İk-dr-2002-0002 İnsani kalkinma poliTİkalari ve tüRKİye üzerine bir deneme hazirlayan: Mİne yilmazer danişman: prof. Dr. HaliL ÇİVİ aydin 2002

2.7. Endekslerin Hesaplanması ve Elde Edilen Sonuçların Değerlendirilmesi

Bu analizde, YYE ulusal ve uluslararası düzeyde olmak üzere iki farklı boyutta hesaplanmıştır. Uluslararası hesaplama 1999 yılı için seçilmiş 32 ülke için, ulusal hesaplama ise Türkiye’de 1985-1999 dönemi için gerçekleştirilmiştir. Bu bölümde yapılan hesaplamalar ve elde edilen sonuçlar açıklanmıştır.

2.7.1. Türkiye’nin 1985-1999 Dönemine İlişkin Endeks Hesapları ve Elde Edilen Sonuçların Değerlendirilmesi

Türkiye’de son 15 yıllık süreci değerlendirmek için, bu döneme ait 16 gösterge ile hesaplanan YYE, insani kalkınma yaklaşımları çerçevesinde değerlendirilmiştir. Bu çalışmada, yalnızca 1985-1999 dönemindeki kalkınma performansı değerlendirilmiştir. Analizde kullanılan verilerin betimleyici istatistikleri (ortalama ve standart sapmaları) Ek-9’da verilmiştir. Söz konusu yıllar arasında insani kalkınma yönünden en yüksek değerler ithalat (0.7040) ve yatırım (0.6317) alanlarında görülmüştür. En düşük değerler ise, ILO sözleşmelerini onay durumu (0.2443) ve kadın parlamenter sayısında (0.2917) ortaya çıkmıştır.

Maksimum ve minimum değerler söz konusu dönem içinden seçilmiştir. Değerlendirmenin tutarlı olmasını sağlamak için Türkiye’nin 15 yıllık dönemdeki HDI yeniden hesaplanmıştır.

2.7.1.1. Türkiye’nin 1985-1999 Dönemine İlişkin İnsani Kalkınma Endeksinin Hesaplanması ve Elde Edilen Sonuçların Değerlendirilmesi

Türkiye’de 1992 yılından itibaren, UNDP öncülüğünde Ulusal İnsani Kalkınma Raporları hazırlanmıştır. Ulusal raporlarda, Türkiye’de iller ve bölgeler itibariyle insani kalkınma performansları değerlendirilmeye çalışılmıştır. Söz konusu raporlarda HDI yanında iller ve bölgeler itibariyle Toplumsal Cinsiyete Bağlı Kalkınma Endeksi, Toplumsal Cinsiyeti Güçlendirme Endeksi ve İnsani Yoksulluk Endeksi değerleri sunulmuştur.

Bu kapsamda hazırlanan son rapor, 2001 Ulusal İnsani Kalkınma Raporu’dur. Bu raporun ana amacı, ulusal kalkınma politikalarının oluşturulması ve izlenmesi amacıyla uluslararası karşılaştırmaya olanak veren yeni ölçümler sunmaktır (UNDP, 2001(b): 1). 2001 Ulusal İnsani Kalkınma Raporu’nda, 1965-1998 yılları arasında Türkiye’deki insani gelişme süreci değerlendirilmeye çalışılmıştır.

Çizelge 53. Türkiye’nin İnsani Kalkınma Endeks Trendleri, 1965-1998

Yıllar	Yaşam Beklentisi Endeksi	Eğitim Endeksi	GSYİH Endeksi	HDI
1965	0.467	0.503	0.345	0.438
1970	0.518	0.549	0.372	0.480
1975	0.570	0.592	0.455	0.539
1980	0.615	0.628	0.520	0.588
1985	0.650	0.682	0.586	0.639
1990	0.688	0.715	0.642	0.682
1995	0.718	0.755	0.672	0.715
1998	0.738	0.763	0.696	0.733

Kaynak: UNDP, İnsani Kalkınma Raporu Türkiye 2001, s.6.

Türkiye 1970’lerde düşük insani kalkınma kategorisinden 1980 yılından itibaren orta insani kalkınma kategorisine geçmiştir. Türkiye’nin HDI, 1965 yılından 1998 yılına kadar 0.295 değerinde artış göstermiştir (Çizelge 53). Türkiye bu performansı ile en hızlı ilerleyen ülkeler arasında yer almaktadır (UNDP, 2001(b): 7). Üç endeksin aritmetik ortalamasından oluşan HDI’ndeki bu önemli artış büyük oranda gelir endeksinden kaynaklanmaktadır. Gelir Endeksi 1965-1998 yılları arasında iki kat artış göstermiştir (Çizelge 53).

Çizelge 54. Türkiye’de Bölgelere Göre İnsani Kalkınma Endeksi

Bölge	1975	1997	Değişim
Marmara	0.627	0.801	0.174
Ege	0.573	0.757	0.184
İç Anadolu	0.549	0.736	0.187
Akdeniz	0.528	0.713	0.185
Karadeniz	0.504	0.694	0.190
Güneydoğu Anadolu	0.447	0.612	0.165
Doğu Anadolu	0.446	0.612	0.166
Türkiye	0.530	0.720	0.190

Kaynak: UNDP, İnsani Kalkınma Raporu Türkiye 2001, s.21.

Türkiye’de insani kalkınma performansının, bölgeler itibariyle önemli oranda farklılık gösterdiği Çizelge 54’den gözlenebilmektedir. Marmara, Ege ve İç Anadolu Bölgelerinde HDI, ortalamanın oldukça üzerinde iken, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde önemli oranda altındadır. 1975 ile 1997 yılları arasındaki değişim incelendiğinde, benzer şekilde, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinin başarı gösteremediği görülmektedir (Çizelge 54).

Bu analizde, Türkiye’nin 1985-1999 dönemindeki insani kalkınma performansı değerlendirilecektir. Söz konusu yıllardaki yaşam beklentisi, eğitim ve gelir göstergeleri kullanılarak, Türkiye’nin HDI yeniden hesaplanmıştır. Hesaplama UNDP’nin yöntemine uygunluk göstermektedir. Ancak, maksimum ve minimum değerler 1985-1999 döneminden alınmıştır.

Şekil 27. Türkiye’nin 1985-1999 Döneminde İnsani Kalkınma Trendi

Kaynak: Çizelge 55’den alınan verilerle hazırlanmıştır.

Türkiye’nin HDI’nde, 1989 ve 1992 düşüşleri dışında genel bir yükselme görülmektedir (Şekil 27). Türkiye için hesaplanan yeni HDI 1985 ve 1999 yılları arasında 0 ile 1 arasında değerler almıştır. En düşük performansın gösterildiği yıl olan 1985 yılında HDI’nin değeri 0’dır. 1999 yılında ise 0.982’ye kadar yükselmiştir.

Çizelge 55. Türkiye’nin 1985-1999 Yılları İtibariyle İnsani Kalkınma Endeksi

Yıllar	Yaşam Beklentisi Endeksi	Eğitim Endeksi	Gelir Endeksi	HDI
1985	0.000	0.000	0.000	0.000
1986	0.118	0.183	0.105	0.136
1987	0.216	0.212	0.258	0.229
1988	0.314	0.199	0.314	0.276
1989	0.118	0.214	0.350	0.227
1990	0.529	0.385	0.512	0.475
1991	0.569	0.497	0.553	0.540
1992	0.627	0.600	0.311	0.513
1993	0.667	0.604	0.768	0.680
1994	0.824	0.679	0.690	0.731
1995	0.882	0.769	0.784	0.812
1996	0.941	0.797	0.882	0.874
1997	0.980	0.830	0.995	0.935
1998	0.980	0.923	1.000	0.968
1999	1.000	0.982	0.962	0.982

Kaynak: DİE ve DPT yayınlarından ve Uluslararası İnsani Kalkınma Raporlarından yararlanılarak hazırlanmıştır. Ayrıntılı bilgi Ek 1,2 ve 3’de yer almaktadır.

HDI 1985 yılından itibaren artış göstermiş ve 1988 yılında 0.276’ya yükselmiştir. Ancak, 1989 yılında önemli bir düşüş ortaya çıkmıştır ve endeks değeri 0.276’dan 0.227’ye azalmıştır. 1989 yılı sonrasında artış devam etmiştir. Yalnızca 1992 yılında 0.513’e kadar düşmüştür (Çizelge 55).

1989 yılındaki düşüş, yaşam beklentisindeki azalmadan kaynaklanmaktadır. Diğer taraftan, 1989 yılında bir önceki yıla göre eğitim ve gelir endeksinde yükselme ortaya çıkmıştır. 1989 yılından 1991 yılına kadar tüm bileşenlerde artış olmuştur. Ancak, bunlar arasında en önemli yükselme Gelir Endeksinde görülmüştür. Çizelge 55’de görüldüğü gibi, Gelir Endeksi 1989 yılında 0.350 iken, 1991 yılında 0.553’e yükselmiştir.

1992 yılında HDI 0.540’dan 0.513’e düşmüştür. Ortalama bir değer olan HDI’ndeki azalma Gelir Endeksindeki düşüşten kaynaklanmıştır. 1992 yılında Yaşam Beklentisi ve Eğitim Endeksi artarken, Gelir Endeksi 0.553’den 0.311’e kadar azalmıştır (Çizelge 55). Türkiye’de kişi başına düşen reel GSYİH 1991 yılında 4,822 $’dan 1992 yılında 4,105 $’a düşmüştür (Ek 1).

1992 yılından itibaren 1999 yılına kadar her üç bileşende artış görülmüştür. Yalnızca kişi başına düşen reel GSYİH ve dolayısıyla Gelir Endeksinde, 1992 ve 1999 yıllarında bir miktar düşüş ortaya çıkmıştır. Buna karşılık, 1992-1999 yılları arasında HDI sürekli, ancak, giderek azalan oranda yükselmiştir.

Son 15 yıllık dönemde Türkiye’de HDI’nde önemli miktarda bir artış kaydedilmiştir. Yaşam beklentisi 1985 yılında 64 yıl iken 1999 yılında 69.1’e, yetişkin okuryazar oranı 1985 yılında %77.3 iken 1999 yılında %84.5’e, bileşik okullaşma oranı %47.3 iken 1999 yılında 61.6’ya ve kişi başına düşen reel GSYİH 1985 yılında 3,340 $ iken 1999 yılında 6,326 $’a yükselmiştir (Ek 1-2-3). Söz konusu dönemde Türkiye’nin insani kalkınma performansındaki iyileşmenin en önemli nedeni gelir düzeyindeki yükselmedir. Buna karşılık, eğitim endeksini oluşturan göstergeler incelendiğinde, Türkiye’nin başarısız olduğu görülmektedir. Örneğin, orta düzey insani kalkınma kategorisinde yer alan toplam 77 ülke içinde okuryazarlık oranları Türkiye’den düşük olan yalnızca üç ülke (Suudi Arabistan, Libya ve Moritanya) vardır. Benzer şekilde, okullaşma oranı Türkiye’den düşük olan tek ülke Suudi Arabistan’dır (UNDP, 2001(b): 2).

Türkiye’nin insani kalkınma performansında, 15 yıl içinde yalnızca iki yıl hariç sürekli artış ortaya çıkmıştır. Bu artış, Türkiye’nin uyguladığı insani kalkınma politikalarının önemli boyutta istikrarı sağlamaya yönelik olduğunu göstermektedir. Ancak, yine de HDI’ndeki yükselmeye genel olarak sosyal göstergeler yerine gelir düzeyindeki artışın neden olduğu söylenebilir.