İrade hüRRİyeti ve imam maturiDİ 4

c) Aristo:

îlkçağ düşüncesinin İslâm dünyasında en büyük tesiri icra etmiş bulunan temsilcisi şüphesiz Aristoteles (384-322) dir. Selanik yakınlarındaki Stageiros'lu olan Aristo, Make­donya kırallarının hekimliğini yapan bir ailenin çocuğudur, 'Doğup yetiştiği bu çevre onu tecrübî araştırmaya ve müs-bet ilme karşı önceden hazırlamıştır. ⁵⁵Atina'ya gelerek Ef­lâtun'un talebesi olmuştur. Eflâtun'un ölümünden sonra bü­yük şöhret kazanmış olan Aristo ortaya koyduğu felsefe ile kendisinden önceki gelişmeyi, bir araya toplayarak daha da ileriye götürmüş, çağının bütün bilgisini kucaklayan bir sis­tem meydana getirmiştir. Bu sistem «hakikat sevgisinin kav­rayıcı, kritik bir zekânın oluşturduğu büyük ölçüde bir ilim yapısıdır. Bu sistem, bilginin hemen her kolu ile uğraşır. Hepsine karşı derin bir anlayış gösterir. Kavrayış ve ilgisi­nin genişliği bakımından Aristo, Eflâtun'dan daha ileridir. Çünki Eflâtun felsefesinde amprik araştırmanın, tabiat ilmlnin yeri azdır. Aristo'da ise bütün Yunan ilmi âdeta canlı bir bütün olmuştur. Bundan dolayı ikibin yıl sürece «filozof» denince, doğuda olsun, batıda olsun, hep Aristo anlaşılmış­tır»⁵⁶

Aristo'nun hürriyet telâkkisini anlayabilmek için onun hareket, mekân ve zaman anlayışını bilmekte zaruret vardır.

Aristo'ya göre değişmeye tâbi olan her varlıkta iki da­hilî prensip vardır. Bunlardan birisi «imkân» yahut «güç», ötekisi de bu imkânın gerçekleşmesi, yahut «fiibdir. ⁵⁷Bir gücün bir fiil haline geçmesi, değişme olduğu kadar, bir ha­rekettir. Hareketin zıddı ise ya bir zıt harekettir veya sü­kûndur. Yani hareket yokluğudur. Hareket maddedeki mev­cut kuvvetin fiile geçmesidir. Harekette, hareket bitmediği müddetçe şekil değiştirme tam değildir. Başka bir ifadeyle, hareket tamamlanmamış fifildir, fiil ise tamamlanmış bir harekettir. ⁵⁸

Aristo metafiziğinde hareketin zaman bakımından bir başlangıcı yoktur. Hareket, varlığın kendisi gibi öncesizdir

(kadîm). Ancak varlıktaki hareketin sebebinin gösterilmesi gerekir. Bu hareketin sebebi de, formun madde üzerindeki Stesiridir. Bir yandan maddede bir suret (form) kazanmak meyli vardır, öbür yandan surette de bir gayeye doğru hareket etme gücü vardır. Ama suret, daha yüksek bir sureti karşısında yine maddedir. Böylece scnsuzluğa doğru uzayıp gider. ⁵⁹

Bu sonsuzluğu kabul etmek mecburiyeti vardır. Çünkü Aristo'ya göre hareket mahiyet itibariyle sürekli (continue) dir. Bunun sebebi de onun bir zamanda ve bir mekânda vukuf bulan failinin bir tek olmasıdır. Hareketin bu sonsuzluğunu Aristo, başlangıçsız olmasını ve sonunun bulunmamasını yine hareket mefhumundan çıkarır. Zira hareketin bir yerde belli bir zamanda başladığını kabul etmek, onun sonsuzluğunu kabul etmemek manasına gelir. Çünki o, hareketten önce bir zaman kabul etmenin, ilk hareketten önce eşyaya mence farz ve kabul etmek demek olacağına inanır. Böyle birşey kabul edildiği takdirde ilk hareketi veren'«ilk muhar­rik» ve «ilk hareket» in ortaya çıkışı izah edilemeyecektir.⁶⁰

Hareket kavranmak isteniyorsa suretler dizisinde (ha­reket sebepleri zincirinde) kendisi mutlak suret olan ve ar­tık hareket etmeyen ama bütün hareketlerin ilk sebebi olan bir prensip kabul etmek gerekir. Bu prensip «ilk muharrik» (proton kinoun) dir. Kendisi hareketsizdir. Maddede «kendi­sine müteveccih suret kazanma meyli» ni uyandırır. Meka­nik bir sebep değil, gâî bir sebeptir. Çünkü maddeyi bir ga­yeye (telos) göre suret kazanmak için uyarır. ⁶¹

Aristo, hareketi maddenin kemal gayesine ulaşmak için en önemli araç ve varlığının gerçekleşmesi için elde ettiği di­namizm olarak görmektedir. ⁶²

Kaliteye, miktara ve mekâna göre olmak üzere üç çeşit hareket vardır. Keyfiyet değişmesi ((başkalaşma hareketi» dir. Miktara tesir eden hareket, ((çoğalma» «azalma», «büyüme» «küçülme» hareketidir. Mekâna göre hareket ise «yer değiş­tirme» hareketidir. ⁶³

Yer değiştirme hareketinin de nevileri vardır: Gökler âleminde dairevî hareket, cisimler âleminde ise düz hareket vardır. Dairevî hareketler ebedî ve ezelîdir. ⁶⁴ Hareketlerin il­ki, en mükemmeli, tek, sonsuz, basit ve kesintisiz olanıdır. ⁶⁵

Düz hareketler de üç çeşittir: Kasrî, tabiî, iradî ha­reket.

Kasrî hareket, yayla fırlatılan okun hareketi, tabîî hareket, taşın yere düşmesi, ateşin (ısının) yükselmesi, irâdîf' hareket ise canlıların hareketidir.⁶⁶

Yer değiştirme hareketi mekân ve zaman içinde oluşur. O halde mekân nedir?

Aristo'ya göre mekân «kuşatan cisimle, kuşatılan, yanf yer değiştirme hareketiyle hareket kazanan cismin sınırıdır.» ⁶⁷

Aristo'ya göre boşluk (halâ) yoktur. Çünki boşlukta hareket ve sükûn imkânsızdır. Bu durumda mekân hareketin} bir şartıdır. Hareketin diğer şartı ise zamandır.

Aristo'ya göre zaman, bölünebilir birşey olduğuna göre| dış âlemde vardır. Bu da reel olarak eşyanın değişmesinden; ve hareketinden çıkmaktadır. «Biz hareketi idrak etmekle' zamanı idrak ederiz. Zira karanlıkta kalıp hiçbirşey hisset1? mediğimiz zaman şayet ruhta bir hareket meydana gelirse^ derhal aynı anda bir zaman geçmiş olur. Aksine bir zamaii; geçmiş göründüğünde, eş zaman olarak bir hareket de meyj dana gelmiş olur. Buradan da zamanın hareketin bir parçası olduğu neticesi çıkar. ⁶⁸

Aristo'ya göre «biz sadece zamanla hareketi değil» ayni zamanda hareketle de zamanı Ölçeriz, zira zaman, hareketi, hareket de zamanı tayin eder.» ⁶⁹

Aristo, realist bir zaman anlayışı sergilemekle birlikte ruh-zaman münasebetlerini açıklarken sübjektif bir zaman anlayışı göstermektedir. Esas meselenin ruh olmadan zama­nın olamıyacağı meselesi olduğunu ifade etmektedir. Zaman, hareketin Ölçüsü, öncelik-sonralık bakımından bir sayısı ol­duğuna göre Aristo için «sayacak kimse bulunmazsa, sayıla­cak birşey ve sayı da olmayacaktır.» Zira sayı ancak sayan için var olduğundan zaman da ancak ruh-şuur için var olr' çaktır. Dolayısıyla ruh olmayınca zaman da olmayacaktır. ⁷⁰

Ruh canlı varlıklara canlı dedirten şeydir. Aristo'da «en-tellekya» adını almaktadır. Nebatî ve insanî ruh olmak üzere üç kademesi vardır. Nebatî ruh, bitkilere mahsustur. Besle­yici, büyütücü vasfı vardır. Hayvani ruh, bunlara ilâve ola­rak duyarlık ve hareket ettiricilik vasıflarını da taşır. İnsani ruhta ise bütün bunlara ilâveten akıl denilen idrak ve dü­şünme kabiliyeti de vardır. Akıl, başlangıçta kuvve halinde­dir, sonradan fiil haline geçer. Kuvve halindeki akla «passif akıl», tecrübelerle olgunlaşıp kemâle erdikten sonraki haline ise «aktif akıl» adını vermektedir.⁷¹

Aklın insan ruhunda bulunması, onu hayvanla ilâhî var­lık arasında mutavassıt bir varlık yapar. Duyarlılığıyla, ha-fızasıyla, idrakiyle, insan hayvanın aynıdır. Akıl ile ilâhî var­lığa benzemektedir. ⁷²

İnsanın hürriyetini onun iradî hareketlerinde aramak lâzımdır. İnsan aklının kuvveden fiile geçmesi iradî hareket­leri doğurur. Aklın, biri «fiil» (icra) öteki de «düşünme» olan iki ayrı davranışı ile bir yandan ahlâk tutumunun bir yandan da düşünmenin olgunluğu olarak kendini gösterme­si, yine bunlara ait iki çeşit fazilet olarak ortaya çıkar. Ah­lâkî faziletler, irâdenin eğitilmesiyle oluşurlar. Bu eğitim sa­yesinde insan doğru görüşlere dayanarak «fiil» e alışır. Ah­lâkî faziletler insana pratik akla uymak, yani kararlarında doğru bir görüşe dayanmak kabiliyetini kazandırırlar. Aristo burada «fazilet bilgidir» diyen Sokrat'dan ayrılmaktadır. Yalnız, Aristo burada irâdenin bilgi karşısında bağımsız ol­duğunu ileri sürmüyor. Ancak akıl bilgisinden doğan bir fii­lin, bilginin eksikliğinden doğan bir istekten «kendiliğin­den» daha güçlü olduğu düşüncesini de benimsemiyor. Ona göre tecrübe bunun tersini gösteriyor. Bundan dolayı insan alıştırmalarla kendine hâkim olmayı Öğrenebilmelidir. Ancak iradesini eğitmekle insan kuvvetli isteklerine karşı durabilir. Her durumda aklın gösterdiğini yapabilir. ⁷³

Ahlâkî faziletler için umumî olarak «yatkınlık», alışkanlık ve «doğru görüş» (phronesis) gereklidir. Bu çeşit fazilet­lerin özü de fiilde «doğru olan orta yol»u bulmaktır. Bu ise zihinle irâde arasındaki ahenk ve dengedir. Bütün faziletler için umumi bir prensip olan bu «doğru olan orta yol»u bul­mak demek şu demektir: Arzu ve şehvetlerimiz bizi hep kötü olan aşırılıklara doğru itip sürüklerler. Bu arada «doğru gö­rüş» bize iki aşırılığın ortasındaki doğruyu, ifrat ile tefritin ortasını buldurur. Ve doğruyu yapa yapa edinilen alışkanlık da hep bu «öoğru orta»yı bulacak gibi irâdemizi ayarlar.⁷⁴

însanın hürriyeti, iradeli hareket etmesidir. Bu ise dış bir tesirin etkisinde kalmadan hareket etmek demektir. İrâ­de ise seçme gücüdür. Seçme, bir dış tesirin etkisinde kalma­dan, bizim gücümüz içindedir. Şu halde Aristo, hürriyeti, ha­reket prensibinin kendimizde olması, dıştan gelmemesi ola­rak temellendirmektedir. ⁷⁵

Halbuki daha önce de belirttiğimiz gibi hareket, zaman ve mekân sınırları içinde cereyan etmektedir. «İlk muhar-rik»in verdiği hareketle maddenin kemâl gayesine ulaşması için bir vasıtadır, varlığının gerçekleşmesi için elde ettiği bir dinamizmdir. Bu manâda hareketin bir gâî sebebe bağlı ve onunla şartlı olduğunda tereddüt yoktur. O halde iradî ha­reketin realist bir açıdan bakıldığında hürriyetinden söz et­menin imkânsızlığı ortadadır. Nitekim bu yüzdendir .ki Aris­to da hürriyeti, hareket prensibinin kendimizde olması gibi bir telâkkiyle insanın içinde, sübjektif bir varlık olarak de­ğerlendirmiş, insanın dışında bir hürriyet gerçeği arama­mıştır. ⁷⁶