KirkçEŞme tesisleri

KÜÇÜK AYASOFYA CAMÜ

148

149 KÜÇÜK AYASOFYA TEKKESİ

1950 öncesi bir fotoğrafta minaresi yeniden yapılmadan önceki haliyle Küçük Ayasofya Camii. Nün Akbayar koleksiyonu

hem cephenin monotonluğu giderilmiş hem de esas girişe işaret edilmiştir. Binanın cephesindeki bazı aksaklıklar nedeniyle revak kemerleri aynı açıklıkta değildir ve güneydekiler, kuzeydekilerden daha geniştir. Sütun gövdeleri eski devşirme malzemeden olmalıdır. Mermer kaideleri üzerinde tunç bilezikler bulunan sütunların başlıkları baklavalıdır. Son cemaat yerinden içeriye açılan kapının üstünde bir taç bulunmakta ve bunu bir tomurcuk dizisi süslemektedir. Kapı kemeri üzerinde iki ayrı kitabe vardır. Caminin duvarında Hadtka'da sözü edilen musluk mevcut değildir. Ama kuzey tarafında, türbe hizasında mermerden kabaca yontulmuş bir şadırvan teknesi bulunmaktadır. Geniş cep-

hesinde iki musluk yeri bulunan bu tekne Bizans dönemine ait iki sütun başlığı üstüne oturtulmuştur. Bu teknenin Şehri-zade Mehmed Said Efendi tarafından yaptırılan musluk olması mümkündür.

Caminin dış cephelerinde Osmanlı mimari prensiplerine uygun biçimde irili u-faklı pencereler açılmış, bazı pencereler de örtülmüştür. Dış cephenin daha önce sıvalı ve badanalı olduğu bilinmektedir. Ancak 1955'ten sonra tüm cephe tamirden geçirilmiş ve bütün taş ve tuğla örgüleri gösterecek şekilde çıplak bırakılmış, sadece kubbe kasnağı sıvanmıştır.

Eski kilisenin narteks kısmı iki katlıdır. Osmanlı döneminde bu bölümün kuzey tarafına bir yan kapı açılmış veya mevcut bir kapı Osmanlı üslubunda bir kemerle süslenerek yeniden şekillendirilmiştir. Nar-teksin güney tarafında ise galeriye çıkışı sağlayan bir merdiven vardır. Bu merdivenin Bizans dönemine ait olduğu, ancak Osmanlı döneminde yenilendiği, yan tarafındaki, küçük nişlerin biçimlerinden anlaşılmaktadır. Merdivenin başlangıcında bulunan kapının tacı ise, eski kilisenin kibo-rion'unun bir parçasıdır. Kabartma bir süsleme ile mermerden işlenmiş olan bu unsurun esas yerinde olmadığı, burada tekrar kullanılmak suretiyle korunduğu anlaşılmaktadır. Narteksten esas mekâna geçilen kapının sol tarafında ise mermer müezzin mahfilinin kapısı bulunmaktadır. Bu kapı 16. yy üslubunda işlenmiş bir kemer ve taca sahiptir.

Küçük Ayasofya Camii'nin planı. MüllerAViener. Bildlexikon

Erken Hıristiyan döneminin merkezi planlı ve çevre dehlizli, galerili yapılarının en güzellerinden biri olan Sergios ve Bak-hos Kilisesi, cami haline getirilirken ana mekân, o çağın Osmanlı sanat üslubunda elemanlarla bezenmiştir. Bunlardan mimari bünyeye ait olanlar, yeni açılan pencereler, yeniden biçimlendirilen kapılar, alt katın ve galerinin döşemesindeki altıgen tuğ-

lalar ve kubbeyi taşıyan büyük payelerin köşelerindeki "kum saatli" sütunçelerdir. Döşemeyi oluşturan altıgen tuğlalarda damgalara rastlanır. Bu damgalar bir madalyon halinde, yuvarlak bir çerçeve içine alınmış altı dilimli rozaslar biçimindedir. Büyük sekiz payenin galeri hizasındaki keskin kenarları da 3/4 sütunçeler biçiminde yontularak süslenmiştir. Bu sütunçele-rin gövdeleri bazı yerlerde uzunlamasına yivli olup, alt ve uçlarına birer "kum saati" işlenmiştir.

Sergios ve Bakhos Kilisesi'nin duvarları benzerlerinin hepsinde olduğu gibi mozaiklerle kaplı olmalıdır. Bugün böyle bir süslemenin varlığını gösteren bir iz yoktur. Belki de duvarlardaki sıva ve badanaların altında duvar resimlerinin kalıntıları durmaktadır. Fakat taş işçiliği, ilkçağ sanatından öz Bizans sanatına geçiş döneminin izlerini gösterir. Bilhassa alt kattaki sepet biçimli sütun başlıkları, matkapla işlenmiş bezemeleri ile kuvvetli gölge-ışık etkisine sahiptirler. Bunların ortalarında İustinianos' un monogramlan görülür, iki katı ayıran mermer frizler de tamamen ilkçağ sanatı üslubundadır. Bunların arasında, binanın içini dolaşan bir friz yüzeyinde kabartma harflerle işlenmiş bu yazı, İustinianos ve eşi Teodora'nın adlarını vererek, kilisenin Sergios'a sunulduğunu da bildirir. Bu yazıyı meydana getiren harfler, 6. yy Bizans hat sanatının güzel bir örneğidir. Bugün iç duvarlar, kemer ve tonozlar ile büyük kubbede kalem işi nakışlar bulunmaktadır. Mihrap bölümünde uzanan hat şeridi klasik karakterdedir; sade biçimli mihrap damarlı mermerden yapılmıştır. Üzerinde, kapı kemerindeki kelime-i tevhidden başka hiçbir süsleme yoktur. Sadece en üst kenarında klasik üslupta güzel ve zarif bir taç işlenmiştir. Minber de tamamen mermerden yapılmış ve güzel bir 16. yy başı e-seridir. Burada da sadelik hâkimdir. Alt kapının tacı zarif bir şekilde biçimlendirilmiş, merdiven altındaki kemerler klasik Osmanlı kemerleri şeklinde açılmıştır. Minber köşkünün iki yanına konulan mermerden "ajour'lu olarak işlenmiş iki korkuluk levhası Bizans işidir ve yapının 6. yy süslemelerine aittir. Müezzin mahfili de mermerden ve sade klasik üslupta yapılmıştır, ince sütunlara dayanan "Bursa kemerleri" üstünde düz korkuluklu mahfil balkonu bulunmaktadır. Caminin güney tarafındaki hazirede Osmanlı dönemine ait çok değişik tipte mezar taşları vardır.

Bibi. A. G. Paspatis, ByzantinaiMeletai, İst., 1877, s. 332-334; Pulgher, Eglises Byzantines, 15-18; Millingen, Byzantine Churches, 62-84; Ebersolt-Thiers, Eglises, 21-51; Gurlitt, Kons-tantinopels, 18; Schneide'r, Byzans, 71-72; Eyi-ce, İstanbul, 35-36; Janin, Eglises et monaste-res, 466-470; P. Sanpaolesi, "La Chiesa dei St. Sergio e Böcco a Constantinopoli", Rivista dell'İstito Nazionale d'Archeslogia e Storia deli' Arte, X (1961), s. 116-180; F. W. Deichmann, Studien zur ArchitekturKonstantinopels, Ba-den-Baden, 1956, s. 72-76; Mathews, Early Churches, 42-51; Ayvansarayî, Hadîka, I, 188; S. Eyice, "Fetihten Sonra istanbul'daki Kiliselerin Durumu", Türk Yurdu, S. 307 (Ocak 1965), s. 33-34; ay, "Kapu Ağası Hüseyin Ağa'nın Vakıfları", Atatürk Üniversitesi Edebi-

Küçük Ayasofya Camii'nin içinden bir görünüm.

Ara Güler

yat Fakültesi Araştırma Dergisi, IX (1978), s. 170-185; W. Salzenberg, Altchristliche Bau~ denkmale von Constantinopel, Berlin, 1854, s. 41-45; [Patrik Konstantios], Constantiniade, ist., 1846, s. 99-101; A. D. Dethier, "Fac-simi-le der Inschrift von Sergios-Kirche", Sitzunsbe-richte derAkadamie in Wien, XXVII (1858), s. 164-173; J. P. Richter, Quellen der Byzanti-nischen Kunstgescbichte; H. Swainson, "Mo-nograms of the Capitals of St. Sergius", Byzan-tinische Zeitschrift, IV (1895), s. 106-108; C. Delvoye, "La date de l'eglise deş Sts. Serge et Bacchus", Hommages â Leon Herrmann, Brüksel, 1900, s. 263-276; C. Mango, "The Church of Saints Sergius and Bacchus at Cons-tantinople and the Alleged Tradition of Octa-gonal Palatine Churches", Jahrbuch der Byzantinisch Österreichlichen Gesellschaft, XXI (1972), s. 189-193; ay, "The Church'of Sts. Sergius and Bacchus Again", Byzantinische Zeitschrift, LXVHI (1975), s. 385-392; Jean Lo-is Bacque Grammont-Hans Peter Laqueur-Ni-colas Vatin, "Stelae Turcicae I. Küçük Aya Sofya", İst.Mitt, S. 34 (1984), s. 441-540.

SEMAVİ EYİCE