ1, Δ2, Δ3…… Δn) ning ishoralarini e`tiborga olmay tasodifiy xatolarning mutlaq miqdorlaridan hisoblab chiqarilgan o`rtacha arifmetik miqdor o`rtacha xato deyiladi. U quyidagi formula bilan topiladi:
U = =
O`rtacha kavadratik xato. Biror obyektning qanchalik aniq o`lchanganligiga baho berishda o`lchash natijalarining o`rtacha kvadratik xatosidan foydalaniladi. O`rtacha kvadratik xato m bilan, o`lchash natijalarining tasodifiy xatolari Δ1, Δ2, Δ3…… Δn bilan ifodalansa, o`rtacha kvadratik xato quyidagiga teng bo`ladi: