Joqarı bilimlendiriw, pán hám innovaciyalar ministrligi NÓkis innovaciyaliq instituti «Tastıyıqlayman» Oqıw isleri boyınsha prorektor

Qaraqalpaq tiliniń kórkem ádebiyatqa baylanıslı tili dawıslı fonemalari hám olardıń klassifikaciyası
Házirgi qaraqalpaq kórkem ádebiyatqa baylanıslı tilinde dawıslı fonemalar altı : a,á, o,ó e i,ı u,ú Tildegi unlilar sisteması vokalizm (ingl. dawıslı degen mánisti ańlatadı ) dep júritiledi.
Unlilar payda bolishida til hám erinler aktiv qatnas etedi, sol sebepli olar klassifikaciyası úsh ózgeshelikke tiykarlanadı : tildiń aldınǵa yamasa keyin basıp háreket qılıw dárejesine, tildiń tańlay tárep kóteriliw dárejesine hám erinlerdiń qatnasıwına kóre. Sol tárepten unlilar úsh tárepden klassifikaciya etiledi:
1) tildiń gorizontal háreketine kóre;
2) tildiń vertikal háreketine kóre;
3) erinlerdiń qatnasıwına kóre.
Tildiń gorizontal háreketine kóre unlilar eki gruppaǵa bólinedi:
1) old qatar unlilar: i, e, a;
2) arqa qatar unlilar: ol, o', o.
Awız boslig'idagi eń aktiv aǵza til bolıp tabıladı. Ol unlilarni aytıwda aldınǵa yamasa keyin basıp qaray háreket etedi. Mısalı, i, e, a ulilarini payda etiwde til aldınǵa jıljıydı, ol, o', o unlilarini payda etiwde keyin basıp tartıladı.
Tildiń vertikal háreketine kóre unlilar úsh túrge ajratıladı :
1) joqarı (tar) unlilar: i, ol;
2) orta (keń) unlilar: e, o';
3) tómen (keń) unlilar: a, o.
Unlilar aytılıwında tildiń tańlayǵa tárep eliriwi hám túsiwi vertikal háreket esaplanadi. Bul háreket sebepli awızdıń ashılıw dárejesi hár túrlı boladı. Mısalı, i, ol unlilarini payda etiwde til tańlayǵa jaqın turadı hám awızdıń ashılıw dárejesi tar boladı ; a, o unlilarini payda etiwde bolsa til tańlaydan uzoqlashadi hám til menen tańlay ortasındaǵı aralıq keń boladı.
Erinlerdiń qatnasıwına kóre unlilar ekige bólinedi:
1) erinlik o ó u,ú
2) eziwlik : a,á i,ı,e
Unlilar aytılıwında erinler qatnasıwı yamasa qatnasıw etpewi múmkin. Mısalı, ol, o', o unlilarini payda etiwde erinler cho'chchayadi, i, e, a unlilarini payda etiwde bunday jaǵday baqlanbaydı.Ha`zirgi qaraqalpaq tilinde 25 daw ss z fonema, 26 daw ss z ha`rip bar: b, v, g,g`, d, j, z, y, k, q, l, m, n, n`, p, r, s, t, w, f, x, h, ts, ch, sh, sh. Bul dawssız 26háriptiı 25 i óz aldına dara fonema bolsa aladı , birewi (sh) yeki (shsh) yamasa(shch) sestiń dizbegin bildiredi.Dawssız fonemalar bolǵan v, ts, f, ch ózimizdiń túrkitilinde) so`zlerde qollan lmayd , rus tilinen ha`m rus tili arqal basqa tillerdenkirgen sózlerde ǵana ushrasadıBul fonemalar ana tilimizdegi fonemalar menen oppozitsiyaǵa kire almaw ha`m birdey fonetikalıq jaǵdayda turǵan sózushrasa almaw da múmkin. Biraq bul fonemalar tildegi birliklerdi tanıp alıwdaúlken áhmiyetke iye.Dawssız seslerdiń dawısllardan dawısllardan ayırmashılıǵı , dawıssız sesler buwın quray almaydı.Jasalıw ornına qaray dawssız fonemalar: erinlik, til aldı , til ortası , til art ,kishkene tillik, kómekey dawssızlar bolıp bir-birine qarama-qarsıqoyıladı .Erinlik dawıssızlardıń ózi de qosy erinlik b, p, m, w erinlik-tislikdawıssızlar v, f bolıp bólinedi.Til aldı dawıssızlar –t, d, s, z, n, l, r, ch, ts. Al sh, j fonemalar da til aldı , biraq-k, g. Bul yeki sesti aytqanda til artq tan`layd n` artqı ta`repine (jumsaq tan`layg`a) qaray ha`reket yetedi.Kishkene tillik dawıssızlar– q, g`, n`, x. Bul seslerdi aytqanda kishkene tilháreketsheń xizmet atqaradı.Ko`mekey (faringal`) dawıssız h foneması . Bul sesti aytqanda tildin` túbi aǵzalar menen jabısıw , jaqınlasıw ha`m til ushınıń dirildewi arqal da, so`ylew ag`zalarınıń birden jabısıw ha`m keyin ala bir-biri menen ajırasıwı arqal da tosqınlıq jasaladı. Dawıssızlardıń bunday túrli usıl menen payda bolıwı dawıssız fonemalardıń jasalıw usılı dep ataladı.Jabısıq dawıssız fonemalar b, p, t, d, k, g, q, g`, m, n, n`. Tek sesin aytqandajabısıwdan keyin jarılıwdıń bolıı zárúr emes.Juwısıńqı dawıssızlar – w, v, f, s, z, sh, j, l, y, x, h. olardıń artikulyatsiyalıq waqtında háreketsheń sóylew aǵzalar háreket etpeytuǵın sóylew aǵzalarına jaqınlasıw arqalı sańlaq payda etiledi hám ol sańlaqtan qisilip shiqqan hawa agım juwısıńqı dawıssızg`a zárurli bolǵan shawqımdı payda boladı Jasalıwı boyınsha ch, ts sesleri affrikat dawıssızlar delinedi. Bulardı aytqan waqıtta dáslep jabısıw keyin juwısıw payda boladı . Ts hám ch sesleri birinshi jabısıńqı fazası birdey til ush alveolǵa jabısadı . Al, ekinshi fazası birewinde sıyaqlı , ekinshisinde sh sıyaqlı bolıp aytıladı . Sonday c h sesleriniń jabısıńqı dawıssızlardan ayrılmas da, olardıń ekinshi fazas juwısıńqı, al jabısıńqılardıń ekinshi fazas jarılıwsh .Kópshilik tillerde dirildewik seslerdin` qatarna r sesi jatadı . Bul sestiaytqanda til ush alveolalarǵa tiyip, keyin qaytıp dirildeydi.Dawıssızlardıń jasalıwında dawıstıń ha`m shawqımıń qatnasına qaray olar shawqımllar hám sonorlar bo p bólinedi. Shawqımllar: b, p, v, f, t, d, s, z,sh, j, ts, ch, k, g, q, g`, x, h; sonorlar m, w, l, n, r, y, n`. Shawqımlar dawıssızlardıń jasalıwında dawısqa qaraǵanda shawqım basım boladı , yamasa dawıs qatnaspaydı da tek shawqımnan turadı. Sonıń ushın shawqımlı dawıssızlardı ózi únli hám únsiz bolıp ekige bólinedi. Únli dawıssızlar b, v, d, z, j, g, g`; Únsiz dawıssızlar: p, f, t, s, sh, k, q, x, h, ts, ch.Sonor dawıssızlardı aytqanda shawq mg`a qaraǵanda dawıs basım keledi.Demek, bul duwıssızlar dawısllarǵa jaqın boladı eken.Dawıssız seslerdi aytqanda tek awız boslıǵı rezonator xızmetin atqarıpqoymastan, ayırım dawıssızlardı aytqanda murın boslıǵında rezonator xızmetinatqaradı. Mısal : m, n, n` seslerin aytqanda mur n boslıǵı rezonator xızmetinatqaradı. Bul seslerdi aytqanda jumsaq tańlay túsińki halda bolıp, nátiyjede hawa aǵım murın arqalı ótedi. Biraq, m fonemas erinlik, ń fonemas kishkene tillik, n fonemas til aldı. Bul jaǵınan m, n, ń fonemalar bir ajıralıp turadı . Mine, us jaqlar n esapqa alsaq murınlıq dawıssızlar n aytqanda da awız boslıǵınıń` bir jerinde tosqınılıq jasaladı eken.Biz joqarıda dawıssız fonemalardıń ma`ni ayrıwshı belgilerin kórip óttik.-taq-qaq-haq; b-erinlik, t-til aldı, q-kishkene tillik, h-kómekey dawıssızlar . Mine, usınday belgiler bul dawısızlardıń tiykarǵı máni ayırwshı belgileri bolıp esaplanadı . Qaz-qas-qar; z-únli, s-únsiz, r-sonor dawıssızlar .-aq kórinip tur, hár bir dawıssız fonema máni ayırıw xızmetin atqara aladı eken.

Dawıslı sesler sóylew aǵzalarınıń xızmetine hám aytılıwına qaray juwan hám jińishke bolıp ekige bólinedi. Juwan dawıslı seslerge—a, o, ı, u, al jińishke dawıslı seslerge—á, ó, i, ú, e sesleri kiredi. Juwan dawıslı seslerdi aytqanda til tóselip jatadı, joqarı kóterilmeydi (aytıp kóriń). Al jińishke dawıslılardı aytqanda tildiń ortası tańlayǵa qaray sál kóteriledi (aytıń). Segiz dawıslı ses óz ara juwan, jińishke bolıp jubaylasıp keledi: a—á, o—ó, u—ú, ı—i, tek bir jińishke dawıslı e sesiniń juwan jubayı joq. Eger sózdiń keyni juwan dawıslı sesli buwınǵa pitse, oǵan juwan dawıslı sesli qosımta qosıladı. Mısalı: adam-lar, oqıwshılar, qala-da. Eger sózdiń keyni jińishke dawıslı sesli buwınǵa pitse, oǵan jińishke dawıslı qosımta jalǵanadı. Mısalı: etik-shi, mektep-ke, kiyim-di awıslı seslerdi aytqanda erinniń qatnasıwına qaray erinlik hám eziwlik dawıslı sesler bolıp 2 ge bólinedi. Erinlik dawıslı sesler—o, ó, u, ú. Olardı aytqanda eki erin alǵa úyirilip, bir-birine jaqınlasadı. Kópshilik sózlerde birinshi buwında ǵana jazıladı. Mısalı: qolı, usı, orın, ómir, órim, túrli, kúnde, ósimlik t.b. Qospa sózlerde o, ó, u, ú sózdiń keyingi buwınlàrındà jazıladı: Aytmurat, Jumagúl, búlbúl. Al internacionallıq sózlerde o, u sózdiń ortasında, keyninde jazıla beredi: zveno, telefon, motor, operàciyà, konstituciyà. Eziwlik dawıslı sesler — a, á, ı, i, e. Olardı aytqanda erinler bir-birine quwıspay, sál-pál keńeyip ashıladı. Sózdiń barlıq esitilgen jerlerinde jazıla beredi. Mısalı: qalalar, báhár, keledi, bilimli, ıssılıq