KirkçEŞme tesisleri

KÜÇÜK EFENDİ KÜLLİYESİ

Fatih Ilçesi'nde, Kocamustafapaşa'da, Hacı Hamza Mahallesi'nde Merdivenli Çeşme Sokağı, Hoca Kadın Sokağı ve Hacı Evhat Sokağı'nın sınırladığı yapı adası üzerindedir. Külliyenin esasını oluşturan cami-tek-ke nedeniyle daha çok Feyziye Camii, Küçük Efendi, Feyzullah Efendi ya da Feyzî Tekkesi olarak da tanınmıştır.

Külliyenin çekirdeği, Ayasofya vaizi ve reisülkurra Feyzullah Şükrü Efendi (ö. 1814) tarafından 19. yy'in başlarında kurulan ca-mi-tekkedir. Halvetîliğin Sünbülî koluna bağlı olan bu tekkede Feyzullah Efendi' nin oğlu, "Küçük Efendi" lakabıyla tanınan Mehmed Abdürreşid Efendi (ö. 1837) post-nişinlik yapmıştır. Kaynaklarda tespit edilebilen son şeyhi, 1890'larda meşihat makamında bulunan Nesib Efendi'dir.

Şeyh Mehmed Abdürreşid Efendi tarafından 1825'te tekkenin yeniden inşa ettirildiği, bu arada cami-tevhidhaneye iki kütüphanenin eklendiği, II. Mahmud (hd

Küçük

Ayasofya

Tekkesi'nin

dışarıdan

görünümü.

Nurdan Sözgen,

J994/

TETTVArşivi

1808-1839) tarafından da çevre duvarlarının kısmen yenilenerek buraya bir çeşme yaptırıldığı bilinmektedir. Yapı, muhtemelen aynı tarihte inşa edilmiş olan selamlık derviş hücreleri kanadı ve 1835'te Hatice Hanım adında bir hayırseverin ilave ettirdiği çeşme ile ufak bir külliye niteliğini kazanmıştır. Külliyenin cami-tevhidha-nesi, 1925'ten itibaren yalnızca cami olarak kullanılmış, 1957'de meydana gelen bir yangında iç aksamı ile özgün ahşap kubbesi ve çatısı harap olmuş, daha sonra aslına az çok sadık kalınarak tamir edilmiştir.

Külliye, güneyde Merdivenli Çeşme, batıda Hoca Kadın, kuzeyde Hacı Evhat sokakları, doğuda da komşu parseller tarafından kuşatılmıştır. Cami-tevhidhane ortada çapraz konumda yer alır. Cami-tevhidhaneye bitişik olan kütüphane güneydo-ğu-kuzeybatı doğrultusunda uzanan bir çıkıntı teşkil eder. Arsanın kuzey sınırında, Hacı Evhat Sokağı üzerindeki çevre duvarının, II. Mahmud Çeşmesi'ni barındıran batı kesimi kütüphane ile aynı eksendedir. Arsanın kuzeydoğu köşesinde selamlık mekânları ile derviş hücrelerini içeren bina bulunur. Söz konusu bina ile çeşme arasında şadırvan avlusuna açılan cümle kapısı ile pencereler sıralanır. Avlunun ortasında küçük bir şadırvan, çevre duvarının iç yüzünde, pencerelerin arasında ab-dest muslukları yer almaktadır. Arsanın güneybatı köşesinde su haznesi yükselir. Muhtelif yerlerde, merdivenlerle inilen üç tahtani birim vardır. Bizans döneminden kalma olduğu anlaşılan bu mekânlardan cami-tevhidhanenin kuzeydoğu köşesine yakın olanı, Hatice Hanım Çeşmesi tarafından işgal edilmiş; batısında yer alan, soğuk hava deposu; arsanın güneydoğu kesiminde bulunan ise çilehane olarak değerlendirilmiştir. Hazire, biri büyük diğeri küçük iki kesime ayrılmıştır. Büyük kesim cami-tevhidhanenin doğu ve güneydoğu yönlerinde, Küçük Efendi'nin gömülü olduğu küçük kesim kütüphane ile çevre duvarı arasında yer almaktadır. Biri hazirenin i-çinde, biri şadırvan avlusunda, biri de kütüphanede olmak üzere üç adet kuyu bulunmaktadır.

Çevre Duvarı ve II. Mahmud Çeşmesi:

Külliyeyi kuşatan çevre duvarının ancak Hacı Evhat Sokağı üzerindeki kuzey kanadı günümüze intikal edebilmiştir. Duvarın doğu kesimi moloz taş ile örülmüş, sonradan üstü sıvanmıştır. Şadırvan avlusuna geçit veren sepet kulpu kemerli cümle kapısı ile yine aynı avluya açılan, dikdörtgen açıklıklı, demir parmaklıklı dört pencere bu kesimde yer alır. Gerek kapı gerekse de pencereler kesme küfeki taşından sövelerle çerçevelenmiştir. Yakın bir zamanda cümle kapısının solundaki pencerenin iptal edildiği anlaşılmaktadır. Duvarın batı kesimi ise gerek malzeme ve gerek tasarım açısından çok daha özenlidir. Örgü iç yüzde almaşık, dış yüzde kesme küfeki taşıdır. Sokağa bakan dış yüzde ayrıca kapı ve pencere söveleri ile çeşme kitlesinde beyaz mermer tercih edilmiştir.

Çeşmenin orta diliminde aşağıdan yukarıya doğru 1. kuşakta dikdörtgen bir çerçeve içinde esas çeşme, 2. kuşakta kitabe, 3. kuşakta beyzi bir çelenk içinde II. Mahmud tuğrası, yan dilimlerde ise 1. kuşakta birer tali çeşme, 2. ve 3. kuşaklarda kıvrık yaprak kabartmaları sıralanır. 3- kuşakla duvarın harpuştası arasındaki köşeler "S" kıvrımı biçiminde köşebentlerle yumuşatılmıştır. 1241/1825 tarihli talik hatlı kitabe Seyyid Mehmed Pertev Paşa'ya (ö. 1837) aittir.

Çeşmenin aynataşında, iki yanda toplanmış perde kıvrımları ile eksende çe-lenkle kuşatılmış düşey konumda bir beyzi madalyon yer alır. Dışbükey yüzeyi boş bırakılmış olan bu madalyon fiyonklu bir askı ile perdelerin toplandığı tepe noktasına asılmış, alttan da kıvrık yapraklı bir sehpa ile takviye edilmiştir. Zamanla sokak kotu yükseldiğinden çukurda kalmış olan yalağın kenarlarında, dalgalı hattı ile bütüne uyum sağlayan ve tali çeşmelerin hizasına kadar ilerleyen sekiler görülür. Tali çeşmeler yarım daire planlı küçük nişler içine alınmış, nişler kıvrık yapraklardan oluşan hotozlarla taçlandırılmıştır. Bunların üstünde de küçük madalyonlar içinde II. Mahmud tuğraları ile ortada püsküllü kordonu sarkan perde kabartmaları sıralanır. Gerek nişlerin hotozları gerekse de perde kabartmaları yan yüzlerde yer alan ve esas çeşmeye (merkeze) doğru yükselen silmelere paralel olarak asimetrik biçimde tasarlanmıştır. Yan yüzlerin üst kuşaklarında bulunan iri yaprak kabartmalarını bu arada tekrar zikredebiliriz.