KirkçEŞme tesisleri

MEHMED AĞA (Sedefkâr)

(?, ? -1622 ?, İstanbul ?) Mimar.

Sultan Ahmed Külliyesi'nin(->) mimarı. 1Ö06-1Ö22 arasında hassa mimarbaşısı-dır. Mehmed Ağa ve yaşamı ile ilgili bilgileri, Cafer Efendi tarafından yazılan Ri-sale-i Mimariyye'de bulmaktayız.

1562'de Rumeli'den devşirilerek İstanbul'a getirilmiştir. Hangi şehirden ve kaç yaşında geldiği bilinmemektedir. Evliya Çelebi Mehmed Ağa'nın Arnavutluk'un llba-san kentinde 40 tane çeşme yaptırdığım yazar. Mimarın bu yere gösterdiği ilgi onun bu kentten devşirilmiş olabileceğini gösterir. 5 yıl ulufesiz olarak devşirme acemi oğlanlık yapmış, altıncı yıl ise ulufeye yazılarak I. Süleyman'ın (Kanuni) türbesinde l yıl bahçe bekçisi olmuştur. Daha sonra Hasbahçe'ye girmiştir. Burada saz çalan bir üstadı dinleyerek müziğe heveslenmiş ve bir sazendeden ders almıştır. Kendisini yetiştirmek için gece gündüz saz çalışan Mehmed Ağa bu arada gördüğü bir düşü yorumlayan şeyhin önerisiyle müzikten vazgeçmiştir. Bu sıralarda sedefkârlar kârha-nesinde çalışan bir gençle karşılaşmış, e-lindeki kitabı çevresindekilere okuyarak hendese ilmini anlatan, hendese şekilleri hakkında bilgi veren bu genci dinlerken hendesenin sedefkârlık ve mimarlıkta ne

kadar önemli bir bilgi kaynağı olduğunu anlamıştır. Sedefkârlığa ilgi duyduğu anlaşılınca hemen bir deneme sınavına tabi tutulmuş ve saz çalışırken elini doğru sallamaya alışan Mehmed Ağa keseri sallarken de çok başarılı olmuştur. Bu olay üzerinde Mehmed Ağa, gene şeyhi görmeye gitmiş, şeyh de yeni mesleği olan sedefçiliği o-naylamıştır.

Mehmed Ağa böylece 1579-1580'de sedefkârlığa başlar. Mimar Sinan Hasbahçe' ye geldikçe ondan ve diğer mimarlardan da mimarlığı öğrenir. Mimar Sinan, Mehmed Ağaya sedefkârlık örneği bir eseri III. Mu-rad'a hediye etmesini öğütler. Mehmed Ağa bu dileği Mimar Sinan'ın ölümünden sonra yerine getirir ve 1589-1590'da ince işlemeli bir tilâvet iskemlesini III. Murad'a hediye eder. Hediye padişah tarafından çok beğenilince kendisine dergâh-ı âli bevvablığı (saray kapıcılığı) görevi verilir. 1591-1592'de "külle sofisi" olur. Bu sırada Mısır Beylerbeyi Üveys Paşa'ya yardım eder ve bu nedenle Arabistan'ı ve kutsal toprakları ziyaret eder. istanbul'a döndükten sonra Rumeli'nin teftişine gönderilir. Sınır boylarındaki kaleleri ve içindeki askerleri resmi sıfatla denetler. Böylece Balkanlar, Orta Avrupa, Makedonya ve Kırım kalelerini de tanır. Aynı yıllarda, sedefin yanısıra kıymetli taşlar ve altınla işlenmiş bir kemandan (yaylık) yaparak III. Murad'a hediye eder. Bunun üzerine istanbul Kadılığı'na muhzırbaşı (ilgilileri mahkemeye çağıran ve götüren kimse) tayin edilir. Ardından Diyarbakır Beylerbeyi Hüs-rev Paşa'ya müsellim olur. Bir süre Hüsrev Paşa'nm kapı kethüdalığını yapar. Paşanın Şam beylerbeyi olması ile Şam'da müsel-limlik görevlerinde bulunur ve Havran'da idarecilik yapar.

Cafer Efendi, Mehmed Ağa'nın Mimar Sinan'dan ölünceye kadar "sanat" öğrendiğini, sonra Davud Ağa(->) ve yerine gelen Dalgıç Ahmed Ağa'dan(-0 yararlandığını yazar. 1597-1598'de Hassa Mimarları Oca-ğı(->) içinde su nazırlığına atanan Mehmed Ağa'nın, Dalgıç Ahmed Ağa zamanında yapılan tüm yapılarda çalıştığı belirtilmektedir. 1606'da hassa mimarbaşı olan Mehmed Ağa, görevde kaldığı süre içinde birçok yapı inşa eder. En önemli yapı faaliyeti, inşaatı 11 yıl süren Sultan Ahmed Külliyesi' dir.

Risale-i Mimariyye her ne kadar Sedefkâr Mehmed Ağa ve Sultan Ahmed Külliye-si'nin inşasıyla ilgili bir metin gibi gözükse de bu konularla ilgili verdiği bilgiler sınırlıdır. Sedefkâr Mehmed Ağa'nın daha çok hayatı ve görevleri anlatılır. Yapıtları ve onların üslupları hakkında yorumlara ender olarak rastlanır.

Mehmed Ağa'nın inşa ettiği diğer yapılar tarihi kaynaklardan ve belgelerden çıkarılarak risaledeki bilgilere eklenmiş, böylece bir liste oluşturulmuştur. Ancak Mehmed Ağa'nın mimarbaşı olduğu dönemde inşa edilen bu yapılarda ona özgü belirgin ve özgün bir üslup özelliği bulabilmek zordur. Kendisine atfedilen yapıların çoğu günümüze ulaşmamıştır.

Sedefkâr Mehmed Ağa tarafından veya

onun hassa mimarbaşı olduğu dönemde İstanbul'da inşa edilen yapılar şunlardır: Vefa Mescidi, İstavroz Camii (1613), Kurt Çelebi Camii (16li), Kadıköy Osman Ağa Mescidi (1612), Kürkçübaşı Mescidi (1013), Arabacılar Mescidi (1614), Kara imam Mescidi (1615), Halil Paşa Camii (1017), Gedik Abdi Mescidi (1621), Gülşenî Tekkesi Mescidi (1022), Sormagir Odaları Mescidi (1622), Kavak Sarayı Mescidi. Türbeler: Kuyucu Murad Paşa, Ekmekçi Ahmed Paşa, III. Mehmed, Sadrazam Halil Paşa, Nakkaş Hasan Paşa, Güzelce Ali Paşa ve Destâri Mustafa Paşa. Medreseler: Kuyucu Murad Paşa ve Ekmekçioğlu. Saray ve köşkler: Topkapı Sarayı haremi I. Ahmed Odası, Haliç Tersane Bahçesi (Kasr-ı Âli), Beylerbeyi istavroz Sarayı, İbrahim Paşa Sarayı onarımı. Hamamlar: Sultan Ahmed Külliyesi içinde yer alan hamamlardır. Çeşmeler: Tophane, Mimar Ağa, Haydarpaşa, Tersane-i Amire Divanhanesi, Üsküdar Bahçesi Has Fırın, Üsküdar Bahçesi Tazıcılar Odası, Topkapı Sarayı Gülhane, Üsküdar Aziz Mahmud Hüdaî, Kabataş Esad Mah-mud Efendi, Edirnekapı-Rami arasında Mehmed Paşa. Sebiller: Kuyucu Murad Paşa, Üsküdar Halil Paşa, Saraçhanebaşı Can-feda Kadın, Eyüp, Sultan Ahmed, Musanna, Çinili ve Ayşe Sultan.

Sedefkâr Mehmed Ağa tarafından yapıldığı kabul edilen köprüler istanbul dışındadır. Tüm bu yapılar içinde mimarba-şına atıf, bir tek Sultan Ahmed Külliyesi dış avlusunda birinci kapı altındaki sebilde yer alır. Sedefkâr Mehmed Ağa'nın ö-lüm tarihi ve yeri kesin olarak bilinmemektedir. Ancak en son 1622 tarihli bir belgede adı geçmektedir. Aynı yıl Kasım Ağa hassa mimarbaşılığına atandığına göre Sedefkâr Mehmed Ağa'nın bu yıl içinde öldüğü kabul edilir.

Bibi, O. Ş. Gökyay, "Risale-i Mimariyye-Mimar Mehmed Ağa-Eserleri", İsmail Hakkı Uzunçar-sıh'ya Armağan, Ankara, 1988, s. 113-217; Z. Nayır, Osmanlı Mimarlığında Sultan Ahmet Külliyesi ve Sonrası (1609-1690), İst., 1975; H. Crane, Risale-i Mimariyye, Leiden, 1991; T. Öz, Mimar Mehmed Ağa ve Risale-i Mimariye, İst., 1944.

FİLİZ YENlŞEHlRLlOĞLU