İSLÂm prensipleri ansiklopediSİ

1784- Mantıkta istidlal: Doğru farz ve kabul edilen kaziyeler (hükümler) esas alınarak bir netice çıkarmayı temin eden aklî muhakemedir.

İstidlalin üç şekli vardır: l-Ta’lil (Fr.deduction: dedüksiyon) 2- İstikra (Fr. induction: endüksiyon) 3- Temsil (Fr. analogie: analoji)

1785- Ta’lil: Bir veya birkaç kaziye esas alınarak bunlara göre zaruri bir netice çıkarmaktır. Bir kaziyeden netice çıkarmaya örnek: “Madde yer kapla­yan şeydir” kaziyesini doğru kabul eden kimse bu kaziyeden şu zaruri neti­ceyi çıkarır: “O halde yer kaplamıyan madde değildir.” Yahut: “O halde madde olmıyan yer kaplamaz.” İki kaziye esas alınarak yapılan ta’lile örnek: “Her mütegayyir hâdistir”, “Her hâdis olan halk edilmiştir” kaziyelerine doğru kabul eden kimse bunlardan şu zaruri neti­ceyi çıkarır: “Öyle ise her mütegayyir halkedilmiştir.”

1786- Ta’lilde doğru farz ve kabul edilen kaziyeye “mebde” (c. mebadi) denir. Ta’lildeki neticenin doğruluğu ve zarureti, mebde veya mebadiye bağ­lıdır. Bunlar doğru değilse, netice de doğru olmaz. Mebde veya mebadi, küllî hükümlerdir. Bunların doğruluğundan nasıl emin olunabilir? Bu mevzu, ilimde usul (metod) me­selesine; felsefede “bilgi nazariyesi”ne girer. Mantık ise, mebdenin doğruluğu du­rumunda neticenin doğruluğu için uyulması icab eden kaideleri tesbit eder.

1787- Ta’lilin hususi bir hali “kıyas”tır.

Kıyas, İslâm mantıkçıları tarafından umumiyetle şöyle tarif edilegelmiştir: “Kı­yas, kaziyelerden mürekkep bir delildir ki her ne vakit o kaziyeler teslim olunsa, on­dan bizzat diğer bir kaziye lâzım gelir.”Bugünkü ifade ile kıyası şu şekilde tarif ede­biliriz: Kıyas, doğru kabul edilen en az iki kaziye esas alınarak bunlara bağlı zaruri bir netice çıkarmaktır.

1788- Kıyaslar ihtiva ettikleri kaziyelerin sayısına göre iki kısma ayrılır: l-Kıyas iki mebde ve bir neticeden yani üç kaziyeden ibaretse, basit kıyas olur. 2-Mebdeler ikiden fazla olup, bunlara istinaden netice çıkıyorsa, yapılan kı­yas “mürekkep kı­yas”tır. Kıyasların ihtiva ettiği mebde kaziyeleri “kaziye-i hamliye” veya “kaziye-i şartiye” olabilir. Buna göre de basit kıyasın iki şekli ortaya çıkar: l- iki mebdei ka­ziye-i hamliyeden yapılmışsa “basit iktiranlı kı­yas” olur.2-. kıyasın mebdei olan ka­ziyelerden en az biri veya ikisi şartlı ka­ziye ise yapılan kıyas “kıyas-ı istisnaî” olur.

Eski mantıkçılar mebdeleri kaziye-i hamliye (yüklemli kaziye) olan ikti­ranlı kı­yas üzerinde çok durmuşlardır. Kaziye-i hamliye demek, bir mevzu ile ona dair bir sıfat (mahmul, yüklem) ile yapılan kaziye demektir. Meselâ “dünyü yuvarlaktır” ya­hut “dünya döner” gibi.

1789- Gelişigüzel iki kaziye mebde olarak alınıp basit bir kıyas yapılmaz. Basit iktiranlı bir kaziyede üç terim bulunur. Bu terimlere “hadd” denir. Haddler şümul derecesine ve mebde olan kaziyelerdeki yerine göre yani ka­ziyede mevzu veya mahmul oluşuna göre üç isim alır. Meselâ “fani” “insan” ve “Farabi” olmak üzere üç terim alalım ve bunları ikişer ikişer birleştirerek önce iki mebde teşkil edelim ve bunlardan bir netice çıkaralım. “Her insan fanidir.” “Farabi insandır”. Mebde ola­rak alınan bu iki kaziyeden şu zaruri netice çıkar: “O halde Farabi de fanidir.”

Neticeyi teşkil eden kaziyede mevzu olan terim “Farabi” “hadd-i asgar” (küçük terim), aynı kaziyenin mahmulü olan “fani” terimi “hadd-i ekber” (büyük terim) adını alır. ilk iki mebdekaziyede müşterek olan “insan” terimi de “hadd-i evsat” (orta terim) ismini alır. Dikkat edilirse büyük terim olan “fani” terimin şümulü (kaplamı) “insan” teriminin şümulünden daha geniştir ve bu sebeble “hadd-i ekber” olmuştur. Nitekim “fani” terimine insanlar dahil olduğu gibi başka varlıklar da da­hildir.

1790- Kıyasta “hadd-i vasat” (Orta terim) mebde olarak alınan kaziye­lerde bu­lunur, neticede bulunmaz. Bu bir kaidedir. Basit kıyaslar, orta teri­min mebdedeki yerine göre dört şekil alır:

l- Orta terim ilk kaziyede mevzu, ikinci kaziyede mahmul durumunda ise kıyas “birinci şekil kıyas” olur. Misalimizde olduğu gibi (Her insan fanidir, Farabi insan­dır.)

2- Hadd-i vasat her iki kaziyede mahmul vazifesinde olabilir; bu takdirde kıyas, “ikinci şekil kıyas” olur. Bu kıyas şeklinde neticeler daima menfi çıkar. Misal: “Hiç­bir hayvan akıllı değildir” V”Her insan akıllıdır” kaziyelerinden çıkan netice: “Hiç­bir insan hayvan değildir” kaziyesidir. “Akıllı”, “hadd-i evsat” olup mebde olarak alınan iki kaziyede “mahmul” vazifesindedir.

3- İlk kaziyelerde mevzu müşterek alınabilir. Bu takdirde kıyas, “üçüncü şekil kıyas” olur. Misal: “Her mü’min Allah’ı sever.” “Bazı mü’minler zen­gindir.” Mebde olarak alınan bu iki kaziyeden çıkan netice: “Bazı zenginler Allah’ı sever.”

4- Mebde olarak alınan iki kaziyenin müşterek terimi birinci kaziyede mahmul, ikinci kaziyede mevzu vazifesinde ise, kıyas “dördüncü şekil kıyas” olur Misal: “Hiçbir faizci haramdan kaçmaz.” Bazı faizciler zengindir.” Bu iki kaziyeden çıkan netice: “Bazı zenginler haramdan kaçmaz.

1791- Basit kıyasların kaziyeleri küllî, cüz’î, müsbet veya menfi olabilir. Bir kazi­yenin başında “her, bütün hiçbir” sözleri bulunuyorsa veya kaziye zımnen bu ma­nayı taşıyorsa “kaziye-i külliye” (küllî kaziye) olur. Kaziyeninbaşında “bazı, enaz, biri, bir kısım” gibi sözler bulunuyorsa kaziye “kaziye-i cüz’iye” olur. Kaziyenin mevzuu tek varlığı gösteriyorsa”kaziye-i hususiye” veya “kaziye-i şahsiye” adını alır. Kaziyenin mahmulü “değil” eki almışsa veya bu manaya gelen bir biçimde ise ka­ziye “menfi” olur. “Domuz eti yenmez” “Domuz eti helal değildir” gibi. Dikkat edilirse kaziyenin müsbet veya menfiiliği daha çok şekle tabidir. Aynı bir mana müsbet bir ka­ziye ile ifade edilebilir: “Domuz eti haramdır.” Kaziyenin mahmu­lünde tas­dik ifade eden şekilde bir terim bulunuyorsa kaziye “müsbet” olur. Burada aslolan şekildir, mana değildir. Misal: “Farabi yaşamıyor” menfi bir kaziye­dir.”Farabi ölmüştür” müsbet bir kaziyedir.

1792- Mebde olarak alınan kaziyelerden biri veya ikisi şartlı kaziye ise, kıyasın “istisnaî kıyas” olduğu söylemiştik. Bu çeşit kıyasta netice kaziyesi şeklen mebdede varsa, kıyas “istisna-i müstakim” adını alır. Eğer netice, mebdenin nakizi ise kıyas “istisna-i gayr-ı müstakim” adını alır. Misaller: “Allah’ı seviyorsanız resulüne tabi olursunuz.” “Allah’ı seviyorsu­nuz.”Bundan netice çıkıyor ki “Resulüne tabisiniz.” Bu bir istisna-i müsta­kim kıyastır. “Allah’ı seviyorsanız resulüne tabi olursunuz.” “Resulüne tabi değilsiniz.” Bundan netice çıkıyor ki, “Allah’ı sevmiyorsunuz.” Bu, “istisna-i gayr-ı müstakim” kıyastır.

1793- İstidlalin ikinci şeklinin “istikra” olduğunu söylemiştik. İstikra, cüz’î kazi­yeleri esas alarak küllî bir netice çıkarmaktır. Bu netice zaruri değil­dir. Çünki küllî netice, mebde olarak alınan cüz’î hükümlere de olur. Eğer sadece mebdede zikre­dilen cüzi hükümlere şamil olsaydı, istikra zaruri olurdu; fakat bu durumda söz bir tekrardan başka bir şey olmazdı.

Bunu izah için ilk örneğe dönelim. “Her insan fanidir” kaziyesini ele ala­lım. Bu küllî kaziyenin doğruluğunun delili nedir? Bu kaziye, bir kıyasın za­ruri neticesi mi­dir? Şimdi bunu inceleyelim. Biz ölen insanları müşahede edi­yoruz. Müşahedemiz münferid ve cüz’îdir. Ali öldü, Veli öldü, diyoruz. Bu cüz’î kaziyelerin sayısını ço­ğaltabiliriz. Fakat bunların yekûnü “bütün insan­lar” değildir. Geçmiş ve gelecek bütün insanları müşahede etmiş değiliz. Buna rağmen cüz’î müşahedelerimizi ifade eden cüz’î hükümleri esas alarak küllî bir netice çıkarıyoruz:”Bütün insanlar fanidir” diyoruz Bu küllî hüküm, mebde olarak aldığımız cüz’î hükümleri aşmaktadır. Şu halde bu hüküm, mebde olan cüz’î hükümlere göre zaruri bir netice değildir. Ancak muhtemel bir neticedir. İşte bunun gibi “tecrübe ve müşahedeye dayanarak elde edilen cüz’î kaziyeleri küllî bir kaziye altında toplayıcı umumi bir netice çıkarmaya “istikraî istidlal” denir. Hâdisat âlemine ait küllî kaziyeler, bu çeşit istidlalin netice­sidir. Tecrübe ve müşahedeye istinad eden maddi ilimler, netice istih­salinde bu metodu kullanır. İstikra, hâdiselerin sebebini bulmaya yarıyan bir istidlaldir. Netice, mebde olarak alınan cüz’î kaziyelerden zaruri olarak çık­mamasına rağmen kat’i imiş gibi kabul edilmesinin sebebi, “determinizm” denilen bir küllî kaidenin kabul edil­mesidir. Kâinatta bir nizam vardır. Bu nizamda”şartlar aynı olunca aynı sebeblerden aynı neticeler meydana gelir.” Yani şimdiye kadar böyle olmuş, bundan sonra da böyle olacaktır, demektir. Fakat hâdiselerin değişmez nizamda aynen de­vamını kim garanti edebilir? Allah’ın iradesinden başka hiçbir kuvvet bunu temin edemez. Şu halde inançsız bir kimse, gelecekten emin olamaz ve şüpheci olmaya mahkûmdur.

1794- İstikraî istidlal olmadan ta’lil ve kıyas da olamaz. Çünkü kıyasta delil ola­rak alınan mebadi yani esas kaziyeler ya bir tarif veya bir kabul yahut istikraî istidlal neticesi varılan bir kaziye yani küllî bir hükümdür. Kıyasın doğruluğu, bunların doğruluğuna tabidir. Şu halde kıyas yeni bir hakikat ge­tirmez, bilinen hakikata vu­zuh kazandırır. İşte modern ilmin klasik mantığa itirazı budur. Modern ilmin tekâ­mülü, istikra metodlarının inkişafına bağlı­dır. Orta çağda maddi ilimlerin gelişme­mesinin bir sebebi de budur” (Bak: Mantık) (B.Sami Sağbaş, Felsefe öğretmeni) (İman sahasında istidlalin vazifesi, bak: ll15.p.)

1795- qqİSTİDRAC ‚~‡fB,~ : (Derece. den) Kur’anda bu kelimenin geç­tiği bir âyette şöyle buyuruluyor: “«–Y­W«V²Q«< «ž ­b²[«& ²w¬8 ²v­Z­%¬‡²f«B²K«X«, (7:182) O mükezziblere bilmiyecekleri bir cihetten istidrac yaparız.

-İstidrac, aslında derece derece çıkarmak veya indirmek demek olup bundan bir kimseyi arzusuna göre bir noktaya kadar tedricen götürüp haberi olmıyarak felakete atmak ma’nasında mütearef olmuştur ki, o kimse onu menafiine muvafık bir terakki zanneder; hakikatte ise, o onun için uçuruma sürüklenmek olur. Allah Teala’nın istidrac yapması da alettevali bir kimseye, hakkında hayırlı olmıyan ni’metler verip, onun da bunu lütuf ve tuttuğu yo­lun kendisi için iyi olduğunu zahib olarak gurur ile tuğyanını artırması ve ni­hayet bütün bir inkisar-ı hayal ile en acı ve en feci’ bir su­rette kelime-i azabın tahakkuk edivermesidir ki, bu en şedid bir azab olur. Zahiren lütuf, batınen bir kahrolmak i’tibariyle buna bir keyd tesmiye buyurulmuştur.” (E.T. 2342) (68:44 âyeti de istidrac hakkındadır.) (Deccal ve Süfyan’da istidrac, bak: 651,1725.p.lar) (6:123, âyeti de istidracla alâkadardır.)

1796- Ehadiste de istidracdan bahsedilir. Meselâ:

°v[¬T­8 «Y­;«— Ç`¬E­< _«8 _«[²9Çf7~ «w¬8 «f²A«Q²7~|¬O²Q­< |«7_«Q«# «yÁV7~ «a²<«~«‡«~ Å–¬~

­y«7 °‚~«‡²f¬B²,¬~ «t¬7«† _«WÅ9¬_«4 ¬y[¬._«Q«8 |«V«2

“Yani: “Bir kul, günahları işlemekte devam ettiği halde, dünya varlığın­dan sev­diği şeyleri ona Cenab-ı Hakk’ın vermekte olduğunu görünce bil ki, bu şüphesiz Allah Teala tarafından o kul için bir istidracdır. Yani o kulun tedricen felakete ka­vuşacağına bir alâmettir.” (¹⁷⁴)

1797- İstidrac, bazı menfi ve aldatıcı dünyevî liderlerde olabileceği gibi, mane­viyat sahasında dahi yalnız şahsiyet ve enaniyetini kendine gaye edinen şahıslarda da olabilir.

1798- “Keramet ile müşerref olan bir şahıs, bilerek hârika bir emre maz­har olursa, o halde eğer nefs-i emmaresi baki ise, kendine güvenmek ve nef­sine ve keş­fine itimad etmek ve gurura düşmek cihetinde istidrac olabilir.” (M.32)

“Keramet ile istidrac manen birbirine mübayindir. Zira keramet, mu’cize gibi Allah’ın fiilidir. Ve o keramet sahibi de kerametin Allah’tan olduğunu bilir ve Al­lah’ın kendisine hami ve rakib olduğunu da bilir. Tevekkül ü yakîni de fazlalaşır. Lakin bazan Allah’ın izniyle kerametlerine şuuru olur, bazan olmaz. Evla ve eslemi de bu kısımdır.

İstidrac ise, gaflet içinde iken eşya-yı gaybiyenin inkişafından ve garib fiileri iz­har etmekten ibarettir. Fakat bu istidrac sahibi, nefsine istinad ve ik­tidarına isnad etmekle enaniyeti, gururu öyle fazlalaşır ki ¯v²V¬2|«V«2­y­B[¬#—­~ _«WÅ9¬~ (28:78) okumaya başlar. Lakin o inkişaf, tasfiye-i nefs ve tenevvür-ü kalb neticesi olduğu takdirde, ehl-i istidrac ile ehl-i keramet arasında tabaka-i ûlada fark yoktur. Tam manasıyla fenaya mazhar olanlar ise, onlara da Al­lah’ın izniyle eşya-yı gaybiye inkişaf eder. Ve onlar da, o eşyayı fenafillah olan havaslarıyla görürler. Bunun istidracdan farkı pek zahirdir. Zira zahire çıkan batınlarının nuraniyeti, müraîlerin zülumatıyla iltibas ol­maz.” (M.N. 227)

Mezkûr ölçüleri nazara alan müslüman, zahirde görünen her muvaffaki­yete bel bağlamaz. Çünkü Allah kulunu zorluklarla olduğu gibi, çeşitli mu­vaffakiyetlerle de imtihan eder. (Bak.İmtihan)

1799- qqİSTİĞFAR ‡_SRB,~ : (Gufran.dan) Afv dilemek. Cenab-ı Hak’tan kusurlarının afvedilmesini, günahlarının bağışlanmasını dilemek. Tevbe etmek. Yal­varmak. “Estağfirullah” demek. (Bak: Tevbe) (Kusurunu gören istiğfar eder, bak: 128, 1059.p.lar)

“Tevbe, nedamet manası bulunmayan ve günahına pişman olmaksızın sadece onun afv u mağfiretini istemekten ibaret kalan istiğfar; sade bir dua­dır, makbul ol­mamak gerektir. Çünki hem günaha pişmanlık duymamak hemde onun mağfiretini istemek Allah’a karşı su-i edebdir.

...Alusi der ki: Abid her ne kadar bezl-i mechud etse de Ma’bud’un cela­line lâ­yık olanı gereği gibi ifada kusurdan halî olmayacağına işaret için bir çok taatlardan sonra istiğfar da meşru kılınmıştır.” (E.T. 6247)

1800- Seyyid-ül istiğfar:

«¾­f²A«2_«9«~«— |¬X«B²T«V«' «a²9«~ ެ~ «y«7¬~ «ž|¬±"«‡ «a²9«~ Åv­Z±V7«~ ­ÄY­T«# ²–«~¬‡_«S²R¬B²,¬ž²~ ­f¬±[«,

t«7 ­š~Y­"«~ ­a²Q«X«. _«8 ¬±h«- ²w¬8 «t¬" ­†Y­2«~ ­a²Q«O«B²,~_«8 «¾¬f²2«—«— «¾¬f²Z«2|«V«2 _«9«~«—

¬«a²9«~ ެ~ «Y­9Çg7~ ­h¬S²R«< «ž ­yÅ9¬_«4 |¬7²h¬S²3_«4 |¬A²9«g¬" ­šY­"«~«— Å|«V«2 «t¬B«W²Q¬X¬"

“Meal-i icmalîsi: Şeddad bin Evs Radıyallahü Anh’dan rivayete göre Nebi Sallallahü Aleyhi Vesselem şöyle buyurmuştur: Seyyid-ül istiğfar Allahü Teala’dan şu yolda mağfiret dilemektir: Allahım! Sen Rabbimsin, ibadete lâ­yık hiç ilah yoktur, yalnız sen varsın, beni sen yarattın, şüphesiz senin kulu­num ve gücüm yettiği kadar ezelde sana verdiğim ahd ü vaad üzere sabi­tim.İşlediğim kusurların şerrinden sana sığınırım. Bana ihsan buyurduğun nimetini Zat-ı Uluhiyetine itiraf ederim. Günah­larımı da itiraf ederim. Bina­enaleyh günahımı sen afvet! Çünki günah afvetmek, kimsenin haddi değildir, ancak sen bağışlarsın.” (¹⁷⁵) (Buhari kitab 80, bab 16) (Efdal-ül istiğfar: Buhari 80/2)

1801- İstiğfar kelimesinin geçtiği âyetlerden birkaç not:

-Günaha karşı istiğfara teşvik eden âyetler: (3:135) (4:64,106,110) (8:33) (ll:3,52,61,90) (40:55) (51:18) (110:3)

-Münafıklar için ne kadar istiğfar edilse de (nifaktan dönmedikçe) faide vermez: (9:80)

-Akraba da olsalar haklarında istiğfar edilmeyecek olan kimseler: (9:l13) (63:6)

-İbrahim (A.S.)’ın babası için mağfiret dilemesi: (19:47) (60:4) (Bak: 1469.p.)

-Meleklerin, ehl-i iman için mağfiret duaları: (40:7) ‘42: 5)

İstiğfar hakkında hayli ehadis-i şerife vardır. Ezcümle: Sahih-i Buhari, 80. Kitab-üd Daavat, 2 ve 16. babları ve İbn-i Mace, 33. Kitab-ül Edeb, 57.babı istiğfar hakkındadır.

1802- qqİSTİĞNA |XRB,~ : Cenab-ı Hak’tan başka kimsenin minneti altına girmemek. * Gönül tokluğu. Elindekini kâfi bulmak. Muhtaç olmayıp zengin ol­mak. * Nazlanmak. * Azamet ve tekebbür etmek.

İstiğna kelimesinin dinî bir tabir olarak taşıdığı mana çok mühimdir. Hele asrı­mızda şahsî menfaat düşkünlüğü şiddetlendiği için, dine hizmet edenlerin insanlar­dan hiçbir maddi menfaat veya teveccüh beklememek olan istiğna düsturuna hassa­siyetle riayet etmeleri gerekiyor. Para ve mal gibi maddi menfaatlarden çekinmekten başka; insanların teveccühü, beğenip övmeleri ve şöhret sahibi olmak gibi istekleri de bırakmak ve teveccüh-ü nasdan istiğna etmek hatta meşru ve uhrevî menfaatleri dahi gaye yapma­mak, azamî ihlas için lâzımdır.

1803- İstiğna düsturu üzerinde çok hassasiyetle duran Bediüzzaman Hazretleri, kendisine gönderilen hediyeyi almamasının hikmetleri hakkında şu izahatı veriyor:

“Eski Said minnet almazdı. Minnetin altına girmektense, ölümü tercih ederdi. Çok zahmet ve meşakkat çektiği halde kaidesini bozmadı. Eski Said’in senin bu bi­çare kardeşine irsiyet kalan şu hasleti ise, tezehhüd ve sun’i bir istiğna değil, belki dört-beş ciddi esbaba istinad eder.

Birincisi: Ehl-i dalalet, ehl-i ilmi; ilmi, vasıta-i cer etmekle ittiham edi­yorlar.

“İlmi ve dini kendilerine medar-ı maişet yapıyorlar” deyip insafsızcasına onlara hücum ediyorlar. Bunları fiilen tekzib lâzımdır.

1804- İkincisi: Neşr-i hak için enbiyaya ittiba etmekle mükellefiz. Kur’an-ı Ha­kim’de, hakkı neşredenler ¬yÁV7~ |«V«2 ެ~ «>¬h²%«~ ²–¬~  ¬yÁV7~|«V«2 ެ~ «>¬h²%«~ ²–¬~ (10:72) diyerek, insanlardan istiğna göstermişler. Sure-i Ya­sin’de (36:21)

«–—­f«B²Z­8 ²v­;«—~®h²%«~ ²v­U­V«¶[²K«< «ž ²w«8~Y­Q¬AÅ#¬~ cümlesi, mes’elemiz hakkında çok manidardır. (Nasdan gelen maddi ve manevi ücretten istiğna, bak: 1510.p.)

1805- Üçüncüsü: Birinci Söz’de beyan edildiği gibi: Allah namına ver­mek, Allah namına almak lâzımdır. Halbuki ekseriya ya veren gafildir; kendi namına verir, zımnî bir minnet eder. Ya alan gafildir; Mün’im-i Hakikî’ye şükrü, senayı, zahirî es­baba verir, hata eder.

Dördüncüsü: Tevekkül, kanaat ve iktisad öyle bir hazine ve bir servettir ki, hiç­bir şey ile değişilmez. İnsanlardan ahz-ı mal edip, o tükenmez hazine ve defineleri kapatmak istemem. Rezzak-ı Zülcelal’e yüzbinler şükrediyorum ki, küçüklüğümden beri beni minnet ve zillet altına girmeye mecbur etme­miş. Onun keremine istina­den, bakıye-i ömrümü de o kaide ile geçirmesini rahmetinden niyaz ediyorum.

1806- Beşincisi: Bir-iki senedir çok emareler ve tecrübelerle kat’i kanaatım oldu ki; halkların malını, hususan zenginlerin ve memurların hedi­yelerini almağa me’zun değilim. Bazıları bana dokunuyor belki dokunduru­luyor, yedirilmiyor. Bazan bana zararlı bir surete çevriliyor. Demek gayrın malını almamağa manen bir emirdir ve almaktan bir nehiydir. Hem bende bir tevahhuş var; herkesi, her vakit kabul edemi­yorum. Halkın hediyesini kabul etmek, onların hatırını sayıp istemediğim vakitte onları kabul etmek lâzım geliyor. O da hoşuma gitmiyor. Hem tasannu’ ve temellukten beni kurtaran bir parça kuru ekmek yemek ve yüz yamalı bir libas giy­mek, bana daha hoş geliyor. Gayrın en âlâ baklavasını yemek, en murassa’ libasını giy­mek ve onların hatırını saymağa mecbur olmak, bana nahoş geliyor.

1807- Altıncısı ve istiğna sebebinin en mühimmi: Mezhebimizce en muteber olan İbn-i Hacer diyor ki: “Salahat niyetiyle sana verilen bir şey, salih olmazsan ka­bul etmek haramdır.”

İşte, şu zamanın insanları hırs ve tama’ yüzünden küçük bir hediyesini pek pa­halı satıyorlar. Benim gibi günahkâr bir biçareyi salih veya veli tasav­vur ederek, sonra bir ekmek veriyorlar. Eğer haşa! Ben kendimi salih bilsem, o alâmet-i gurur­dur, salahatın ademine delildir.Eğer kemdimi salih bilmez­sem o malı kabul etmek caiz değildir. Hem âhirete müteveccih a’male mu­kabil sadaka ve hediyeyi almak, âhiretin baki meyvelerini dünyada fani bir surette yemek demektir.” (M.13)

1808- Hem yine Bediüzzaman bir talebesine yazdığı gayet manidar bir mektu­bunda şöyle diyor:

“Çok rica ederim ki gücenmeyiniz, hediyeyi kabul edemedim. Adem-i kabulün esbabı çoktur. En mühim sebeb, benim kardeşlerim ve talebele­rimle olan münase­betin samimiyetini ve ihlası zedelememektir. Hem iktisad, bereket ve kanaat saye­sinde, şiddetli ihtiyacım olmadığı halde dünya malına el uzatmak elimde değil, ihti­yarım haricindedir. Mühim bir misal ile ince bir sebebi anlatacağım:

1809- Mühim bir tüccar dostum otuz kuruşluk bir çay getirdi, kabul et­medim. “İstanbul’dan senin için getirdim, beni kırma” dedi. Kabul ettim, fa­kat iki kat fiatını verdim. Dedi: “Ne için böyle yapıyorsun, hikmeti nedir?”

Dedim: Benden aldığın dersi, elmas derecesinden şişe derecesine indir­memek­tir. Senin menfaatın için, menfaatımı terkediyorum. Çünki dünyaya tenezzül etmez, tama’ ve zillete düşmez, hakikat mukabilinde dünya malını almaz, tasannua mecbur olmaz bir üstaddan alınan ders-i hakikat elmas kıy­metinde ise.. sadaka almaya mec­bur olmuş, ehl-i servete tasannua muztar kalmış, tama’zilletiyle izzet-i ilmini feda etmiş, sadaka verenlere hoş görün­mek için riyakârlığa temayül etmiş, âhiret meyve­lerini dünyada yemeğe cevaz göstermiş bir üstaddan alınan aynı ders-i hakikat, el­mas derecesinden şişe derecesine iner. işte sana manen otuz lira zarar vermekle, otuz kuruşluk menfaatımı aramak, bana ağır geliyor ve vicdansızlık telakki ediyo­rum.Sen madem fedakârsın... bende o fedakârlığa mukabil, menfaatınızı menfaatıma tercih ediyorum, gücenme! O da bu sırrı anladıktan sonra kabul etti, gücen­medi.” (B.L. 122)

1810- “Evet hakikat ve âhiret için çalışanlara karşı bu millet bir hürmet ve bir muavenet fikrini daima beslemiş. Ve bilfiil onların hakikat-ı ihlaslarına ve sâdıkane olan hizmetlerine bir cihette iştirak etmek niyetiyle, onların hacat-ı maddiyelerinin tedarikiyle meşgul olup, vakitlerini zayi etmemek için, sadaka ve hediye gibi maddi menfaatlerle yardım edip, hürmet etmişler. Fa­kat bu muavenet ve menfaat istenil­mez, belki verilir. Hem kalben arzu edip muntazır kalmakla lisan-ı hal ile dahi iste­nilmez, belki ummadığı bir halde verilir. Yoksa ihlası zedelenir. Hem (2:41) ®Ÿ[¬V«5 _«X«W«$ |¬#_«<³_¬" ~—­h«B²L«# «ž«— âyetinin nehyine yanaşır, ameli kısmen yanar. İşte bu maddi menfaatı arzu edip muntazır kalmak, sonra nefs-i emmare hodgâmlık cihe­tiyle, o menfaatı başkasına kaptırmamak için, hakiki bir kardeşine ve o hususi hiz­mette arka­daşına karşı bir rekabet damarı uyandırır. İhlas zedelenir, hizmette kudsiyeti kaybeder. ehl-i hakikat nazarında sakil bir vaziyet alır. Ve maddi menfaati de kaybeder.” (L. 164)

1811- Hem “sahabelerin sena-i Kur’aniyeye mazhar olan “isar” hasletini ken­dine rehber etmek, yani hediye ve sadakanın kabulünde başkasını ken­dine tercih etmek; ve hizmet-i diniyenin mukabilinde gelen menfaat-i maddiyeyi istemeden ve kalben taleb etmeden, sırf bir ihsan-ı İlahî bilerek, nasdan minnet almıyarak ve hizmet-i diniyenin mukabilinde de almamaktır. Çünki hizmet-i diniyenin mukabi­linde dünyada bir şey istenilmemeli ki, ihlas kaçmasın. Çendan hakları var ki, üm­met onların maişetlerini temin et­sin.Hem zekâta da müstehaktırlar. Fakat bu iste­nilmez, belki verilir. Verildiği vakitte, hizmetimin ücretidir denilmez. Mümkün ol­duğu kadar kanaatkârane başka ehil ve daha müstehak olanların nefsini kendi nef­sine tercih etmek;

(59:9) °}«._«M«' ²v¬Z¬" «–_«6 ²Y«7«— ²v¬Z¬K­S²9«~ |«V«2 «–—­h¬$ÌY­<«— sırrına mazhariyetle, bu müdhiş tehlikeden kurtulup ihlası kazanabilir.” (L. 150)

1812- “Eski Said’in çocukluk zamanından beri hem kendisi, hem babası fakir oldukları halde, başkalarının sadaka ve hediyelerini almadığının ve ala­madığının ve şiddetli muhtaç olduğu halde hediyeleri mukabilsiz kabul et­mediğinin ve Kürdistan âdeti talebelerin tayinatı ahalinin evlerinden verildiği ve zekâtla masrafları yapıldığı halde, Said hiç bir vakit tayin almağa gitmedi­ğinin ve zekâti dahi bilerek almadığnın bir hikmeti, şimdi kat’i kanaatımla şudur ki; Ahir ömrümde Risale-i Nur gibi sırf imanî ve uhrevî bir hizmet-i kudsiyeyi dünyaya âlet etmemek ve menafi-i şahsiyeye vesile yapmamak için o makbul âdete ve o zararsız seciyeye karşı bana bir nefret ve bir kaçınmak ve şiddet-i fakr ve zarureti kabul edip elini insanlara açmamak haleti veril­mişti ki, Risale-i Nur’un hakiki bir kuvveti olan hakiki ihlas kırılmasın. Ve bun­dan bir işaret-i manevi hissediyordum ki: Gelecek zamanda maişat der­diyle ehl-i il­min mağlubiyeti bu ihtiyaçtan gelecektir.” (E.L.II 74) (Bak: 1880.p.)

1812/1- Hediye ve yardımların kabulü veya adem-i kabulü hakkında ülema-i İslâm geniş izahatta bulunmuşlardır. Ezcümle: S.B.M. 734 no.lu ha­disinde (Ansik­lopedi’nin 1810, 181l. p.larında beyan edildiği gibi) istemeden ve nefsin meyli de bulunmadan gelen bir malın alınabileceği cevazı verilir­ken, isteme ve temayül gös­terme ise yasaklanır. S.M. 12. kita.-üz zekat 37.babı, aynı meseleye dairdir. Temel hadis kitabları, aynı mevzuyu ekseriya zekat bahsinin bazı bablarında kaydederler. Mezkûr Buhari hadisinin Umdet-ül Kari’den nakledilen uzun izahatında özetle şunlar kaydediliyor:

Verilen malın helal olması şarttır. Haram maldan verilen şeyin alınması haram­dır. Şüpheli mal sahiplerinin hediyeleri hakkında farklı reyler beyan edilmiş ise de, azimet ve takva tarafının tercih edilmesi evla görülmüştür. Zamanımızda şüpheli ve menfi kazanç yollarının istila etmiş olduğu da her­halde dikkate alınması gereken mühim bir husustur. (Bak. 3041, 3042, 3043.p.lar)