Joqarı bilimlendiriw, pán hám innovaciyalar ministrligi NÓkis innovaciyaliq instituti «Tastıyıqlayman» Oqıw isleri boyınsha prorektor

Tákirarlaw ushın sorawlar:
1. Til haqqındaǵı pán(lingvistika )nelerdi uyrenedi ?
2. Til haqqındaǵı pán(lingvistika )nıń qanday turleri bar hám ózara qalay parıqlanadı?
3.Ne ushın til sacial hádiyse esaplanadı?
4. “Jámiyetsiz til , tilsiz jámiyet bolıwı múnkin emas”, degan pikirdi qalay tusinesiz?
5. Tildiń qúram bólekleri degende neler názerde tutıladı?
6. Tilde juz beretugın ozgerisler birinshi náwbette onıń qaysı bóliminde hám ne ushın?
7. Keyingi waqıtlarda qaraqalpaq til iliminde (leksika, fonetika, grammatikasida) qanday ózgerisler júz berdi?
8. Milliy til ne hám onıń quramına neler kiredi?
9. Dialektler ádebiy tilden qaysi tárepleri menen parıqlanadi farqlanadi?
10. Qaraqalpaq tilinde qanday sóylew tilleri bar hám olar qanday belgilerge iye?
Ádebiyatlar:
1.M.Hamroyev, D.Muhamedova, D.Shodmonqulova, X.G‘ulumova, Sh.Yuldosheva. Ona tili (darslik) MOLIYA-IQTISOD, – Toshkent, 2007-yil.
2. R.Ikromova, D.Muhamedova, M.Hamroyev. Ona tilidan mashqlar to‘plami. TDPU, -Toshkent, 2009-yil.
3. M.Hamroyev. Ona tilidan jadvalli mashqlar to‘plami. Nizomiy nomidagi TDPU, T.2019-yil.
4.H.Jamolxonov. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. –Toshkent, 2005, “Talqin” nashriyoti.


2-MODUL. FONETIKA
3-tema : Fonetikalıqa hám fonologiya
Joba :
1. Fonetikalıqa haqqında maǵlıwmat.
2. Fonologiya haqqında maǵlıwmat.
3. Sóylew aǵzaları, sóylew apparatı.
4. Artikulyatsiya haqqında maǵlıwmat.
5. Tildiń fonetikalıq quralları.
Tayansh sózler: Fonetikalıqa, sóylew aǵzaları, sóylew apparatı. Artikulyatsiya, fonetikalıq qurallar, dawıslar klassifikaciyası, dawıslı sesler
Tiykarǵı sabaqlıq hám oqıw qóllanbalar
1. M. Hamroy? v, D. Muhamm? dova, D. Shodmonqulova, X. Ǵulomova, Sh. Joldas? hám.
Ana tili (sabaqlıq ). T.: “Finans -ekonomika” 2008 y.
2. R. Ikromova, D. Muhamedova, M. Hamroyev Ana tilinen shınıǵıwlar kompleksi. T.: TDPU. 2009.
3. M. Joldas? v. O'zb? k tili praktikumi (1-bólim). T.: TDPU. 2005.
4. K. Qosimova, C. Jarısonov, X. Ǵulomova, Sh. Joldaseva, Sh. Sariyev. Ana tili oqıtıw metodikası. T.: Bayoz, 2022.-304 b.
5. T. I. Berejnaya, Sh. T. Bekkemova. Rodnoy yazik. Tashkent, 2007
6. L. I. Raxmetullayeva. Metodika prepodavaniya russkogo yazika. Tashkent, 2007
Qosımsha ádebiyatlar
1. Mirziyoyev Sh. M. Sın kózqarastan analiz, qatań tártip-ıntızam hám jeke juwapkerlik - hár bir baslıq iskerliginiń kúndelik qaǵıydası bolıwı kerek. Mámleketimizdi 2016 jılda sociallıq-ekonomikalıq rawajlandırıwdıń tiykarǵı juwmaqları hám 2017 jılǵa mólsherlengen ekonomikalıq programmanıń eń zárúrli ústin turatuǵın baǵdarlarına arnalǵan ministrler Mákemesiniń keńeytirilgen májilisindegi lekciya, 2017 jıl 14 yanvar / Sh. M. Mirziyoyev.- Tashkent: Ózbekstan, 2017.- 104 b.
2. Mirziyoyev Sh. M. Nızam ústinligi hám insan máplerin támiyinlew - jurt rawajlanıwı hám xalıq párawanlıǵınıń girewi. Ózbekstan Respublikası Konstitusiyasi qabıl etilgeniniń 24 jıllıǵına arnalǵan saltanatli máresimdegi lekciya. 2016 jıl 7 dekabr /Sh. M. Mirziyoyev.- Tashkent: “Ózbekstan”, 2017.- 48 b.
3. Mirziyoyev Sh. M. Ullı keleshegimizni márt hám ullı xalqımız menen birge quramız. Usı kitaptan Ózbekstan Respublikası Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2016 jıl 1 noyabrden 24 noyabrge shekem Qaraqalpaqstan Respublikası, wálayatlar hám Tashkent qalası saylawshıları wákilleri menen ótkerilgen saylawoldi ushırasıwlarında sóylegen sóylewleri orın alǵan. /Sh. M. Mirziyoyev.- Tashkent: “Ózbekstan”, 2017.- 488 b.
4. Mirziyoyev Sh. M. Jańa Ózbekstan strategiyası.-Tashkent, 2021.-458 b.
Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń Pármanı
1. Ózbekstan Respublikasın jáne de rawajlandırıw boyınsha háreketler strategiyası tuwrısında. (Ózbekstan Respublikası nızam hújjetleri kompleksi, 2017 y., 6 -san, 70-element )
2. Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2020 - jıl 6 - noyabr degi " Ózbekstannıń jańa rawajlanıw dáwirinde tálim - tárbiya hám ılım - pán tarawların rawajlandırıw ilajları tuwrısında " gi PF - 6108 - san pármanı.
3. M. Hamroy? v. Ana tili. Toshk? nt: “Shıǵıs” baspa-koncern ak? iyadorlik kompaniyası bas redakciyası. 2013.
4. M. Hamroy? v. Ana tilinen tilge tiyisli analiz qálipleri. Toshk? nt: TDPU. 2019
Informaciya derekleri
1. http://www. edu. uz-Ózbekstan Respublikası Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw Ministirligi saytı.
2. http:www. uzedu. uz - Ózbekstan Respublikası Xalıq tálimi ministrligi saytı.
3. http://www.gov. uz- Ózbekstan Respublikası húkimeti portalı.
4. www.pedagog. uz
5. www. apkpro. ru/content/view
6. www.prometeus. nsc. ru/contents/books/slasten

Fonetikalıqa filologiyanıń bir bólimi bolıp, ol jaǵdayda sóylew dawısları, olardıń payda bolıwı, túrleri, ózgeriwi, sóz mánislerin parıqlaw daǵı roli, sonıń menen birge, pát, intonaciya (sesler uyǵınlıǵı ) sóylewdiń fonetikalıq bóliniwi sıyaqlı máseleler uyreniledi.

Fonetikalıqa da úyreniw obiektiniń kólemine kóre eki túrge bólinedi:
1. Ulıwma fonetikalıqada dúnyadaǵı barlıq tillerdiń dawıs tárepi hám ol menen baylanıslı hádiyselerdi úyrenedi. Bularǵa barlıq tillerde dawıslı hám dawıssız seslerdiń bar ekenligi, sóylew apparatı, dawıs ózgerisleri sıyaqlılar kiredi.
2. Menshikli fonetikalıqada arnawlı bir bir tildiń fonetikalıq qásiyetleri uyreniledi. Mısalı, ózbek tili fonetikalıqasi, turkpen tili fonetikalıqasi, anglichan tili fonetikalıqasi sıyaqlı. Fonetikalıqaning bul túri tildiń fonetikalıq tárepin qaysı tárzde o'rgashiga qaray eki túrge bólinedi: 1) xarakteristikaiy fonetikalıqada arnawlı bir tildiń fonetikalıq sisteması tariyxıy process hám dálillerge baylanıspaǵan halda uyreniledi. 2) tariyxıy fonetikalıqada málim bir tildiń fonetikalıq sisteması til tariyxı menen baylanıslı tárzde uyreniledi.
3. Salıstırıwiy fonetikalıqada bir-birine jaqın tillerdiń fonetikalıq qásiyetleri salıstırıwlap uyreniledi. Mısalı, ózbek hám orıs tillerin salıstırıwlap úyreniw mekteplerde sol tillerdi oqıtıwdıń metodikalıq máselelerin sheshiwde járdem beredi.
4. Eksperimental fonetikalıqada fonetikalıq biliklar hám hádiyseler arnawlı ásbaplar járdeminde tekseriledi. Bunda alınǵan nátiyjeler teoriyalıq juwmaqlardıń isenimliligi támiyinlenedi.
2-§. Fonetikalıq birlikler hám olardıń túrleri
Fonetikalıq birlikler degende sóz yamasa qosımshalardıń formasıy tárepin payda etetuǵın hám olardıń mánislerin parıqlaw, shegaralaw wazıypaların atqarılatuǵın birlikler túsiniledi. Bunday birlikalar sóz hám qosımshalardıń qaysı tárepi (forma hám mazmun) ushın zárúrligi tárepinen eki gruppaǵa bólinedi: 1. Segment (ingl. bólim, bólek1) birlikler sóz yamasa qosımshalar quramında birin-ketin kelip, óz-ara jalǵanatuǵın birlikler bolıp tabıladı. Bularǵa sóylew dawısları hám buwın kiredi. 2. Ustsegment (supersegment) birlikler qo'simcha, sóz, gáp, gáp yamasa teksttiń mazmun tárepine baylanıslı birlikler bolıp tabıladı. Bul gruppaǵa pát, sesler uyǵınlıǵı (intonaciya ), toqtam (pauza) kiredi.
Tómende sol birlikler menen tolıq tanısamız.
3-§. Sóylew apparatı
Áwele, sóylew dawıslarınıń anatomik-fiziologikalıq tárepin kórip shıǵamız. Bunda sóylew dawıslarınıń payda bolishida qatnasatuǵın sóylew aǵzaları menen tanısamız. Bunday sóylew aǵzalarınıń jámi sóylew apparatı dep júritiledi.
Sóylew apparatına tómendegiler kiredi:
1. Nápes appa rati: ókpe, bronxlar (bir jup), nápes jolı (traxeya).
2. Tamaq boslig'ida sheńbersimon, piramidasimon, qalqansimon shemirshekler hám de un dawıs túyinlerileri jaylasqan.
3. Awız boslig'ida til, tańlay (qattı hám jumsaq ), kishi til, erin hám tisler jaylasqan.
4. Murın boslig'i.
5. Oraylıq nerv sisteması.
Sóylew aǵzalarınıń jámi sóylew apparatı dep ataladı. Endi hár bir sóylew aǵzasınıń wazıypası jóninde toqtalıp ótemiz.

1-súwret2. Dem alıw apparatı :
1 - qalqansimon shemirshek; 2 – juziksimansimon shemirshek; 3 - gegirdek (traxeya); 4 - bronxlar; 5 - bronxlardıń ishki tarmaqları ; 6 - ókpediń tóbe bólegi; 7 - ókpediń (tómen) bólegi.
Tamaq (hiqildoq):
A - tamaqtıń old tárepi: 1 - qalqansimon shemirshek; 2 - uzuksimon shemirshek; 3 - til astı súyeki; 4 - qalqansimon shemirshekti til astı súyekine ulab turıwshı shemirshek; 5 - uzuksimon shemirshekti qalqansimon shemirshek arasındaǵı shemirshek; 6 - shegirdek (traxeya).
B - tamaqtıń arqa tárepi: qalqansimon shemirshek; 2 - uzuksimon shemirshek; 3 - qalqansimon shemirshektiń joqarı shaqları ; 4 - qalqansimon shemirsheknini tómen shaqları ; 5 - shómishsimon shemirshekler; 6 - tamaq qopqog'I; 7 - traxeyaning perdesimon (arqa ) bólegi.
. Tamaqtıń kese kesilgen degi kórinisi:
1- qalqansimon shemirshek; 2- shómishsimon shemirshekler; 3 - un dawıs túyinlerileriniń qırları ; 4 - dawıs dawıs túyinlerileri arasındaǵı sańlaq.
Ókpe insan organizmin kislorod menen támiyinleytuǵın aǵza ekenligi hámmege málim. Sóylew aǵzası retinde bolsa ókpe sóylew dawıslarınıń payda bolıwı ushın zárúr bolǵan hawa aǵımın jetkezip beredi, yaǵnıy insan nápes alǵanında ókpe hám odaǵı bronxlar hawaǵa tolıqtı jáne bul hawa aǵımı tısqarına qaytıp shıǵıw processinde dawıs payda etuvchilik wazıypasın da atqaradı.
Hawa aǵımı nápes jolı arqalı tamaqǵa tárep háreketlenedi. Tamaqtaǵı shómishsimon, uzuksimon, shoxsimon, sheńbersimon, piramidasimon, qalqansimon shemirshekler un dawıs túyinlerilerin ustap turıwshı aǵzalar bolıp tabıladı. Un dawıs túyinlerileri bolsa dawıs dáregi esaplanadı, sebebi olar duwtar yamasa saz ásbapları tarlarına uqsap hawa urılıwı nátiyjesinde dawıs shıǵaradı (simyog'ochga tartılǵan sımlardıń samal kelip urılıwı nátiyjesinde chiyillab dawıs shıǵarıwın kóz aldıńizge keltiriń). Awız boslig'i dawıstı kúsheytip beriwge járdem beretuǵın a'zo bolıp tabıladı. Til júdá kóp dawıslardı payda etiwde qatnasatuǵın a'zo bolıp tabıladı. Tildiń túrlishe háreketi hám jaǵdayı nátiyjesinde dawıslı hám dawıssız sesler payda boladı. Kishi til da ayırım dawıslardıń (q, g', x) payda bolishida qatnasadı. Erinlerdiń keń ashılıwı, cho'chchayishi, jipslashishi yamasa tómengi labning ústki tislerge tiyiwi nátiyjesinde túrli dawıslar payda boladı. Ayırım dawıslar hawa aǵımınıń tisler arasından sırǵalib shıǵıwı nátiyjesinde payda boladı. M, n, ng dawısları payda bolishida hawa aǵımınıń bir bólegi murın boslig'i arqalı ótip, tısqarına shıǵadı. Oraylıq nerv sisteması sóylew aǵzaları háreketin júzege keltiredi, bul háreketti tikkeley basqarib turadı. Áne nátiyjede hár bir sóylew aǵzasınıń dawıslardı payda etiwde óz wazıypası bar.

5-súwret. Sóylew apparatı. Jumsaq tańlay joqarı tárep jıljıǵan :

Aktiv aǵzalar : 1- erinler; 2 - tildiń old bólegi; 3 - tildiń orta bólegi; 4 - tildiń arqa bólegi; 5 - til ózegi; 6 - kishi til; 7 - jumsaq tańlay ; 8 - alqımdıń arqa bólegi.
Aktiv emes aǵzalar : 9 - old tárepdegi joqarı tislerdiń uchi; 10 - old tárepdegi joqarı tislerdiń arqa bólegi; 11-12 - qattı tańlaydıń old bólegi; 13 - tańlaydıń orta bólegi; 14 - jumsaq tańlaydıń old bólegi; 15 - jumsaq tańlaydıń arqa bólegi;
6 -súwret. Sóylew apparatı. Jumsaq tańlay tómen tárep jıljıǵan :
I - awız boslig'i; II - alqım ; III - murın boslig'i; Iv - tamaq.

4-§. Fonetikalıq akustika

Endi sóylew dawıslarınıń fizikalıq-akustikalıq tárepleri menen tanısamız. Bunda fonetikalıqaning fizika páni bólimlerinen biri bolǵan akustika menen baylanıslılıǵı kórinetuǵın boladı hám nátiyjede fonetikalıqada fonetikalıq akustika degen bólim bar ekenligi anıqlanadı.
Fonetikalıq akustika sóylew dawıslarınıń fizikalıq qásiyetlerin tekseretuǵın soha bolıp tabıladı. Akustikalıq tárepten hár qanday dawıs hawa aǵımınıń shayqalıwı jáne bul terbelistiń qulaqqa esitiliwi bolıp tabıladı. Sóylew dawısları bolsa ókpeden kiyatırǵan hawa aǵımınıń un dawıs túyinlerileri shayqalıwınan payda bolatuǵın dawıs hám sóylew aǵzalarında payda bolatuǵın waǵırlınıń qulaqqa esitiliwi bolıp tabıladı. Sóylew dawısları akustikasida ko'yidagilar parıq etedi:
1. Sóylew dawıslarınıń biyikligi yamasa tómenligi málim waqıt ishinde un dawıs túyinlerileriniń terbelis muǵdarına kóre hár túrlı shıǵıwı bolıp tabıladı: un dawıs túyinlerileri kóp tebransa, dawıs biyik boladı, kerisinshe, un dawıs túyinlerileri kem tebransa, dawıs tómen shıǵadı.
2. Sóylew dawıslarınıń kúshi málim keńliktegi maydannan málim waqıtta ótetuǵın energiya muǵdarı bolıp tabıladı. Bul haqqında filolog alım H. Jamolxonov sonday jazadı : “Dawıstıń kúshi (intensivligi) - 1 sm2 maydannan 1 sekundta ótetuǵın energiya muǵdarıdir”3 Sonday eken, sóylew dawıslarınıń kúshi un dawıs túyinlerileri shayqalıwı keńligine baylanıslı : terbelis keńligi úlken bolsa, dawıs kúshli shıǵadı, bul keńlik kishi bolsa, dawıs da kúshsiz shıǵadı.
3. Sóylew dawıslarınıń tembri (sapası ) - tiykarǵı ton menen payda boladı. Dawıslardıń tembri awız boslig'i hám murın boslig'ining kólemi, formasına, dawıs dawıs túyinlerilerinde waǵırlınıń qanday payda bolıwına baylanıslı.
4. Dawıstıń cho'ziqlik dárejesi un dawıs túyinlerileriniń shayqalıwı dawam etken waqıt menen olshenedi. Terbelis uzaq dawam etse, dawıs cho'ziq; terbelis qısqa dawam etse dawıs qısqa boladı.
5-§. Sóylew dawıslarınıń artikulyatsiyasi

Hár qanday dawıstı aytıwda qandayda bir sóylew aǵzasınıń aktivligi jetkilikli bolmaydı. Bunda aǵzalardıń málim izbe-izliktegi kompleks qatnasıwı zárúr boladı. Sóylew aǵzalarınıń dawıs payda etiw waqtı daǵı háreketi hám jaǵdayı artikulyatsiya (ingl. bo'g'im mánisi ańlatadı4) dep ataladı. Artikulyatsiyada eki zat parıq etedi: artikulyatsiya ornı hám artikulyatsiya usılı. Dawıs payda etiwde ol yamasa bul sóylew aǵzasınıń aktiv qatnasqan bólegi artikulyatsiya ornı dep ataladı. Mısalı, b, p sıyaqlı dawıslardı payda etiwde erinler, d, t sıyaqlı dawıslardı payda etiwde bolsa tildiń aldınǵı bólegi qatnasadı. Sonday eken, b, p dawıslarınıń artikulyatsiya ornı erinler, d, t dawıslarınıń artikulyatsiya ornı bolsa til aldı bolıp tabıladı.

Dawıs payda etiw waqtında hawa aǵımınıń eki sóylew aǵzasınıń bir-biri menen jipslashishi nátiyjesinde portlap shıǵıwı yamasa aǵzalardıń jipslashmay, olar arasından sırǵalib ótiwi artikulyatsiya usılu dep ataladı. Mısalı, b, p, d, t dawıslarınıń artikulyatsiya usılu - jarılıw, v, f, z, s dawıslarınıń artikulyatsiya usılu sırǵalıw bolıp tabıladı.
Jorj Yul artikulyatsiya haqqında sóylep jazadıki, bir dawıstı aytılıw qılıp atırǵan waqıttıń ózinde ekinshi dawıstı aytıw procesi koartikulyatsiya dep ataladı. 5
The process of making one sound almost at the same time as the next sound iyis called coarticulation.
FONOLOGIYA
Fonologiya haqqında ulıwma maǵlıwmat

Fonologiya sózi awdarma etilgende “dawıs haqqındaǵı táliymat” degen mánisti ańlatadı (phone - dawıs, logos - táliymat ). “Fonologiya,- dep jazadı Jorj Yul,- tiykarınan tildegi sóylew dawısları sisteması hám modellerin xarakteristikalawdir”. 6

Phonology iyis essentially the description of the systems and patterns of speech sounds ın a language.
Bul bólimde dawıslardıń sóz hám qosımshalar mánislerin parıqlaw daǵı roli bayanlainadi. Eger fonetikalıqa bóliminde dawıslardıń fiziologikalıq-akustikalıq qásiyetleri tekserilse, fonologiyada, ta'bir kerek bolsa, dawıstıń social mánisi uyreniledi. Fonetikalıqa hám fonologiyaning óz-ara munasábetine kelsek, ekinshisi birinshisiniń joqarı basqıshı bolıp tabıladı, yaǵnıy fonetikalıqa sóylewqa tiyisli bolsa, fonologiya tilge taxldor bolıp tabıladı.
Dawıs hám fonema
Dawıs hám fonemaning óz-ara parqı da sóylew hám til ortasındaǵı óz-ara farqqa barıp taqaladı. Basqasha aytqanda, dawıs sóylewqa tiyisli túsinik bolsa, fonema tilge tiyisli túsinik bolıp tabıladı.
Sózler quramındaǵı sóylew dawısları olardıń mánislerin parıqlaw ushın xızmet etedi. Bul olardıń tiykarǵı waziypası bolıp tabıladı: tob, taj, tay, tok, tal, úshek, tar, tap, dám, tas, taw, toq. Ko'rinyaptiki, bul sózler óz-ara bir (aqırǵı ) dawıs menen parq etip atır. Sóz mánislerin parıqlaw ushın xızmet etetuǵın dawıs fonema dep ataladı. Fonemaning anıq aytılıw etilgen, qulaqqa esitilgen kórinisi dawıs yamasa fon (unon) dep júritiledi7. Mısalı, bir, menen sózlerindegi qısqa i, biy, tiy sózlerindegi cho'ziq i, qırıq, G'irot sózlerindegi orıssha? ga jaqın aytılatuǵın i fon (unon) esaplanadı. Jorj Yul joqarıda yadlaw etilgen sabaqlıǵında jazıwısha, fonema ongda abstrakt túsinik retinde ámeldegi bolǵan waqıtta, real sóylewde onıń túrli variantları payda boladı. 8
Fonemalarini klassifikaciya etkende olardı bir-birinen parıqlantiruvchi belgiler farqlovchi (differensial) belgiler esaplansa, sol dawıslar ushın ulıwma belgiler bolsa birlestiruvchi (integral ) belgiler esaplanadi: b hám p dawısları ushın erinler qatnasıwında payda bolıw hám portlovchilik belgileri birlestiruvchi belgiler sanalsa, shıńǵırlaytuǵın -shıńǵırsızlik belgisi farqlovchi belgi bolıp tabıladı.