İk-dr-2002-0002 İnsani kalkinma poliTİkalari ve tüRKİye üzerine bir deneme hazirlayan: Mİne yilmazer danişman: prof. Dr. HaliL ÇİVİ aydin 2002

2.3. Endekslerin Bileşenleri

Bir toplumda yaşayan bireylerin yaşam standardını ve dolayısıyla o toplumun yaşam kalitesini ölçmek için yalnızca bir değişkenin kullanılması bizi doğru sonuca götürmeyebilir. Büyüme merkezli yaklaşımlarda kullanılan GSMH büyüme oranı ve kişi başına gelir düzeyi, söz konusu toplumun ekonomik performansı ile ilgili bir bilgiye sahip olmamızı sağlamaktadır. Ancak bu değişkenlerle, toplumun sosyal ve politik yaşamı arasında direk ve otomatik bir ilişkiden söz etmek her zaman mümkün değildir.

Son yıllarda kalkınma ekonomisi literatüründe, kalkınma performansının ölçümü için, ekonomik, sosyal ve politik değişkenler bir arada incelenmeye çalışılmaktadır. YYE’nde de gerçekleştirilmeye çalışılan budur. YYE üç ayrı endeksin ortalamasından ibarettir: Ekonomik, Sosyal ve Politik Endeks.

Ş
Gelir Endeksi

Yatırım Endeksi

İhracat Endeksi

Dış Borç Endeksi

İthalat Endeksi

Kişi Başına Reel GSYİH (SGP $)

Yurt İçi Yatırımlar/GSMH

Toplam İhracat Gelirleri/GSMH

Toplam Dış Borç

/GSMH

Toplam İthalat Giderleri

/GSMH

İşsizlik Endeksi

İşsizlik Oranı

Bağımlılık Endeksi

Demografik Bağımlılık Oranı
ekil 24. Ekonomik Endeks

Şekil 25. Sosyal Endeks

Sağlık Endeksi

Eğitim Endeksi

• 
  Doğumda Yaşam Beklentisi
  
• 
  Kişi Başına Düşen Doktor Sayısı
  
• 
  Kamunun Sağlık Harcamaları
  

• 
  Yetişkin Okuryazar Oranı
  
• 
  Bileşik Okullaşma Oranı
  
• 
  Kamunun Eğitim Harcamaları
  

Ş
İnsan Hakları Endeksi

Çalışma Koşulları Endeksi

Parlamento Endeksi

• 
  BM’in İnsan Hakları Sözleşmelerini Onay Durumu
  

• 
  ILO’nun Sözleşmelerini Onay Durumu
  

• 
  Kadınların Parlamentodaki Sandalye Sayısı
  

ekil 26. Politik Endeks

Uluslararası sosyo-ekonomik performansın ölçümünde altı kriter vardır:

1. 
   Kalkınmanın yalnızca bir kalıbı olduğu düşünülmemelidir.
   
2. 
   Spesifik toplumların değerlerini yansıtan standartlardan kaçınılmalıdır.
   
3. 
   Girdiler değil, sonuçlar ölçülmelidir.
   
4. 
   Sosyal ürünlerin dağılımı gösterilebilmelidir.
   
5. 
   Kuruluşu kolay ve kapsamı basit olmalıdır.
   
6. 
   Uluslararası karşılaştırmaya açık olmalıdır (Morris, 1979: 21).
   

Bu bağlamda, YYE hesaplanırken yukarıdaki kriterlere uygun bir analiz gerçekleştirilmeye çalışılmıştır. YYE’ni oluşturan üç ayrı endeksin hesabında 16 bileşen kullanılmıştır. Bu bileşenlerin ortak özellikleri şunlardır:

1. 
   16 bileşenin seçiminde uluslararası standartlara uygunluk temel alınmıştır. Uluslararası düzeyde her bileşenle ilgili verilere, özellikle, Dünya Bankası’nın yayınladığı yıllık Dünya Kalkınma Raporu’ndan (World Development Report) ulaşmak mümkündür. Üç endeksin hesabında kullanılan bileşenler değişik toplumlar ve kültürler arasında farklılık göstermemektedir. Özellikle, ekonomik ve sosyal veriler ülkelerin refah düzeylerinin göstergesi olarak daha önce kullanılmış ve genel olarak kabul görmüş verilerdir. Yalnızca Politik Endeksin bileşenlerinde uluslararası somut verilere ulaşmak güç olduğu için genel olarak fikir verebilecek göstergeler kullanılmıştır.
   
2. 
   Endeks hesabında kullanılan göstergeler farklı ülkeler ve kültürler arasında karşılaştırma yapmaya açıktır. Veriler tüm dünyanın gelişmişlik ölçütü olarak kabul edebileceği değerlerdir. Bu nedenle, ülkeler arasında karşılaştırma yapmak mümkün olabilir.
   
3. 
   Analize dahil edilen göstergeler, kaynakların bireyler ve toplumlar arasındaki dağılımını göstermek amacıyla kullanılmıştır. Göstergeler, kaynakların nasıl kullanıldığı ve bu kaynakların doğrudan kalkınma olarak nitelendirilebilecek değerlere yönlendirilebilme başarısını göstermektedir. Aynı zamanda, bireysel iyileşmelerin göstergesi olan bileşenler seçilmeye çalışılmıştır.
   
4. 
   Gösterge seçiminin ve endeks hesabının basit, anlaşılabilir ve uygulanabilir özelliğe sahip olmasına özen gösterilmiştir. Ölçümde UNDP’nin endeks hesabı temel alınmıştır. Bu ölçümde HDI hesabından farklı olarak Ekonomik, Sosyal ve Politik Endeks ayrımı yapılmış ve her üç alanda gelişmişliğin ölçütü olarak, çok önemli olduğu düşünülen ve insani kalkınma hesabına dahil edilmeyen bazı göstergeler ilave edilmiştir.
   
5. 
   YYE’nin üç ayrı endeksten oluşmasının amacı her üç alandaki kalkınma performansının karşılaştırılması olanağını yaratmaktır. Kalkınmanın yalnızca bir boyutta (örneğin, yalnızca ekonomik) ya da yalnızca iki boyutta (örneğin, yalnızca ekonomik ve sosyal) incelenmesinin eksikliği üzerinde durulmuştur. Gelişmişlik söz konusu üç alanda birden iyileşme demektir. Aynı zamanda, bu ölçümün farklılığı, bu üç alanın her biri için zamana ve mekana göre uluslararası karşılaştırma yapabilme olanağını tanımasıdır.
   
6. 
   Ölçümlerin ekonomik, sosyal ve politik alanların yalnızca bir boyutu ile ilgili olmamasına çalışılmıştır. Örneğin, bir ülkenin ekonomik gelişmişliğinin hesaplanmasında kişi başına gelir düzeyinin yanında, o ülkenin GSMH’ından yatırımlara aktarılan pay da kullanılabilir. Aynı zamanda, dış borç yükü nedeniyle ekonomik, sosyal ve politik alana aktarılamayan kaynaklar, ülkenin kalkınma düzeyinin yükselmesini engellemektedir.
   
7. 
   Hesaplanan her üç endeksin ve kullanılan her göstergenin uluslararası karşılaştırmalara uygun olmasına çalışılmıştır. Sonuçların uluslararası alanda zaman ve mekan farklılıklarını ortaya çıkarmasına özen gösterilmiştir. Ölçüm, bir zaman boyutu içinde değerlerin olumlu ya da olumsuz değişiminin izlenebilmesine olanak tanımaktadır. Aynı zamanda, hesaplanan endekslerin sonuçlarına göre ülkeler arasındaki ya da bir ülkenin kendi içinde bölgeler ve bireyler arasındaki gelişmişlik düzeyinin ölçümünü yapmak mümkündür.
   
8. 
   Kullanılan göstergelerin dünyada her kültürün kullanabileceği teknik tanımlamalara ilişkin olmasına çalışılmıştır. Örneğin, yurt içi yatırımların GSMH’ya oranı ya da kamu harcamalarından eğitime ayrılan pay, tüm dünya ülkelerinde yıllık istatistikler içinde yer alan ve tüm ülkelerde aynı anlamda kullanılan ölçümlerdir. Göstergelerin her biri gelişmişliğin bir ölçütü olarak kabul edilmekte ve bunun anlamı kültürler arasında farklılık göstermemektedir.
   

Bu çalışmada, belli kriterlere uygun ölçümler yapılmaya çalışılmıştır. Temel amaç, gerek sosyal gerek bireysel gelişmişlik düzeyini yansıtabilecek bir hesaplama gerçekleştirmektir. Bu nedenle, ekonomik, sosyal ve politik gelişmişlik düzeyleri önce ayrı ayrı hesaplanmış ve daha sonra üçünün bir arada ele alındığı yeni bir üçlü endeks, YYE oluşturulmuştur. YYE, tarihsel bir çerçevede incelenebildiği gibi, ülkeler arasındaki farklılıkları ortaya çıkarmak için de kullanılabilmektedir.

Hesaplamalarda HDI’nin ölçümü temel alınmıştır. Elde edilen sonuçlar, insani kalkınma sıralaması ile karşılaştırılmıştır. Böylece ölçümdeki farklılığı ve tutarlılığı izlemek mümkün olacaktır.

Bu araştırmada uluslararası tanımlamalardan ve gelişmişlik ölçütlerinden yola çıkılmıştır. Uluslararası karşılaştırmalarda UNDP’nin ve Dünya Bankası’nın istatistiklerinden yararlanılmıştır. Buna rağmen sağlıklı verilere ulaşma konusunda birtakım güçlüklerle karşılaşılmıştır. Özellikle, Politik Endeks konusunda somut verilere ulaşmak çok güç olduğu için, gösterge seçiminde önemli kısıtlar söz konusu olmuştur.