Karşi-devriMCİLİĞİn tasfiyesi

EK 2: DÖNEM HÜKÜMETLERİ VE BAKANLAR KURULU

Hükümetler	Başbakan	Başlangıç	Bitiş
3. Hükümet	Ali Fethi Bey (Okyar)	22.11.1924	04.03.1925
4. Hükümet	İsmet Paşa (İnönü)	04.03.1925	01.11.1927
Ali Fethi Bey Hükümeti
Ali Fethi Bey (Okyar)	Başvekil ve Müdafaa-i Milliye Vekili
Mahmut Esat Bey (Bozkurt)	Adliye Vekili
Mehmet Recep Bey (Peker)	Dahiliye, Islah ve İmar ve İskan Vekili (5.1.1925'e kadar)
Mehmet Cemil Bey (Uybadın)	Dahiliye, Islah ve İmar ve İskan Vekili (5.1.1925'den sonra)
Şükrü Kaya Bey	Hariciye Vekili
Şükrü Saracoğlu Bey	Maarif Vekili
Mustafa Abdülhalik (Renda)	Maliye Vekili
Feyzi Bey (Pirinçzade)	Nafia Vekili
Mazhar Bey (Germen)	Sıhhiye ve İçtimai Muavenet Vekili
Hasan Fehmi Bey (Ataç)	Ziraat Vekili
Ali Cenani Bey (Cenani)	Ticaret Vekili
İhsan Bey (Eryavuz)	Bahriye Vekili
İsmet İnönü Hükümeti
İsmet Paşa (İnönü)	Başvekil
Mehmet Cemil Bey (Uybadin)	Dahiliye Vekili
Tevfik Rüştü Bey (Aras)	Hariciye Vekili
Mehmet Recep Bey (Peker)	Müdafaa-i Milliye Vekili
Mahmut Esat Bey (Bozkurt)	Adliye Vekili
Süleyman Sırrı Bey	Nafia Vekili
Hasan Bey (Saka)	Maliye Vekili
Ali Cenani Bey	Ticaret Vekili
Refik Bey (Saydam)	Sıhhiye Vekili
İhsan Bey (Eryavuz)	Bahriye Vekili
Hamdullah Suphi Bey (Tanrıöver)	Maarif Vekili (21.12.1925'e kadar)
Mustafa Necati Bey (Uğural)	Maarif Vekili (21.12.1925'den itibaren)
Sabri Bey (Toprak)	Ziraat Vekili

^ Arş. Gör., ODTÜ Proje Destek Ofisi; Bütünleşik Doktora öğrencisi, AÜ SBE Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi, Yönetim Bilimleri ABD.

1^ Falih Rıfkı Atay, ÇANKAYA Atatürk’ün Doğumundan Ölümüne Kadar Bütün Hayat Hikâyesi, Doğan Kardeş, İstanbul, 1969, s. 365 (vurgular bana ait).

2^ TCF’li mebuslardan Dersim (Tunceli) mebusu Feridun Fikri Bey’in (Düşünsel) kesintisiz muhalefeti ile İstanbul mebusu Kazım Karabekir Paşa’nın az sayıdaki çıkışları, muhalefetin sesini oluşturmaktadır. Bu sesler, karşı-devrimci bir karakter yansıtmamakta; 1925 yılında “temel hak ve özgürlüklerin korunması” ekseninde yoğunlaşmaktadır.

3^ Bu noktada bir açıklama yapmak zorunludur. Çalışmada ele alınan 1919-1929 yıllarının, tek bir yayından izleyebilmek amacıyla, dönem boyunca kesintisiz yayınlanan Hâkimiyet-i Milliye Gazetesi taranmıştır. Hâkimiyet-i Milliye’nin iktidar yanlısı duruşu yazılara yansımaktadır. Öte yandan, basın yasakları nedeniyle, söz konusu dönemde kesintisiz yayın yapabilen muhalif bir kaynaktan dönemi izleme olanağı yoktur.

4^ Ergün Aybars, İstiklal Mahkemeleri, Ankara, Ayraç, Ocak 2009, s.288.

5^ Hâkimiyet-i Milliye, 1, 3, 8, 10 Mayıs 1925.

6^ ZC D.2 C.13/1 s.12.

7^ İsmail Kemal Bey (Çorum), ZC D.2 C.13/1 s.12.

8^ A. Cerrahoğlu, Türkiye’de Sosyalizm, 1848 – 1925, İstanbul, s.79-80’den aktaran Yalçın Küçük, Planlama, Kalkınma ve Türkiye, Bilim Yayınları, 2. Baskı, İstanbul, Ekim 1975, s.235.

9^ Gündüz Ökçün, “1923 Yılında İzmir’de Toplanan Türkiye İktisat Kongresi’nde Kabul Edilen Esaslar”, İktisat Tarihi Yazıları içinde (Gündüz Ökçün), Sermaye Piyasası Kurulu, Ankara, 1997, s.279-315.

10^ ZC D.2 C.13/1 s.12.

11^ Ziraat Encümeni Mazbatası, ZC D.2 C.14 İ.56 sonuna eklidir.

12^ Gülsevin Okçuoğlu ve İzzettin Özer, “Aşarın Kaldırılması”, İktisat Fakültesi Mecmuası, 1987, s.264.

13^ Okçuoğlu ve Özer, agm, s.264.

14^ Küçük, agk, s.240.

15^ ZC D.2 C.13/1 s.297.

16^ RG: 4.3.1925/87. 1925 yılı içerisinde iki Kanun ile vergi gelirleri artırılacaktır. 13 Nisan’da kabul edilen 616 sayılı “Mektep Vergisi Kanunu” ile okul vergisinde vergi tabanı genişletilmiştir. 8 Nisan 1339 tarihli “Tedrisatı İptidai Vergisi Kanunu” ile zorunlu eğitim vergisi kabul edilmiştir. Önceden yalnızca okulu olan yerlerdeki kişilerden vergi toplanmaktayken, eğitimin ulusal bir sorun ve bu sorunun çözümüne herkesin katılması gerekliliğinden yola çıkarak zorunlu eğitim vergisine çevrilmiştir (ZC D.2 C.17 İ.101). En büyük vergi artışları ise 1926 yılının ilk yarısında yapılacaktır.

17^ ZC D.2 C.15 s.70-81 ve 122-123.

18^ ZC D.2 C.15 s.72.

19^ Süleyman Sırrı Bey (Bozok), ZC D.2 C.15 s.71.

20^ Okçuoğlu ve Özer, agm, s.268.

21^ Encümen Mazbatası ZC D.2 C.14 İ.56 sonuna eklidir.

22^ Besim Atalay Bey (Aksaray), ZC D.2 C.13/1 s.6-7.

23^ ZC D.2 C.17 İ.96 s.150-151.

24^ Turgut Özakman, 1881-1938 Atatürk, Kurtuluş Savaşı ve Cumhuriyet Kronolojisi, Bilgi Yayınevi, 1. Basım, Ankara, Haziran 1999, s.210; Utkan Kocatürk, Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi, TTK, Ankara, 1983, s.433.

25^ Hâkimiyet-i Milliye, 2 Temmuz 1925.

26^ Hâkimiyet-i Milliye, 29 Haziran 1925; Aybars, agk, s.243-252.

27^ ZC D.2 C.14 İ.64.

28^ ZC D.2 C.17 İ.96 s.309.

29^ ZC D.2 C.17 İ.96 s.308.

30^ ZC D.2 C.17 İ.96 s.150-151.

31^ ZC D.2 C.15 İ.69 s. 136.

32^ Hâkimiyet-i Milliye, 7 Mart 1925.

33^ Esbabı Mucibe Mazbatası, ZC D.2 C.14 İ.64 s.309.

34^ 21 Şubat 1341 (1925), ZC D.2 C.14 İ.61 s.213-214.

35^ ZC D.2 C.14 İ.61 s.218.

36^ RG: 26.2.1341/85.

37^ Dinin siyasete alet edilmemesi için alınan tek önlem Kanun değildir. 1924 yılında Diyanet İşleri Başkanlığı kurularak görevi belirlenmiştir: “Türkiye Cumhuriyetinde muamelâtı nasa dair olan ahkâmın teşri ve infazı Türkiye Büyük Millet Meclisi ile onun teşkili hükümete ait olup, dini mübini islâmın bundan mada itikadat ibadata dair bütün ahkâm ve mesalihin tedviri ve müessesatı diniyenin idaresi.” Başkanlık, göreve başlar başlamaz Genel Kurmay Başkanlığı’na, askerlere dağıtılmak üzere sunulan sade ve açık bir dille dini metinler hazırlamış ve yine Türkçe açık bir dille din dersleri kitapları hazırlamıştır. 1925 yılında ise Kuran’ın Türkçe’ye tercümesinin genel bir gereksinim haline gelmiş olmasından dolayı Diyanet İşleri Başkanlığı’nda kurulacak bir uzmanlar heyeti ile bütçeye gerekli ödeneği koyarak tercüme işinin yapılmasına dair karar alınmıştır (Abdullah Azmi Efendi, 21 Şubat 1341, ZC D.2 C.14 İ.61 s.210-211). Heyet, “halkın diliyle yazılmış ve okuduğu zaman anlayacağı bir Kuranı Kerim tercümesi yapı[lmasını]” sağlayacaktır (Maliye Vekili Hasan Bey, 16 Mayıs 1926, ZC D.2 C. 25 s.171). Daha sonra, 26 Ekim’de Diyanet İşleri Başkanlığı ile Elmalılı Ahmet Hamdi Efendi (Yazır) ve Şair Mehmet Akif arasında Kurân-ı Kerim tercümesi ve tefsirine dair anlaşma yapıldığı görülmektedir (BCA: 30.10.0.0/26.149.18/2218). Bu gereksinim, bir taraftan Kurân-ı Kerim’in ortada hatalar ve eksiklikler içeren birçok çevirisinin varlığından (ki bu tercümeler yabancı yazarlar tarafından yapılmıştır), bir taraftan da din adamları kılığındakilerin halkı kışkırtmasından kaynaklanmaktadır.

38^ ZC D.2 C.19 İ.17.

39^ Halide Edip Adıvar, Vurun Kahpeye, Can, 1. Basım, İstanbul, Mayıs 2007 (Eski harflerle 1. Basım: 1926, Latin Harflerle 1. Basım: 1943).

40^ Atay, agk, s.432.

41^ ZC D.2 C.19 İ.17 s.247.

42^ ZC D.2 C.19 İ.17 s.282.

43^ ZC D.2 C.20 İ.23 s.109.

44^ ZC D.2 C.20 İ.23 s.109.

45^ ZC D.2 C.20 İ.23 s.110.

46^ ZC D.2 C.20 İ.23 s.110.

47^ Ergün Aybars, İstiklal Mahkemeleri, Ankara, Ayraç, Ocak 2009, s.326.

48^ Necip Fazıl, Son Devrim Din Mazlumları, İstanbul, Büyük Doğu Yayınları, Aralık 2011.

49^ Aybars, agk, s.326-327.

50^ Atay, agk, s.432.

51^ Osmanlıca metin için bkz. ZC D.2 C.14 İ.63; Türkçeleştirilmiş metin için bkz. Aybars, agk, s.211.

52^ Düstur III. Tertip C.6.

53^ Düstur III. Tertip C.6.

54^ Düstur III. Tertip C.6.

55^ ZC D.2 C.18 İ.107.

56^ ZC D.2 C.19 İ.12.

57^ Düstur III. Tertip C.7.

58^ ZC D.2 C.20 İ.30.

59^ Düstur III. Tertip C.6.

60^ 1940 yılında 3832 sayılı Örfi İdare Kanunu (md.14) ile yürürlükten kaldırılan mevzuat şunlardır (RG:25.5.1940/4580):

• 
  20 Eylül 1293 tarihli İdarei Örfiye Kararnamesi ile bunun 20 Haziran 1325 tarihli eki;
  
• 
  18 Eylül 1335 tarihli İdarei Örfiye Kararnamesiyle buna ek 24 Teşrisani 1335 tarihli kararname;
  
• 
  Divanı Harbi Örfilere muhavvel ceraimin heyeti tahkikiye bulunmayan yerlerde sureti tahkiki hakkındaki 10 Ağustos 1331 tarihli geçici Kanun;
  
• 
  İdarei örfiye mıntıkalarında müteşekkil Divanı Harpler tarafından verilecek idam kararlarının sûreti icrasına dair 31 Mart 1341 (1925) tarih ve 595 sayılı Kanun;
  
• 
  Divanı harbı örfi hükümlerinin kabili temyiz olmadığına dair 29 Nisan 1333 tarihli geçici Kanun;
  
• 
  Örfi idare cari olan mahallerde her nevi kütübü resail ve evrak ile matbuatı mevkute ve gayrimevkuteye mütedair 5 Şubat 1335 tarihli kararname;
  
• 
  Vaktü seferde icraatı Hükümete karşı gelenler için ciheti askeriyece ittihaz olunacak tedabire müteallik 14 Mayıs 1331 tarihli geçici Kanun.
  

61^ Feridun Ata, “Divân-ı Harb-i Örfî Mahkemelerinde Ermeni Tehciri Yargılamaları”, Türkiyat Araştırmaları, Selçuk Üniversitesi, Konya, Güz 2004, S.15, s. 313.

62^ ZC D.2 C.16 İ.90 s.297-317.

63^ Feridun Fikri Bey (Dersim), ZC D.2 C.16 İ.90 s.298-299.

64^ ZC D.2 C.16 İ.90 s.301.

65^ ZC D.2 C.16 İ.90 s.305.

66^ ZC D.2 C.16 İ.90 s.307.

67^ ZC D.2 C.16 İ.90 s.306-311.

68^ Atay, agk, s.461.

69^ ZC D.2 C.15 İ.68.

70^ Başvekil: İsmet Paşa Hazretleri, Dahiliye Vekili: Tekfurdağı Mebusu Cemil Beyefendi, Hariciye Vekili: İzmir Mebusu Tevfik Rüştü Beyefendi, Müdafaai Milliye Vekili: Kütahya Mebusu Recep Beyefendi, Adliye Vekili: İzmir Mebusu Mahmut Esat Beyefendi, Nafia Vekili: İstanbul Mebusu Süleyman Sırrı Beyefendi, Maliye Vekili: Trabzon Mebusu Hasan Beyefendi, Ticaret Vekili: Gaziantep Mebusu Ali Cenani Beyefendi, Sıhhiye Vekili: İstanbul Mebusu Dr. Refik Beyefendi, Bahriye Vekili: Cebelibereket Mebusu İhsan Beyefendi, Maarif Vekili: İstanbul Mebusu Hamdullah Suphi Beyefendi, Ziraat Vekili: Sanman Mebusu Sabri Beyefendi.

71^ Atay, agk, s.461.

72^ ZC D.2 C.15 İ.69.

73^ ZC D.2 C.15 İ.69 s.134.

74^ ZC D.2 C.15 İ.69 s.132.

75^ Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nun 70. Maddesi şöyledir: Şahsi masuniyet, vicdan, tefekkür, kelâm, neşir, seyahat, akit, sâyü amel, temellük ve tasarruf, içtima, cemiyet, şirket, hak ve hürriyetleri Türklerin tabii hukukundandır.

76^ ZC D.2 C.15 İ.69, s.133.

77^ Feridun Fikri Bey (Dersim), ZC C.15 İ.69 s.134.

78^ ZC D.2 C.15 İ.69 s.141-142.

79^ ZC D.2 C.15 İ.69 s.143.

80^ ZC D.2 C.15 İ.69 s.145.

81^ BCA: 30.18.1.1/13.14.2/53.33.

82^ ZC D.2 C.15 İ.69.

83^ ZC D.2 C.18 İ.107.

84^ Aybars, agk, s.132.

85^ Hâkimiyet-i Milliye, 13 Mart 1925.

86^ ZC D.2 C.15 s.149-154.

87^ ZC D.2 C.18 İ.107.

88^ ZC D.2 C.19 İ.14.

89^ ZC D.2 C.15 İ.69, s.134-5.

90^ ZC D.2 C.15 İ.71.

91^ Aybars, agk, s.15.

92^ Aybars, agk, s.16.

93^ 9 Teşrisani 1329 (22 Kasım 1913) tarihli Matbuat Kanunu’na göre “devletin emniyeti dahiliye veya hariciyesine ihlal edebilecek surette neşriyatta bulunan gazete ve risaleler muhafaza-i sükun ve emniyet için muvakkaten Meclis-i Vekile kararıyla tatil olunabil[mektedir].” Toksöz Gazetesi, 9 Teşrisani 1329 tarihli Matbuat Kanunu’nun “devletin emniyeti dahiliye veya hariciyesine ihlal edebilecek surette teşriyatta bulunan gazete veya risaleler muhafaza-, sûkün ve emniyet için mukataen meclis-i vekile kararıyla tatil olunabilir” maddesi gereğince kapatılmıştır (Yahya Kemal, Hâkimiyet-i Milliye, 4 Ocak 1925).

94^ ZC D.2 C.15 İ.69 s.146.

95^ Hâkimiyet-i Milliye, 1 Ocak 1925.

96^ Aybars, agk, s.288

97^ ZC D.2 C.11 İ.31 s.354.

98^ Meclis’in 2. Dönem 4.Yasama Yılı’nı açış konuşması, 1 Kasım 1925, ZC D.2 C.19 İ.1 s.8-11.

99^ Boğaziçi Üniversitesi Atatürk Enstitüsü Modern Türkiye Tarihi Kronolojisi (http://www.ata.boun.edu.tr/chronology/kronoloji/1925.htm); Anadolu Ajansı Kronolojisi (http://www.aa.com.tr/index.php?option=com_content&task=view&id=208&Itemid=76).

100^ BCA: 30.18.1.1/14.32.19/79-12.

101^ BCA: 30.18.1.1/14.37.16/79-13.

102^ Mustafa Türkeş, Kadro Hareketi Ulusçu Sol Bir Akım, 1. Baskı, Ankara, İmge, Aralık 1999, s. 85.

103^ BCA: 30.18.1/15.54.7.

104^ ZC D.2 C.19 İ.17 s.281.

105^ Ekrem Bey (Rize), 30 Kasım 1925, ZC D.2 C.19 İ.17. Nureddin Paşa, şapka karşıtı isyanın başlatıcısı olmakla suçlanmaktadır.

106^ ZC D.2 C.17 İ.96 s.150-151.

107^ ZC D.2 C.18 İ.107.

108^ Hâkimiyet-i Milliye, 13 Nisan 1925.

109^ BCA: 30.10.0.0/13.27.2/73-68.

110^ Hâkimiyet-i Milliye, 13 Nisan 1925.

111^ BCA: 30.10.0.0/13.27.2/73-68.

112^ Hâkimiyet-i Milliye, 4 Mayıs 1925.

113^ Hâkimiyet-i Milliye, 29 Mayıs 1925.

114^ Hâkimiyet-i Milliye, 21 Mayıs 1925.

115^ Hâkimiyet-i Milliye, 28 Mayıs 1925.