İk-dr-2002-0002 İnsani kalkinma poliTİkalari ve tüRKİye üzerine bir deneme hazirlayan: Mİne yilmazer danişman: prof. Dr. HaliL ÇİVİ aydin 2002

1.2. Ekonomik Büyüme ve İnsani Kalkınma

UNDP’nin 1990 yılında yayınladığı İnsani Kalkınma Raporu’nda insani kalkınma, insanların seçeneklerini genişletme süreci olarak tanımlanmaktadır. Ayrıca, bu raporda insanın kalkınmanın aracı değil, amacı olması gerektiği söylenmiştir. Bu söylemler, geleneksel büyüme merkezli kalkınma kavramını değiştirmektedir. Bu nedenle, ekonomiye tek yönlü çözümler sunan büyüme merkezli kalkınma kavramının eksiklerini gidermek amacıyla yapılan insani kalkınma tanımlaması çok önemlidir. Bu bağlamda, dünya çapında çeşitli tanımlamalar ve hesaplamalarla sistematik bir analiz gerçekleştiren ve 1990 yılından beri yayınlanmakta olan İnsani Kalkınma Raporları kalkınma ekonomisine yeni bir bakış açısı getirmiştir.

İnsanlar potansiyel kapasitelerle doğmaktadır. Kalkınmanın amacı tüm insanların kapasitelerini genişletecek bir çevre yaratmak ve günümüz insanlarının ve gelecek kuşakların olanaklarını artıracak bir ortam sağlamaktır. İnsani kalkınma, herkesin yaşam talebinin karşılanması konusunda evrenseldir. Servet insan yaşamı için önemlidir. Ancak, iki nedenden ötürü servet birikimi üzerinde yoğunlaşmak yanlıştır: Birincisi, servet birikimi bazı önemli insan tercihlerinin gerçekleştirilmesi fazla gerekli değildir. İkincisi, insan tercihleri ekonomik refahın dışında da genişletilebilir (UNDP, 1994: 13-5).

1990 yılı İnsani Kalkınma Raporu’nun genel mesajı şudur: Ulusal üretimde büyümenin temel insan amaçlarını karşılaması gerekmektedir. Önemli olan, farklı toplumlarda büyümenin insani kalkınmaya nasıl dönüştüğüdür. Bazı toplumlar, kişi başına düşük gelir düzeylerinde, yüksek insani kalkınmayı başarmışlardır. Diğer ülkeler ise, yüksek gelir düzeyi ve hızlı ekonomik büyüme ile aynı oranda bir insani kalkınmayı sağlama konusunda başarısızdır (Bhanoji Rao, 1991: 1451).

Ekonomik büyüme ve insani kalkınma süreçlerinin birbirinden tamamen ayrı olarak düşünülmesi mümkün değildir. UNDP (1996: 1)’nin İnsani Kalkınma Raporu’nda büyüme ve insani kalkınma, birinin amaç, diğerinin araç olması yerine, ikiz amaçlar olarak görülmektedir. Söz konusu raporda, “dengesiz kalkınma” tanımı şu şekilde yapılmıştır: “iyi büyüme, ancak çok küçük insani kalkınma ya da iyi insani kalkınma, ancak küçük ya da sıfır büyüme”. Bu öneriye göre, büyüme insani kalkınma ile yan yana, ancak, ayrı bir amaç olarak görülmelidir. Ekonomik büyüme ve insani kalkınma arasında iki yönlü bir ilişki vardır. Birinde ortaya çıkan iyileşme diğerine olumlu katkıda bulunmaktadır.

1.2.1. Ekonomik Büyümeden İnsani Kalkınmaya

Ekonomik büyümenin hızlanması, diğer bir deyişle GSMH’nın artması insani kalkınmaya katkıda bulunmaktadır. Ancak, ülkeler arasında karşılaştırma yapıldığında, aynı GSMH düzeyine sahip ülkelerde, refah dağılımının farklı olması nedeniyle insani kalkınma performanslarının farklılaştığı gözlenebilmektedir. Gelir dağılımının adaletsizliği, toplumların sosyal ve politik yapılarındaki farklılıklar, ekonomik büyümenin insani kalkınmaya olan etkilerini değiştirmektedir. Adil bir gelir dağılımı ile birlikte gerçekleşen ekonomik büyüme, sürdürülebilir insani kalkınmanın oluşmasını sağlayacak en etkin durumdur. Ancak, bazı ülkeler yeterli düzeyde ekonomik büyüme gerçekleştiremedikleri ve gelir dağılımları çok adil olmadığı halde, iyi planlanmış kamu harcamaları sayesinde, insani kalkınmada önemli ilerlemeler sağlayabilmişlerdir. Verimli sosyal politikalar ve harcamalar, ekonomik büyüme olmadan da insanların daha iyi yaşayabileceği ortamların yaratılmasında rol oynayabilir.

Ancak, ne yazık ki gelişmekte olan ülkelerin insani kalkınma konusunda iyi bir performans göstermeleri oldukça güçtür. Gelişmekte olan ülkelerde yaşanan birtakım darboğazlar ve olumsuzluklar, ekonomik, sosyal ve politik yapıyı negatif yönde etkileyebilmektedir. Dünyanın belli bölgelerinde, nüfusun hızla artması yoksul insan sayısını artırmaktadır. Benzer şekilde, gelişmekte olan ülkelerde savunma harcamaları büyük oranda artmaktadır. Bu ülkelerde, sanayileşmiş ülkelere göre savunma harcamaları üç kat daha fazladır (Hopkins, 1991: 1469). Gelişmekte olan birçok ülkede eğitim ve sağlık harcamaları, savunma harcamalarının oldukça gerisinde kalmaktadır. Nüfus artış hızı ve savunma harcamalarının bütçe içinde önemli bir yer tutmasının yanında, gelişmekte olan ülkelerin ödemeler bilançolarında ve devlet bütçelerinde ortaya çıkan açıklar iç ve dış borç gereksinimi doğurmaktadır. Uzun vadede bu borçların geri ödenmesinde birtakım sorunlarla karşılaşılmaktadır. Bu ülkelerde borç geri ödeme yükümlülüğü sosyal harcamaların geri planda kalmasına neden olmaktadır.

Bir ekonomide üretilen mal ve hizmet miktarındaki yükselme, söz konusu ekonomideki ortalama gelir düzeyinin artmasına yol açmaktadır. Gelir düzeyindeki artış kişilerin ortalama harcama kapasitesini yükseltmektedir. Harcamalardaki artışların insani kalkınma ile doğrudan ilişkisi olabilir. Çünkü, bireyler ek gelir kazancı ile insani kalkınmaya yönelik harcamalara (beslenme, eğitim, temiz su, kaliteli sağlık hizmetleri, kültür ve sanat harcamaları gibi) gelirlerinden daha büyük oranda pay ayırabilirler.

Ekonomik büyüme ile birlikte ekonomide yoksulluğun da azalması beklenmektedir. Ancak, azalmanın büyüklüğü gelirin dağılımına ve zaman içindeki değişimine göre çeşitlilik gösterebilmektedir. Büyümenin adil gelir dağılımına ve yoksulluğun azalmasına dönüşmesinin yolu, büyüme sürecinin doğasına bağlıdır. Ekonomik büyüme özellikle, istihdamı ve kırsal gelirlerdeki artışı temel almalıdır. Örneğin, üretim işgücü yoğun yapılıyorsa ve kırsal gelirler hızla artıyorsa, kent ağırlıklı ve sermaye yoğun büyümeye göre gelir dağılımı daha iyi hale gelir ve yoksulluk azalır ( Ramirez, 1997: 2-3).

İstihdam artışı ile gelir artışı arasında önemli bir ilişki vardır. Bazı ülkeler gelir artışı ile birlikte emek arzından daha hızlı bir istihdam artışı yaratırken, diğerlerinde daha yavaş bir artış ortaya çıkmıştır. Emek talebindeki artışı hızlandırmak için çeşitli öneriler getirilebilir. UNDP’nin 1996 yılı İnsani Kalkınma Raporu’nda, “hükümetler ve Bretton Woods kuruluşlarının enflasyon, GSMH büyümesi, kısa ve orta dönem reformları ve bütçe hedefleri yerine istihdam üzerine odaklanması gerektiği” söylenmiştir. Rapora göre, istihdam hedeflemesi yapılmalı ve ekonomi bu hedefe göre yönlendirilmelidir.

Ekonomik büyüme ile insani kalkınma arasında önemli bağlantılar olduğu gözlenmektedir. Ancak, bu bağlantılar otomatik değildir. Ekonominin yapısı, servetin dağılımı ve politika seçenekleri gibi birçok faktöre bağlıdır.

Şu koşullar geçerli olduğunda, GSMH ile insani kalkınma arasındaki ilişkiler daha güçlü olur (Ramirez, 1997: 7-8):

1. 
   Gelir daha adil dağıtılıyorsa ya da yoksulluk düzeyi daha düşükse,
   
2. 
   Gelir düzeyi veri iken hane halkı gelirinin daha fazlası insani kalkınmaya ayrılıyorsa,
   
3. 
   GSMH’nın daha büyük kısmı hükümet tarafından öncelikli sosyal harcamalara ayrılıyorsa,
   
4. 
   Sivil toplum örgütlerini ilgilendiren sosyal sermaye yardımları daha etkili ise,
   
5. 
   İstihdamı yükseltici ve işsizliği azaltıcı ekonomi politikaları uygulanıyorsa.
   

1990 yılına ait İnsani Kalkınma Raporu’nda, ülkeler bazında yapılan analizlere bağlı olarak üç tip ülke olduğu gözlenmiştir: Bostwana, Kosta Rika, Malezya, Kore ve Sri Lanka gibi sürdürülebilir insani kalkınmanın yaşandığı, Şili, Çin, Kolombiya, Jamaika, Kenya ve Zimbabwe gibi bozuk insani kalkınmanın yaşandığı ve Brezilya, Nijerya ve Pakistan gibi başarısız insani kalkınmanın yaşandığı ülkeler. Bu analiz sonrasında aşağıdaki sonuçlara ulaşılmıştır (Bhanoji Rao, 1991: 1452-3):

1. 
   Ekonomik büyüme gelirin adil dağlımı ile birlikte ortaya çıkarsa, sürdürülebilir insani kalkınma daha etkili olur (Kore gibi)
   
2. 
   İyi bir büyüme oranı ya da adil bir gelir dağılımı olmasa bile, eğitim, sağlık gibi alanlara iyi planlanmış hükümet harcamaları gerçekleştiren ülkeler insani kalkınmada önemli ilerlemeler kaydedebilirler (Bostwana, Malezya, Sri Lanka gibi).
   
3. 
   Ekonomik büyüme uzun dönemde sürdürülebilir insani kalkınma süreci için gereklidir, ancak, bu ortamda insani kalkınma bozulabilir.
   
4. 
   Adil olmayan gelir dağılımının ve düşük düzeyde sosyal harcamaların olduğu bir durumda, ekonomik büyüme insani kalkınma sürecinin oluşmasına olanak tanımaz.
   

1990 yılı İnsani Kalkınma Raporu aynı zamanda, sağlık, eğitim, temiz su ve sosyal hizmetler gibi alanlarda yapılan hükümet sosyal harcamalarının GSMH’a oranına bakarak, politikaları düşük, orta ve yüksek düzeyde şeklinde tanımlamıştır. Sosyal harcamaların GSMH’a oranı düşük düzeyde %6, orta düzeyde %6-10 ve yüksek düzeyde ise %10’dan fazladır (Bhanoji Rao, 1991: 1453).

Çizelge 2. Seçilmiş Ülkelerde İnsani Kalkınma ve Kişi Başına Gelir Trendi

	İnsani Kalkınma Endeksi (HDI)					Kişi Başına Düşen GSYİH (1995 $) (GDP)
Ülkeler	1975	1980	1985	1990	1998	1975	1980	1985	1990	1998
Kanada	0.865	0.880	0.902	0.925	0.935	14,535	16,423	17,850	19,160	20,458
Norveç	0.853	0.872	0.883	0.895	0.934	19,022	23,595	27,113	28,840	36,806
ABD	0.862	0.882	0.894	0.909	0.929	19,364	21,529	23,200	25,363	29,683
Avustralya	0.841	0.858	0.870	0.884	0.929	14,317	15,721	17,078	18,023	21,881
Japonya	0.849	0.874	0.888	0.904	0.924	23,296	27,672	31,588	38,713	42,081
İngiltere	0.837	0.845	0.854	0.874	0.918	13,015	14,205	15,546	18,032	20,237
Fransa	0.844	0.860	0.872	0.892	0.917	18,730	21,374	22,510	25,624	27,975
İtalya	0.825	0.843	0.853	0.875	0.903	11,969	14,621	15,707	18,141	19,574
İspanya	0.814	0.834	0.850	0.870	0.899	10,040	10,512	10,943	13,481	15,644
İsrail	0.802	0.823	0.841	0.856	0.883	10,620	11,412	12,093	13,566	15,978
Singapur	0.725	0.756	0.785	0.823	0.881	8,722	11,709	14,532	19,967	31,139
Yunanistan	0.798	0.819	0.839	0.849	0.875	8,302	9,645	10,005	10,735	12,069
Portekiz	0.733	0.756	0.783	0.813	0.864	6,024	7,193	7,334	9,696	11,672
Arjantin	0.781	0.795	0.801	0.804	0.837	7,317	7,793	6,354	5,782	8,475
Şili	0.702	0.736	0.753	0.780	0.826	1,842	2,425	2,345	2,987	4,784
Meksika	0.687	0.731	0.749	0.757	0.784	3,380	4,167	4,106	4,046	4,459
Bulgaristan	-	0.760	0.781	0.782	0.772	-	1,329	1,553	1,716	1,372
Rusya	-	0.804	0.814	0.812	0.771	2,555	3,654	3,463	3,668	2,138
Venezüella	0.714	0.729	0.736	0.755	0.770	4,195	3,995	3,357	3,353	3,499
Brezilya	0.639	0.674	0.687	0.706	0.747	3,464	4,253	4,039	4,078	4,509
Sri Lanka	0.612	0.648	0.676	0.699	0.733	382	452	536	590	802
TÜRKİYE	0.590	0.614	0.651	0.683	0.732	1,898	1,959	2,197	2,589	3,167
Çin	0.518	0.548	0.584	0.619	0.706	138	168	261	349	727
Mısır	0.430	0.478	0.529	0.570	0.623	516	731	890	971	1,146
Zimbabwe	0.519	0.546	0.606	0.599	0.555	686	638	662	706	703
Bangladeş	0.329	0.348	0.381	0.412	0.461	203	220	253	274	348
Nijerya	0.317	0.373	0.388	0.411	0.439	301	314	230	258	256
Etiyopya	-	-	0.265	0.287	0.309	-	-	91	100	110
Sierra Leone	-	-	-	-	0.252	316	320	279	279	150

Kaynak: UNDP, Human Development Report 2000, s.178-181.

Çizelge 2’de seçilmiş bazı ülkelerin insani kalkınma göstergeleri ile kişi başına gelir düzeyleri yıllara göre karşılaştırılmıştır. Ülkelerin her iki göstergede yıllara göre ilerleme kaydettiği gözlenebilmektedir. Bu durumda, insani kalkınma ve kişi başına gelir arasında güçlü bir korelasyon olduğundan söz edilebilir. Rakamlar her ikisinin de birbirine bağlı ve birbirini destekleyen etkenler olduğunu göstermektedir.

Örneğin, Türkiye’nin 1975 ve 1998 yılları arasındaki insani kalkınma ve kişi başına gelir performansı grafikte gösterilecek olursa, her iki göstergenin de yıllar itibariyle ilerlediği, ancak, HDI artış hızının daha yavaş olduğu söylenebilir. Yalnız, burada Türkiye açısından önemli bir durumu vurgulamakta yarar vardır. UNDP’nin (2001: 142) İnsani Kalkınma Raporu’nda, 1999 yılı için yapılan dünya çapındaki bir sıralamaya göre, Türkiye’nin kişi başına gelir düzeyi ile HDI’ne göre yapılan sıralama arasındaki fark –21’dir. Sonuç olarak, Türkiye’nin gelir konusunda gösterdiği başarıyı insani kalkınma konusunda yaratamadığı gözlenmektedir. Türkiye kişi başına reel GSYİH düzeyine göre yapılan sıralamada 162 ülke arasında 61. ülke iken, insani kalkınma sıralamasında 21 sıra aşağıya düşmekte ve 82. sırada yer almaktadır.

Şekil 2. Türkiye’nin İnsani Kalkınma ve Kişi Başına Düşen GSYİH Trendi

Kaynak: UNDP, Human Development Report 2000, s.178-181’dan alınan verilerle hazırlanmıştır.

1.2.2. İnsani Kalkınmadan Ekonomik Büyümeye

Ekonomik büyümedeki artışın, yukarıda vurgulanan koşulları oluşturduğunda, insani kalkınmayı artıracağını beklemek mümkündür. Bu bağlamda, ekonomik büyüme ve insani kalkınma arasında bir bağlantı olduğu söylenebilir. Diğer taraftan, insani kalkınmaya yapılan yatırım da ekonomik büyümeyi canlandırabilecektir. İnsana yapılan yatırım, onların daha sağlıklı, iyi beslenmiş ve eğitilmiş hale gelmesine yol açabilir. Böylece, insanların yeteneklerindeki, yaratıcılıklarındaki ve verimliliklerindeki gelişmeler ekonomiyi olumlu yönde etkilemektedir. Eğitim tek başına ekonominin yapısını değiştirememektedir. Buna karşılık, insanlarda davranış değişikliği yaratarak, üretim aşamasında verimliliği artırmaktadır. Diğer taraftan, iyi eğitim almış, nitelikli işgücünün teknik yenilikler yaratması ve ekonominin tüm sektörlerinde yeni teknolojinin kullanılmasıyla üretim artışının sağlanması mümkündür. Toplumun eğitim düzeyi yükseldikçe, ekonomik performansı belirleyici karar mekanizmaları içinde yer alanların niteliklerinin artması söz konusu olabilir.

Eğitim yanında sağlık sektörüne yapılan yeni yatırımlar, insanların ve özellikle, yoksulların daha iyi beslenme ve hastalıklardan korunma şansına erişmesine yardımcı olur. Toplumun daha sağlıklı bireylerden oluşması genel olarak verimliliğinin de yükselmesine yol açacaktır. Kalkınma literatüründe eğitimin etkileri çok daha fazla vurgulanmaktadır. Bununla birlikte, kanıtlar verimliliğin, formal bir okullaşmadan çok, sağlık ve beslenme nedeniyle artacağını göstermektedir (Ramirez, 1997: 11). Sağlıklı, ancak, okuryazar olmayan bireylerin üretimdeki verimliliklerinin yükselmesi ve bireysel kazançlarının buna bağlı olarak artması olasıdır.

İnsani kalkınmaya yapılacak yeni bir yatırım sürecinde dikkat edilmesi gereken, bu yatırımın ülkedeki insanlar arasında eşit bir şekilde dağılımıdır. Genelde geleneksel karar mekanizmaları, sosyal hizmetler kapsamında kamu harcamaları arasındaki önceliklerin belirlenmesinin ötesine pek geçememektedir. Yeni yatırımın görece daha zengin ya da daha özgür sınıfa yapılması “insanların seçeneklerinin genişletilmesi” amacına ters düşmektedir (Ravallion, 1997: 631).

UNDP’nin 1996 yılında yayınladığı İnsani Kalkınma Raporunda, insani kalkınma ve ekonomik büyüme arasındaki bağlantı şu şekil yardımıyla açıklanmıştır.

Şekil 3. Ekonomik Büyüme ve İnsani Kalkınma

İNSANİ KALKINMA

Kapasiteler (Çalışanlar, Çiftçiler, Girişimciler ve Yöneticiler)

İstihdam

Üretim, AR-GE ve Teknoloji

Üretim ve İhracat Bileşimi

EKONOMİK BÜYÜME

Sosyal Sermaye ve Toplumsal Organizasyonlar

Temel Sosyal Harcamalar

Hükümet Politika ve Harcamaları

Hane Halkı Faaliyetleri ve Harcamaları

Özel ve Kamu Kaynaklarının Dağılımı

İstihdam

Kurumlar ve Hükümet

Hane Halkının Temel Gereksinim Harcamaları

Kaynak: UNDP, Human Development Report 1996, s.68.

Şekil 3’de yer alan bilgiler doğrultusunda, insani kalkınmanın ekonomik büyümeyi artırabilmesi için aşağıdaki koşulların yerine getirilmesi gerektiği söylenebilir (Ramirez, 1997: 14):

1. 
   Ekonominin gereksinimlere yönelik olarak ayarlanmasını sağlayacak olan eğitim sistemi iyileştirilmelidir.
   
2. 
   Ekonomideki yatırım oranı yükseltilmelidir.
   
3. 
   Uygulanmakta olan ekonomi politikası daha başarılı bir hale getirilmelidir.
   
4. 
   Sosyal sermaye kalitesinin daha destekleyici olması sağlanmalıdır.
   
5. 
   Gelir dağlımı daha adil olmalıdır.