İrade hüRRİyeti ve imam maturiDİ 4

III

İTİKADI MEZHEPLERDE HÜRRİYET VE İRADE PROBLEMİ

A. Hicrî Dördüncü Asra Kadar Is-lamda Hürriyet ve irâde Problemi:

Kaza ve kader konusunda Hz. Peygamberin münakaşa­ları yasaklayıcı tutumu karşısında sahabe-i kiram da aynı davranışı benimsemişler ve hicrî birinci asır bu hava içinde geçmiştir. İslâm toplumunun çoğunluğu içinde Kaderiyye-nin pek sesi çıkmamıştır. Müslümanların saf îmanlarının .kuvveti onları peygamberlerinin yolunda devam ettirmiştir. Bunun için onlar müteşabih âyetler ve kader mevzuunda en muhafazakâr tutumu tercih etmişler Rasulûllah (s.a.) in menettiği fikir tartışmaları ve yorumlardan kaçınmışlar­dır.⁴⁰⁰

Onların bu konudaki tavırları «takdis, tasdik, aczi iti­raf, sükût, imsak, keff, teslim»⁴⁰¹ formülü ile ifade edilmek­tedir. Hicri ikinci asırdan itibaren belirli hüviyetler iyi e iti­kadı mezhepler kurulmaya başlamış ve bunlar meseleleri ke­lam platformunda akademik münakaşalar şeklinde ele .al­mışlardır. Ana hatlarıyla görüşlerini izah edeceğimiz İslâm âlimleri bu tarihten itibaren iki asırlık bir zaman, dilimi için­de yine guruplara ayrılmış ve meselenin tabiî neticesi ola­rak birbirlerini red ve cerh eden görüşlere sahip olmuşlar­dır.

Mezhep temsilcileri durumunda olan zevatın görüşlerini izaha geçmeden önce Rasulûllah (s.a.)m ve sahâbe-ı kiram (r.a.)ın tavrını devam ettiren ve bununla birlikte bu konu­da azçok birşeyler söylemiş olan «selef» in görüşlerini akset­tirmekte fayda mülahaza ediyoruz. ⁴⁰²

1. Selefe Göre Hürriyet ve îrâde Problemi:

Selefin hürriyet, ve irâde problemini ele alış tavrını ka­za ve kader konusundaki tutumu ile görmüş bulunmaktayız. Bununla birlikte bu konudaki itikatlarının ne olduğunu tes-bit edebilmek için bazı yan başlıklarla ve görüş sahipleri­nin isimlerini de zikrederek vermeyi uygun buluyoruz. ⁴⁰³

a) Kulların Fiilleri :

Selef, kulların fiillerinin, hayır olsun şer olsun, Allah tarafından yaratıldığını ve bunun fertlerin yaratılışına uy­gun olarak cereyan ettiğini kabul etmektedir.

îmâm-ı A'zam Ebû Hanîfe (150/767) ye îmânın ne ol­duğu sorulduğunda şu cevabı vermiştir: «Tek olan ve şeriki de olmayan Allah'tan başka hiçbir ilah bulunmadığına şe-hadet etmendir. Yine, onun meleklerine, kitaplarına, pey­gamberlerine, cennet ve cehennemine, kıyametine, hayrına ve şerrine de şehadet etmendir. Ve yine, Allah'ın amelleri hiç kimseye tefviz etmediğine (bırakmadığına), insanların ise ne için yaratıldılarsa o istikamette, kaderlerinin istika­metinde, olacaklarına da şehadet etmendir».⁴⁰⁴

Bu cevaptan açıkça anlaşıldığı gibi, îmâm-ı A'zam muh­temelen bunları cennet için yarattım da onlar cennet ehline uygun amelleri işlerler onları da cehennem için yarattım, cehennem ehline uygun ameller işlerler.⁴⁰⁵mealindeki hâdis-i şerife işaret etmektedir. (Bu hadis için 167. sayfadaki metin ve izahata, kaynakları için de 26 nolu dip­notuna bakınız).

Kuvvetle muhtemeldir ki Kaderiyyenin anladığı tarzda­ki mutlak tefviz ihtimalini ortadan kaldırmak için îmâm-ı A'zam ilk bakışta insana hiç serbest hareket imkânı tanıma­yan «mutlak kaderci» (fatalist), «mutlak cebir» gibi görü­nen bu reaksiyoner cevabı vermiştir. Fakat meseleyi insanın fiillerindeki sorumluluğu açısından ele aldığı zaman bu gö­rüş ortadan kalkmaktadır. Nitekim «el-Fıkhu'l-ebsat»ı riva­yet eden râvî Ebû Mutî 'Hakem b. 'Abdullah el-Belhî (199/ 814) şöyle demektedir;

«Dedim ki, eğer biri, Allah teâlâ kullarını (şerri yarat­mak suretiyle) günah işlemeğe zorlamıştır da onları işledik­leri günahtan dolayı azaba tabi tutuyor değildir, derse biz ne cevap veririz? Ebû Hanîfe bana cevaben şöyle dedi: «Ona şöyle sor: Kul kendine fayda yahut zarar verebilir mi? Eğer, hayır veremez. Çünki tâat ve ma'sıyet haricinde kul fayda ve zarar konusunda cebir altındadır, derse, bu sefer, Allah şerri yaratır mı? diye sor. Evet, derse ilk görüşünü terket-miş olur? Hayır, derse, «Yarattığı şeylerin şerrinden-sabahın rabbine sığınırım de»⁴⁰⁶ mealindeki âyeti inkâr ettiği için küf-retmiştir. Çünki Cenâb-ı Hak şerrin de yaratıcısı olduğunu haber vermiştir. ⁴⁰⁷

îmâm-ı A'zam'm bu cevabı dikkatle incelenirse, kulun kendisine fayda ve zarar getiren fiilin yine Allah tarafından yaratıldığı görüşünde olduğu sonucuna varılabilir. Kulun diğer fiilleri gibi bu fiilini de yine Cenab-ı Hak yaratmakta­dır. el-Fıkhu'1-ekber'de bunu açıkça ifade etmektedir:

«Kulların hareket ve sükun olarak ne fiili varsa hepsi de gerçekte onların «kesb»teridir. Yaratıcısı ise Allah teâlâdır. Bu fiillerin hepsi, Allah'ın meşîeti, ilmi, kazası ve kaderiyle meydana gelir».⁴⁰⁸

Nitekim kulların fiillerini Allah'ın yarattığı konusunda selef fikir birliği içindedir. İmâm Buhârî (Muhammed b. îs-mâ'îl, 256/870) kulların fiilleri konusunda Cehmiyye'yi red için yazdığı eserde, kulların fiillerinin Allah tarafından ya­ratıldığını açıkça ifade etmektedir. ⁴⁰⁹Bu görüşünü «Allah her yapanı ve yaptığı şeyi yaratır» mealinde Huzeyfe (r.a.) den naklettiği ve bu hâdis-i şerifin vürudu sırasında saha­benin okudukları «Allah sizi ve amellerinizi de yarattı»⁴¹⁰ mealindeki âyet-i kerîmeye istinad ettirmektedir. ⁴¹¹ Fiilleri Allah teâlâ tarafından yaratılan kullar acaba bu fiilleri yapacak güce sahip midirler sorusu akla gelebilir. ⁴¹²

b) İstitâat:

îmâm-ı A'zama göre «kesb» den ibaret olan kulun fiili" için yeterli kudreti, gücü, «el-istitâ'a» sı vardır. ⁴¹³ Bu istitâat kulun hem ma'sıyet ve hem de tâat işlemesine imkan veren bir güçtür. ⁴¹⁴ Bu gücü Allah teâlâ kulda yaratır ama ma'sı-yette değil de⁴¹⁵ tâatte kullanmasını emreder. ⁴¹⁶ îşte kul bu gü­cünü tâat veya ma'sıyet cihetlerinden hangisine sarfettiyse bu sarfından dolayı sorumlu tutulur⁴¹⁷

îmâm-ı A'zanVm bu istitâat anlayışından aynı gücün fiilin hem işlenmesi hem işlenmemesi yahut fiilin çeşitli al­ternatiflerle işlenmesi için geçerli olduğu hususu, kulda bir tercihin ve bu manada bir irâdenin bulunduğu manasına da alınabilir. Bununla beraber kulun meşîeti konusunda daha farklı ifadeler görmekteyiz. ⁴¹⁸