I mövzu: Mədəniyyətşünaslığın predmeti Plan: Mədəniyyətşünaslığın elm kimi formalaşması

Antik mədəniyyətin xüsusiyyətləri. Mədəniyyət dövrü b.e.ə. I minilliyin başlanğıcında Ellada və Kiçik Asiyada yunan polislərinin – şəhər-dövlətlərin meydana gəlməsilə başlamışdır. Bu dövrdə Yunanıstan və Romada maldarlıq, əkinçilik, metalın əldə edilməsi, sənətkarlıq, ticarət sürətlə inkişaf etməyə başlamışdı. Cəmiyyətin patriarxal qəbilə quruluşu suqut edir.

Uzun illər ərzində antik mədəniyyət mifologiyanın təsiri altında qalmışdı. Bundan başqa dağınıq qəbilələrin mifləri vahid dini-mifoloji sistemdə birləşir ki, bu da bütün antik dünyagörüşünün əsasına çevrilir.

Antik mədəniyyət b.e.ə. VIII – b.e.ə. V əsrləri əhatə edir. Bu dövrü də üç mərhələyə bölürlər: a) arxaik – b.e.ə. VIII – VI əsrlər; b) klassik – b.e.ə. V – VI əsrlər; c) ellin – b. e. ə. IV – I əsrlər.

Fəlsəfə və incəsənət yunan mədəniyyətinin balıca sahələrinə çevrilir. Onlar mifalogiyadan əxz olaraq onun (mifologiyanın) nümunələrindən istifadə edirlər. Mifologiyanın övladı olan qədim yunan fəlsəfəsi mifik təfəkkür tərzindən fərqli təfəkkürü formalaşdırdı. Mifoloji şüur təsvirlə kifayətləndiyi halda, fəlsəfi şüur sübut tələb edir. Fəlsəfi təfəkkür gerçəkliyi rasional yolla, abstrakt anlayışların köməyilə məntiqi mühakimələrlə izah etməyə çalışır. Fəlsəfə ilə yanaşı elmi biliklərin – astronomiya, riyaziyyat, biologiya, tibbin rüşeymləri inkişaf edir.

Qədim Yunan mədəniyyətində üç şəxsiyyət tipini, yaxud arxetipi ayırmaq olar. Bunlar qəhrəman, kölə və “qızıl aralıq”da duran insandır. Qəhrəmanlıq insanı azad edir. Antik dövrlərdə qəhrəman ən şərəfli şəxs idi. Heraklın, Axillesin, Prometeyin qəhrəmanlıqlarını yada salmaq kifayətdir. Qəhrəman nə sırf insan, nə də sırf tanrıdır. O, bu ikisinin arasında orta vəziyyəti tutur. Qəhrəman həmişə tanrının qohumu olur: o, ya öləri qadının tanrı ilə nigahından doğulmuş (Herakl), ya da ilahənin öləri kişidən dünyaya gətirdiyi (Axilles) şəxs olmuşdu. Öz möhtəşəmliyinə, müdrikliyinə görə qəhrəman allahlara tən ola bilir. Qəhrəmanın həyat və ölümü ilk növbədə özünü qurban verməsidir (Prometey). Qəhrəman çox zaman çar olur. Qəhrəmanlıq özünə tən rəqiblə təkbətək döyüşdən qələbə ilə ayrıldıqda əldə edilir.

Fərdiyyətçiliyin ikinci tipi – kölədir. Kölələr də insandır. Onlar allaha xidmət edirlər. Kölə olmaq alçaldıcıdır. Qədim Yunanıstanda kölə statusu sabit deyil. Aristotel yazır ki, kölə ər və uşaqlar kimi ailənin bir üzvüdür. Əgər belədirsə, kölə də insandır. Köləlik ona görə yaranır ki, qəhrəmanlıq var. Tale qarşısında onlar bərabərdir. Lakin qəhrəman taleyə qarşı dura bildiyi halda, kölə bunu edə bilmir.

Bu iki − kölə − qəhrəman qütbü arasında qızıl aralıqda duran insan tipi dayanır. O, özü haqqında belə deyə bilər: “Mən insanam və insana aid heç bir şey mənə yad deyil”. Yaxud: “Mən qəhrəmanam, amma əndazəsində; mən köləyəm, amma bir azacıq”. Onun səcdə etdiyi tanrılar – gündəlik həyat müdrikliyi və sağlam düşüncədir. Qızıl aralıqda duran insan taleyi ilə yola getməyə çalışır. Onun həyatı belə bir formul üzrə gedir: “nə qədər ki, mən varam – tale yoxdur, o gələndə isə mən olmayacağam”. Onun üçün tale ilə güləşmək istisnadır. O, bilir ki, talenin insanı kölə etmək bacarığı vardır. Ancaq bu o demək deyil ki, o, başını dəvəquşu kimi qumun içərisinə soxub yaşayır. O, xoşagəlməzliklər və təhlükələrə açıqdır, onda kişilik vardır. O, sakit, düşüncəli şəkildə yaşayır.